پرش به محتوا

تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جا:ویرایش}} تحفة الحرمين و سعادة الدارين تحفة الحرمين و سعادة الدارين: سفرن...» ایجاد کرد)
 
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۱۰]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Masoud67  }}
{{جا:ویرایش} }  


[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
تحفة الحرمين و سعادة الدارين


تحفة الحرمين و سعادة الدارين: سفرنامه حج، نوشته محمد معصوم نايب الصدر شيرازي


در اين سفرنامه، آگاهي‌هايي مفصل از راه شمالي حج ايرانيان در دوران قاجار و سختي‌ها و دشواري‌هاي آن آمده است. اين سفر پنج ماه (شوال 1305 - صفر 1306ق.) به درازا كشيده و نويسنده از راه عثماني به حجاز و در بازگشت از راه دريا به بمبئي هندوستان و سپس به ايران آمده است. اين اثر در طول سفر نگاشته شده و واپسين گزارش آن مربوط به 16 ربيع ‌الاوّل 1306ق. است. نويسنده كوشيده است براي هر روز گزارشي بنگارد. شرح سفر بازگشت وي از هندوستان تا ايران در سفرنامه نيامده است؛ زيرا نويسنده پيشتر سفري به آن منطقه داشته و گزارش آن را در آثار ديگر خود نوشته است.
تحفة الحرمین و سعادة الدارین: سفرنامه حج، نوشته محمد معصوم نایب الصدر شیرازی


محمد معصوم فرزند زين العابدين، شرح حال‌نگار عهد قاجار، به سال1270ق. در شيراز زاده شد. نياكانش همچون خود او از دانشوران دين بودند. خاندان وي از قزوين به عتبات عراق مهاجرت كردند و حدود 1217ق. به ايران بازگشتند و در شيراز سكونت يافتند. گرايش به تصوف در اين خاندان همواره وجود داشته و به محمد معصوم رسيده است. پدرش زين‌ العابدين ميرزا كوچك (م.1287ق.) ملقب به رحمتعلي شاه، مريد مجذوبعلي شاه و از بزرگان نعمت اللهيه بود. محمد معصوم در 1278ق. به عتبات رفت و بعدها فقه و اصول را نزد استاداني نامدار مانند ميرزاي شيرازي و سيد علي يزدي فراگرفت. در 1294ق. به اصفهان رفت و سپس ساكن تهران شد و از دانشمندان اين شهر مانند آقا علي مدرس، ميرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمد رضا قمشه‌اي بهره جست. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 295-296</ref>  پس از مرگ پدرش، ناصرالدين شاه قاجار لقب و منصب موروثي نايب الصدري (اوقاف و وظايف عالمان و سادات) را به وي سپرد. او به سال 1297ق. به هند سفر كرد و پس از بازگشت به وطن به سال 1303ق. در گناباد مريد ملا سلطان علي گنابادي (م.1327ق.) شد و معصومعلي شاه لقب يافت. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 295-296</ref>  از سال 1305ق. به سفر حجاز، مصر، تركيه، گرجستان، آذربايجان و يونان رفت و سپس به تهران بازگشت و به مشروطه‌خواهان پيوست. در سال‌هاي پايان عمر به خراسان رفت و در 1344ق. در مشهد درگذشت.[1]
در این سفرنامه، آگاهی‌هایی مفصل از راه شمالی حج ایرانیان در دوران قاجار و سختی‌ها و دشواری‌های آن آمده است. این سفر پنج ماه (شوال 1305 - صفر 1306ق.) به درازا کشیده و نویسنده از راه عثمانی به حجاز و در بازگشت از راه دریا به بمبئی هندوستان و سپس به ایران آمده است. این اثر در طول سفر نگاشته شده و واپسین گزارش آن مربوط به 16 ربیع ‌الاوّل (1306ق.) است. نویسنده کوشیده است برای هر روز گزارشی بنگارد. شرح سفر بازگشت وی از هندوستان تا ایران در سفرنامه نیامده است؛ زیرا نویسنده پیشتر سفری به آن منطقه داشته و گزارش آن را در آثار دیگر خود نوشته است.  


