تحصیب: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تحصیب'''، توقف و استراحت کوتاه در مکانی بین مکه و منا به نام حصباء

«تحصیب» از ریشه «ح ـ صـ ب» به معنای سنگفرش کردن است.<ref>الصحاح، ج1، ص112؛ لسان العرب، ج1، ص319، «حصب. </ref> در اصطلاح، این واژه یعنی توقف و استراحت کوتاه حاجیان در حصباء یا محصّب، مکانی میان منا و مکه، که پس از کوچ از منا به مکه ـ کوچ دوم ـ (← نفر) مستحب است.<ref>المغنی، ج3، ص483-484؛ المجموع، ج8، ص252-253؛ کشف اللثام، ج6، ص264.</ref> «حصبه»، «ابطح»، «بطحاء»، «خیف»، «خیف بنی‌کنانه»، <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24؛ المجموع، ج8، ص253؛ التاریخ القویم، ج1، ص488.</ref> «شعب الصُفّی»، «صُفّی السِباب»<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص273.</ref> و «حائط خِرمان»<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص73.</ref> از دیگر نام‌های محصّب است.

برخی حصباء را‌اندکی پس از سرزمین ابطح*<ref>مدارک الاحکام، ج8، ص262.</ref> و بعضی آن را محل بیرون شدن از ابطح به سوی مکه و یا میان دو کوه تا مقابر قریش می‌دانند که سنگریزه‌های برآمده از رمی جمرات با سیل<ref>تحریر الاحکام، ج2، ص14؛  الدروس، ج1، ص465؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص50.</ref> یا به طور طبیعی<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص76.</ref> در آن جا جمع می‌شده است؛ زیرا منطقه‌ای پست و گود بوده است.<ref>البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج4، ص362-363؛ فتح العزیز، ج7، ص411.</ref> به باور برخی از اهل مکه، عرب‌ها در روزگار جاهلیت پس از انجام مناسک حج در شب سیزدهم ذی‌حجه در محصّب گرد می‌آمدند و از هر قبیله، شاعر و سخنگویی به بیان امتیازها و افتخارهای قبیله خود می‌پرداخت. پس از اسلام، این فخرفروشی در آیه 200 بقره/2: (فَاِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ اَوْ اَشَدَّ ذِکْرًا) نکوهش گشت و به جای آن، یاد خدا ستایش شد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص273؛  اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص147؛  العقد الثمین، ج1، ص44.</ref> شماری دیگر این منطقه را میان عقبه و مکه می‌دانند.<ref>السرائر، ج1، ص592.</ref> برخی آن را وادی بنی‌کنانه یعنی مکان همایش و پیمان بستن کافران قریش بر ضد رسول خدا9 دانسته‌اند.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص446-447؛  السنن الکبری، بیهقی، ج5، ص160؛  البحر الرائق، ج2، ص613.</ref> گویا پس از استراحت پیامبر گرامی در آن مکان مسجدی بنا شده که تا سال