او همواره به نوشتن خاطرات خويش اهتمام داشت و به گفته خود، آن را نوعي تكليف اخلاقي در جهت محاسبه نفس مي‌دانست. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 297</ref> جز اين كتاب، خاطرات سفر هندوستان را نيز در طرائق الحقائق كه از منابع مهم شرح حال‌‌نگاري عارفان و صوفيان به شمار مي‌آيد، نگاشته و در كار سفرنامه‌نويسي چيره‌دست بوده است.
==معرفی نویسنده==
محمد معصوم فرزند زین العابدین، شرح حال‌نگار عهد قاجار، به سال (1270ق.)  در شیراز زاده شد. نیاکانش همچون خود او از دانشوران دین بودند. خاندان وی از قزوین به عتبات عراق مهاجرت کردند و حدود (1217ق.)  به ایران بازگشتند و در شیراز سکونت یافتند. گرایش به تصوف در این خاندان همواره وجود داشته و به محمد معصوم رسیده است. پدرش زین‌ العابدین میرزا کوچک (م. 1287ق.)  ملقب به رحمتعلی شاه، مرید مجذوبعلی شاه و از بزرگان نعمت اللهیه بود. محمد معصوم در (1278ق.)  به عتبات رفت و بعدها فقه و اصول را نزد استادانی نامدار مانند میرزای شیرازی و سید علی یزدی فراگرفت. در (1294ق.)  به اصفهان رفت و سپس ساکن تهران شد و از دانشمندان این شهر مانند آقا علی مدرس، میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمد رضا قمشه‌ای بهره جست. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص295-296.</ref> پس از مرگ پدرش، ناصرالدین شاه قاجار لقب و منصب موروثی نایب الصدری (اوقاف و وظایف عالمان و سادات) را به وی سپرد. او به سال (1297ق.)  به هند سفر کرد و پس از بازگشت به وطن به سال (1303ق.)  در گناباد مرید ملا سلطان علی گنابادی (م. 1327ق.)  شد و معصومعلی شاه لقب یافت. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص295-296.</ref> از سال (1305ق.)  به سفر حجاز، مصر، ترکیه، گرجستان، آذربایجان و یونان رفت و سپس به تهران بازگشت و به مشروطه‌خواهان پیوست. در سال‌های پایان عمر به خراسان رفت و در (1344ق.)  در مشهد درگذشت.<ref>. طرائق الحقایق، ج3، ص475، 495، 503-511.</ref><ref> بستان السیاحه، ص358.</ref><ref> سفرنامه‌های خطی فارسی، ج2، ص19-21.</ref>


محمد معصوم رخدادهاي سفر را به تفصيل و همراه جزئيات نگاشته و با توجه به علايق و تخصص خود در عرفان و تصوف، تفسيري عرفاني نيز از سفر و مناسك حج به دست داده است. او در مقدمه‌اي 41 صفحه‌اي از انگيزه نگارش سفرنامه و مباحثي معنوي در دانش‌اندوزي و سفر سخن گفته است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 309-350</ref> بر پايه اين اثر، حالي عرفاني و رويايي معنوي، محمد معصوم را در عزم بر اين سفر ياري كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 310</ref>
او همواره به نوشتن خاطرات خویش اهتمام داشت و به گفته خود، آن را نوعی تکلیف اخلاقی در جهت محاسبه نفس می‌دانست. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص297.</ref> جز این کتاب، خاطرات سفر هندوستان را نیز در طرائق الحقائق که از منابع مهم شرح حال‌‌نگاری عارفان و صوفیان به شمار می‌آید، نگاشته و در کار سفرنامه‌نویسی چیره‌دست بوده است.  


سفر محمد معصوم روز پنجشنبه سوم شوّال 1305ق. از راه شمال ايران آغاز شد. وي از قزوين، رشت، بندر انزلي، بادكوبه (باكو)، باطوم، استانبول، اسكندريه و قاهره گذشت و در بازگشت از راه هندوستان به ايران رسيد. بخشي از راه به صورت زميني و با وسايلي مانند كالسكه؛ و بخشي با كشتي و قطار طي شد. او پس از گزاردن مناسك حج و زيارت مدينه، به جده رفت و به دليل مشكلات مالي <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 514</ref> ناچار شد از تاجري اصفهاني در ازاي همراهي او تا بمبئي، هزينه‌هاي سفر بازگشت را وام بگيرد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 517</ref>  
محمد معصوم رخدادهای سفر را به تفصیل و همراه جزئیات نگاشته و با توجه به علایق و تخصص خود در عرفان و تصوف، تفسیری عرفانی نیز از سفر و مناسک حج به دست داده است. او در مقدمه‌ای 41 صفحه‌ای از انگیزه نگارش سفرنامه و مباحثی معنوی در دانش‌اندوزی و سفر سخن گفته است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص309-350.</ref> بر پایه این اثر، حالی عرفانی و رویایی معنوی، محمد معصوم را در عزم بر این سفر یاری کرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص310.</ref>  


بخشي چشمگير از سفرنامه به وصف شهرها مانند استانبول، اسكندريه، قاهره، مكه و مدينه و بناهاي مذهبي و تاريخي آن‌ها اختصاص يافته و آثار تاريخي و مذهبي مانند مساجد، زيارتگاه‌ها، آرامگاه‌ها و نيز مكان‌هاي نظامي و اقتصادي همچون بازارها و سربازخانه‌ها و همچنين محصولات كشاورزي معرفي شده است.
==آغاز سفر==
سفر محمد معصوم روز پنجشنبه سوم شوّال 1305ق. از راه شمال ایران آغاز شد. وی از قزوین، رشت، بندر انزلی، بادکوبه (باکو)،  باطوم، استانبول، اسکندریه و قاهره گذشت و در بازگشت از راه هندوستان به ایران رسید. بخشی از راه به صورت زمینی و با وسایلی مانند کالسکه؛ و بخشی با کشتی و قطار طی شد. او پس از گزاردن مناسک حج و زیارت مدینه، به جده رفت و به دلیل مشکلات مالی<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص514.</ref> ناچار شد از تاجری اصفهانی در ازای همراهی او تا بمبئی، هزینه‌های سفر بازگشت را وام بگیرد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص517.</ref>


محمد معصوم از رجال سرشناس عهد قاجار بوده و از اين رو، در برخي شهرها با استقبال صاحب‌منصبان ايراني روبه‌رو شده است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 354</ref>) به رغم آن‌كه او گاه مي‌توانسته از امكانات دولتي براي اقامت در شهرهاي ميان راه استفاده كند، بيشتر به كاروانسراها مي‌رفته (
==در راه==
براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص356، 358، 363</ref>) و از اين روي، توانسته آگاهي‌هايي از وضعيت اين مكان‌ها كه محل اسكان حاجيان عادي بوده است، به دست دهد.
بخشی چشمگیر از سفرنامه به وصف شهرها مانند استانبول، اسکندریه، قاهره، مکه و مدینه و بناهای مذهبی و تاریخی آن‌ها اختصاص یافته و آثار تاریخی و مذهبی مانند مساجد، زیارتگاه‌ها، آرامگاه‌ها و نیز مکان‌های نظامی و اقتصادی همچون بازارها و سربازخانه‌ها و همچنین محصولات کشاورزی معرفی شده است.  


محمد معصوم توصيه‌نامه‌هايي از دولت ايران براي مراكز ديپلماتيك داشته و با رؤساي كنسولگري‌هاي ايران ديدار نموده و بدين ‌رو توانسته آگاهي‌هايي در باره وضعيت ايرانيان مقيم خارج و شمار و مشاغل آن‌ها به دست آورد و ثبت كند. او در ثبت هزينه‌هاي سفر اعم از كرايه، ماليات و خاوه* حساسيتي ويژه داشته و به دقت آن را نگاشته است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص414</ref>)
محمد معصوم از رجال سرشناس عهد قاجار بوده و از این رو، در برخی شهرها با استقبال صاحب‌منصبان ایرانی روبه‌رو شده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص354.</ref> به رغم آن‌که او گاه می‌توانسته از امکانات دولتی برای اقامت در شهرهای میان راه استفاده کند، بیشتر به کاروانسراها می‌رفته (
برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص356، 358، 363.</ref> و از این روی، توانسته آگاهی‌هایی از وضعیت این مکان‌ها که محل اسکان حاجیان عادی بوده است، به دست دهد.


نگاه محمد معصوم به بسياري از موضوعات مانند رفتار كار‌گزاران امور حج و نيز وضعيت رفاهي و عمراني منازل و شهرهاي ميان راه، انتقادي است. بخشي از اين‌گونه مطالب سفرنامه، به آسيب‌شناسي و نقد رفتار كار‌گزاران حج و حاجيان اختصاص يافته و انتقادها گاه با طنز بيان شده است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص403، 408، 431</ref>) او حكمرانان عثماني را به دليل نپرداختن به امور عمراني راه‌ها و مكان‌ها و امنيت مسير حج نكوهش كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 382</ref>
محمد معصوم توصیه‌نامه‌هایی از دولت ایران برای مراکز دیپلماتیک داشته و با رؤسای کنسولگری‌های ایران دیدار نموده و بدین ‌رو توانسته آگاهی‌هایی در باره وضعیت ایرانیان مقیم خارج و شمار و مشاغل آن‌ها به دست آورد و ثبت کند. او در ثبت هزینه‌های سفر اعم از کرایه، مالیات و خاوه* حساسیتی ویژه داشته و به دقت آن را نگاشته است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص414.</ref>


انتقادهاي وي از فساد مالي سفارت ايران در استانبول و كنسولگري‌هاي ايران در جاي‌جاي سفرنامه به چشم مي‌خورد. بر پايه گزارش‌هاي او، مأموران وزارت خارجه ايران از هر فرصتي براي سودجويي از حاجيان ايراني بهره برده و به جاي حمايت از آنان، در چپاول ايشان با ديگران شريك مي‌شده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 410</ref> حاجي ميرزا محسن خان معين الملك، سفير كبير ايران در عثماني، طرف اصلي انتقادهاي محمد معصوم است. او از استانبول تا سوئز، اسكندريه و حجاز (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص393، 407-408</ref>) به مدد مأموران خود، درآمدهايي نامشروع از راه حج و حاجيان به دست مي‌آورده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 378-379 </ref>)
نگاه محمد معصوم به بسیاری از موضوعات مانند رفتار کار‌گزاران امور حج و نیز وضعیت رفاهی و عمرانی منازل و شهرهای میان راه، انتقادی است. بخشی از این‌گونه مطالب سفرنامه، به آسیب‌شناسی و نقد رفتار کار‌گزاران حج و حاجیان اختصاص یافته و انتقادها گاه با طنز بیان شده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص403، 408، 431.</ref> او حکمرانان عثمانی را به دلیل نپرداختن به امور عمرانی راه‌ها و مکان‌ها و امنیت مسیر حج نکوهش کرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص382.</ref>


انتقاد از پاره‌اي رسم‌ها كه در شريعت اثري از آن‌ها نيست، در چند جاي سفرنامه به چشم مي‌خورد؛ از جمله مراسم مربوط به محمل‌هايي كه از شام و مصر به مكه مي‌برده‌اند و همراه با سازنوازي و شليك توپ و هياهو بوده است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص383، 412، 423-424</ref>) محمد معصوم شرفاي مكه را بدين دليل كه به بناها و گنبدهاي قبرستان ابوطالب رسيدگي نكرده‌اند، به انتقاد گرفته <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 426</ref> و از وضعيت اداره مكان‌هاي مقدس مدينه گلايه كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 383</ref>  
انتقادهای وی از فساد مالی سفارت ایران در استانبول و کنسولگری‌های ایران در جای‌جای سفرنامه به چشم می‌خورد. بر پایه گزارش‌های او، ماموران وزارت خارجه ایران از هر فرصتی برای سودجویی از حاجیان ایرانی بهره برده و به جای حمایت از آنان، در چپاول ایشان با دیگران شریک می‌شده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص410.</ref> حاجی میرزا محسن خان معین الملک، سفیر کبیر ایران در عثمانی، طرف اصلی انتقادهای محمد معصوم است. او از استانبول تا سوئز، اسکندریه و حجاز (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص393، 407-408.</ref> به مدد ماموران خود، درآمدهایی نامشروع از راه حج و حاجیان به دست می‌آورده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص378-379 .</ref>


نويسنده در دوم ذي‌حجه به مكه رسيده و 23 روز در آن جا مانده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 417، 457</ref> بخش مربوط به مكه، بيشتر به مناسك و اعمال حج و ماجراهايي كه در اين شهر پيش آمده و انتقاد از افراد و اداره امور حاجيان اختصاص يافته و در مقايسه با بخش مربوط به مدينه، كمتر به مكان‌ها و آثار پرداخته است. او از بازسازي و گسترش مسجد گزارشي كوتاه به دست داده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 418</ref>  
انتقاد از پاره‌ای رسم‌ها که در شریعت اثری از آن‌ها نیست، در چند جای سفرنامه به چشم می‌خورد؛ از جمله مراسم مربوط به محمل‌هایی که از شام و مصر به مکه می‌برده‌اند و همراه با سازنوازی و شلیک توپ و هیاهو بوده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص383، 412، 423-424.</ref> محمد معصوم شرفای مکه را بدین دلیل که به بناها و گنبدهای قبرستان ابوطالب رسیدگی نکرده‌اند، به انتقاد گرفته<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص426.</ref> و از وضعیت اداره مکان‌های مقدس مدینه گلایه کرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص383.</ref>  


وجه نام‌گذاري كوه‌هاي مكه و وضعيت اقليمي و جغرافيايي آن از مباحث اين بخش است. هواي مكه گرم و به ويژه نزديك حرم به دليل انبوهي جمعيت، آلوده بوده است. به گزارش محمد معصوم، براي كرايه خانه‌اي در مكه، دست‌كم بايد كرايه يك ماه را پرداخت. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 417</ref> ) در مكه، انواع خوراكي از ميوه گرفته تا حبوبات، به فراواني و با كيفيت مطلوب، يافت مي‌شده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 424</ref>  
==محمد معصوم در مکه==
نویسنده در دوم ذی‌حجه به مکه رسیده و 23 روز در آن جا مانده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص417، 457.</ref> بخش مربوط به مکه، بیشتر به مناسک و اعمال حج و ماجراهایی که در این شهر پیش آمده و انتقاد از افراد و اداره امور حاجیان اختصاص یافته و در مقایسه با بخش مربوط به مدینه، کمتر به مکان‌ها و آثار پرداخته است. او از بازسازی و گسترش مسجد گزارشی کوتاه به دست داده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص418.</ref>  


نويسنده پس از معرفي اركان كعبه و شماري ديگر از مكان‌ها و آثار مربوط به آن، از وجود مسؤولان مذاهب چهارگانه گزارش داده و با عبارت «سيصد سال پس از هجرت اين ساز را كوك كرده‌اند» ناخرسندي خود را از برپايي چهار نماز جماعت جداگانه در مسجدالحرام نشان مي‌دهد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 430</ref> شرح مناسك و اعمال حج در مكه، چگونگي كار مطوِّفان و نام آنان و تقسيم حاجيان ميان آنان برحسب شهرها و مناطق، و وظايف كار‌گزار حج ايران، از موضوعات سفرنامه است. به گفته محمد معصوم، اين سازمان را هنگام حكمراني شريف عبدالمطلب، حاكم مكه كه چند بار به اين مقام نصب شد و عاقبت به سال 1299ق. عزل گشت[2]و در دوره سفارت مشيرالدوله، به حاجيان ايراني دادند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 412</ref>  
وجه نام‌گذاری کوه‌های مکه و وضعیت اقلیمی و جغرافیایی آن از مباحث این بخش است. هوای مکه گرم و به ویژه نزدیک حرم به دلیل انبوهی جمعیت، آلوده بوده است. به گزارش محمد معصوم، برای کرایه خانه‌ای در مکه، دست‌کم باید کرایه یک ماه را پرداخت. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص417.</ref>) در مکه، انواع خوراکی از میوه گرفته تا حبوبات، به فراوانی و با کیفیت مطلوب، یافت می‌شده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص424.</ref>  


به گزارش اين اثر، در قبرستان ابوطالب مكه دو گنبد بر مزار حضرت خديجه و قبر منسوب به حضرت آمنه قرار داشته <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 426</ref> و بر ضريح آنان روپوش‌هايي ممتاز بوده است. نيز نويسنده از وجود گنبدهايي بر قبر ابوطالب، عبدمناف و عبدالمطّلب ياد كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 425</ref>  
نویسنده پس از معرفی ارکان کعبه و شماری دیگر از مکان‌ها و آثار مربوط به آن، از وجود مسؤولان مذاهب چهارگانه گزارش داده و با عبارت «سیصد سال پس از هجرت این ساز را کوک کرده‌اند» ناخرسندی خود را از برپایی چهار نماز جماعت جداگانه در مسجدالحرام نشان می‌دهد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص430.</ref> شرح مناسک و اعمال حج در مکه، چگونگی کار مطوِّفان و نام آنان و تقسیم حاجیان میان آنان برحسب شهرها و مناطق، و وظایف کار‌گزار حج ایران، از موضوعات سفرنامه است. به گفته محمد معصوم، این سازمان را هنگام حکمرانی شریف عبدالمطلب، حاکم مکه که چند بار به این مقام نصب شد و عاقبت به سال 1299ق. عزل گشت<ref>. تاریخ مکه، ص531، 543.</ref>و در دوره سفارت مشیرالدوله، به حاجیان ایرانی دادند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص412.</ref>  


در آن سال، جمعيت حاجيان شيعه در عرفات، 30 هزار بوده كه از آن ميان 10 هزار تن ايراني بوده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 441-442</ref>  
به گزارش این اثر، در قبرستان ابوطالب مکه دو گنبد بر مزار حضرت خدیجه و قبر منسوب به حضرت آمنه قرار داشته<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص426.</ref> و بر ضریح آنان روپوش‌هایی ممتاز بوده است. نیز نویسنده از وجود گنبدهایی بر قبر ابوطالب، عبدمناف و عبدالمطّلب یاد کرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص425.</ref>  


محمد معصوم 15 روز در مدينه مانده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 465، 505</ref>  او گزارشي مفصل از مسجدالنبي، بقيع و گنبدهاي موجود بر قبرهاي بزرگان اسلام به دست داده و مزار اهل بيت و صحابه و دانشوران را با يادكرد ويژگي‌هاي ظاهري شرح داده است؛ از جمله مزار و گنبد چهار امام در بقيع كه در يك ضريح بوده‌اند و مي‌گفته‌اند كه مزار عباس بن عبدالمطلب هم آن جا بوده است <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 476</ref>  و نيز مزار و گنبد حمزة بن عبدالمطلب. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 485-486</ref>  بقيع محصور به ديواري بوده و دو در داشته كه يكي نزديك بقاع امامان و ديگري نزديك دروازه شهر قرار داشته و اولي بيشتر بسته بوده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 475-476</ref>  
در آن سال، جمعیت حاجیان شیعه در عرفات، 30 هزار بوده که از آن میان 10 هزار تن ایرانی بوده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص441-442.</ref>  


شمار بارگاه‌ها و زيارتگاه‌هاي مدينه حدود 30 مسجد و 40 بارگاه بوده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 466</ref> وصف او از مسجدالنبي با شرح جزئيات همراه است. او كتيبه‌هاي مسجدالنبي را بازنوشته <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 472-473</ref> و خانه حضرت علي7 و فاطمه3 را كه پيوسته به خانه پيامبر9 بوده، وصف كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 473</ref> به گفته محمد معصوم، براي راه يافتن به روضه رسول خدا بايد از درون ضريح حضرت فاطمه گذشت كه برخي گفته‌اند مدفن آن بانو است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 474</ref>  او اين احتمال را نيز به ميان آورده كه ايشان در بيت الاحزان بقيع يا در بقعه امامان مدفون باشد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص  476</ref>
==مدینة النبی==
محمد معصوم 15 روز در مدینه مانده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص465، 505.</ref> او گزارشی مفصل از مسجدالنبی، بقیع و گنبدهای موجود بر قبرهای بزرگان اسلام به دست داده و مزار اهل بیت و صحابه و دانشوران را با یادکرد ویژگی‌های ظاهری شرح داده است؛ از جمله مزار و گنبد چهار امام در بقیع که در یک ضریح بوده‌اند و می‌گفته‌اند که مزار عباس بن عبدالمطلب هم آن جا بوده است<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص476.</ref> و نیز مزار و گنبد حمزة بن عبدالمطلب. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص485-486.</ref> بقیع محصور به دیواری بوده و دو در داشته که یکی نزدیک بقاع امامان و دیگری نزدیک دروازه شهر قرار داشته و اولی بیشتر بسته بوده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص475-476.</ref>  


بسياري از بناهاي مقدس مدينه نيازمند تعمير و بازسازي بوده‌اند و حكمرانان از اين كار غفلت مي‌ورزيده‌اند. اگر فردي مي‌خواسته خود بدين كار دست زند، مي‌بايست دو برابر مبلغ مورد نياز تعمير را به متوليان اين مكان‌ها و نيز حاكم و قاضي شهر بپردازد تا به او اجازه دهند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 465</ref> برخي هيچ گاه اجازه اين كار را نمي‌يافتند؛ چنان‌كه ميرزا علي اصغر خان (م.1325ق.) وزير اعظم ناصرالدين شاه قاجار خواست بقعه امام حسن مجتبي را بنا كند؛ اما به او اجازه ندادند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 465</ref>  
شمار بارگاه‌ها و زیارتگاه‌های مدینه حدود 30 مسجد و 40 بارگاه بوده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص466.</ref> وصف او از مسجدالنبی با شرح جزئیات همراه است. او کتیبه‌های مسجدالنبی را بازنوشته<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص472-473.</ref> و خانه حضرت علی (علیه‌السّلام) و فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را که پیوسته به خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) بوده، وصف کرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص473.</ref> به گفته محمد معصوم، برای راه یافتن به روضه رسول خدا باید از درون ضریح حضرت فاطمه گذشت که برخی گفته‌اند مدفن آن بانو است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص474.</ref> او این احتمال را نیز به میان آورده که ایشان در بیت الاحزان بقیع یا در بقعه امامان مدفون باشد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص476.</ref>


محمد معصوم به ويراني‌هاي وهابيان در مدينه اشاراتي نموده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 469</ref>  از جمله، از جاي تيرهاي وهابيان بر مسجدالنبي گزارش داده است. به گفته او، در مكان كشته شدن سركرده وهابيان، مناره‌اي براي يادآوري و عبرت ساخته‌اند كه برخي عوام به گمان آن‌كه زيارتگاه است، در آن جا نماز مي‌گزارده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 504-505</ref>  
بسیاری از بناهای مقدس مدینه نیازمند تعمیر و بازسازی بوده‌اند و حکمرانان از این کار غفلت می‌ورزیده‌اند. اگر فردی می‌خواسته خود بدین کار دست زند، می‌بایست دو برابر مبلغ مورد نیاز تعمیر را به متولیان این مکان‌ها و نیز حاکم و قاضی شهر بپردازد تا به او اجازه دهند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص465.</ref> برخی هیچ گاه اجازه این کار را نمی‌یافتند؛ چنان‌که میرزا علی اصغر خان (م. 1325ق.) وزیر اعظم ناصرالدین شاه قاجار خواست بقعه امام حسن مجتبی را بنا کند؛ اما به او اجازه ندادند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص465.</ref>  


جمعيت شيعيان نخاوله* مدينه در آن هنگام دو هزار تن بوده است. محمد معصوم به مناسبت شركت در مجلس عزاي امام حسين7 در محله نخاوله كه بيرون ديوار تازه مدينه بوده، آنان را معرفي كرده و از وضعيت بد مالي آن‌ها و رفتار خوبشان با زائران شيعه سخن گفته است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 480-483</ref> به ظاهر، حاجيان شيعه در اين دوره براي بر‌گزاري مراسم و اظهار عقايد خود در مكه و مدينه با مشكلي روبه‌رو نبوده‌اند. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص441</ref>)
محمد معصوم به ویرانی‌های وهابیان در مدینه اشاراتی نموده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص469.</ref> از جمله، از جای تیرهای وهابیان بر مسجدالنبی گزارش داده است. به گفته او، در مکان کشته شدن سرکرده وهابیان، مناره‌ای برای یادآوری و عبرت ساخته‌اند که برخی عوام به گمان آن‌که زیارتگاه است، در آن جا نماز می‌گزارده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص504-505.</ref>  


ƒچاپ‌ها:تحفة الحرمين نخستين بار در 22 جمادي الاولي 1306ق. در بمبئي با نظارت نويسنده چاپ شد.[3]نشر بابك تهران همين چاپ را در 1362ق. با عنوان تحفة الحرمين افست كرد. تصحيح اين اثر با قلم هارون وهومن در نشر پانيذ تهران به سال 1383ق. با عنوان سفرنامه مكه چاپ شد كه كاستي‌ها و نادرستي‌ها و مشكلاتي دارد.[4]همين تصحيح بار ديگر در كتاب سفرنامه‎هاي خطي فارسي كه به همت نشر اختران به سال 1388ش. چاپ شده، آمده است.
جمعیت شیعیان نخاوله مدینه در آن هنگام دو هزار تن بوده است. محمد معصوم به مناسبت شرکت در مجلس عزای امام حسین (علیه‌السّلام) در محله نخاوله که بیرون دیوار تازه مدینه بوده، آنان را معرفی کرده و از وضعیت بد مالی آن‌ها و رفتار خوبشان با زائران شیعه سخن گفته است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص480-483.</ref> به ظاهر، حاجیان شیعه در این دوره برای بر‌گزاری مراسم و اظهار عقاید خود در مکه و مدینه با مشکلی روبه‌رو نبوده‌اند. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ‌ ص441.</ref>


رسول جعفريان نسخه‌اي ديگر را با تصحيح خود و مقدمه‌اي مفصل در باره نويسنده و اهميت سفرنامه او در 245 صفحه در جلد پنجم مجموعه پنجاه سفرنامه حجّ قاجاري[5]به سال 1389ش. در نشر علم تهران چاپ كرده كه مبناي مقاله حاضر است.
==چاپ‌ها==
تحفة الحرمین نخستین بار در 22 جمادی الاولی 1306ق. در بمبئی با نظارت نویسنده چاپ شد.<ref>. پنجاه سفرنامه، ج5، ص307.</ref>نشر بابک تهران همین چاپ را در 1362ق. با عنوان تحفة الحرمین افست کرد. تصحیح این اثر با قلم‌هارون وهومن در نشر پانیذ تهران به سال 1383ق. با عنوان سفرنامه مکه چاپ شد که کاستی‌ها و نادرستی‌ها و مشکلاتی دارد.<ref>. نک: آینه پژوهش، ش122، «شاهکاری از احیای متون داستان یک عقبگرد. </ref>همین تصحیح بار دیگر در کتاب سفرنامه‎های خطی فارسی که به همت نشر اختران به سال 1388ش. چاپ شده، آمده است.  


منابع
رسول جعفریان نسخه‌ای دیگر را با تصحیح خود و مقدمه‌ای مفصل در باره نویسنده و اهمیت سفرنامه او در 245 صفحه در جلد پنجم مجموعه پنجاه سفرنامه حجّ قاجاری<ref>. پنجاه سفرنامه، ج5، ص293-538.</ref>به سال 1389ش. در نشر علم تهران چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است.


آينه پژوهش (مجله):قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي؛بستان السياحه:حاجي زين العابدين شيرواني، كتابخانه سنايي، 1315ق؛بهين سخن:عباسعلي كيوان قزويني، به كوشش عباسي، تهران، راه نيكان، 1387ش؛پنجاه سفرنامه حج قاجاري:به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛پيران طريقت:جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت‌اللهي، 1358ش؛تاريخ مكه:احمد السباعي (م.1404ق.)، نادي مكة الثقافي، 1404ق؛رجال دوره قاجار:حسين سعادت نوري، تهران، وحيد، 1364ش؛سفرنامه‌هاي خطي فارسي:گروهي از نويسندگان، تهران، اختران، 1388ش؛طرائق الحقائق:محمد معصوم شيرازي، به كوشش محجوب، تهران، كتابخانه سنايي.


گروه كتابشناسي




==پانویس==
==پانویس==
خط ۷۱: خط ۷۱:
{{دانشنامه
{{دانشنامه


| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7510
| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7510


| عنوان = تحفة‌الحرمین و سعادة‌الدارین
| عنوان = تحفةالحرمین و سعادةالدارین


| نویسنده = گروه کتابشناسی
| نویسنده = گروه کتابشناسی


}}
}}


'''*آينه پژوهش (مجله)''':قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي؛بستان السياحه:حاجي زين العابدين شيرواني، كتابخانه سنايي، 1315ق؛


'''* طرائق الحقايق'''، ج3، ص475، 495، 503-511؛ بستان السياحه، ص358؛ سفرنامه هاي خطي فارسي، ج2، ص19-21.
'''*بهين سخن''':عباسعلي كيوان قزويني، به كوشش عباسي، تهران، راه نيكان، 1387ش؛


'''* تاريخ مكه'''، ص531، 543.
'''*پنجاه سفرنامه حج قاجاري''':به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛


'''* پنجاه سفرنامه'''، ج5، ص307.
'''*پيران طريقت''':جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت‌اللهي، 1358ش؛


'''* نك: آينه پژوهش'''، ش122، «شاهكاري از احياي متون داستان يك عقبگرد».
'''*تاريخ مكه''':احمد السباعي (م.1404ق.)، نادي مكة الثقافي، 1404ق؛


'''* پنجاه سفرنامه'''، ج5، ص293-538.
'''*رجال دوره قاجار''':حسين سعادت نوري، تهران، وحيد، 1364ش؛
 
'''*سفرنامه‌هاي خطي فارسي''':گروهي از نويسندگان، تهران، اختران، 1388ش؛
 
'''*طرائق الحقائق''':محمد معصوم شيرازي، به كوشش محجوب، تهران، كتابخانه سنايي؛


{{پایان}}
{{پایان}}
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
۴۴۷

ویرایش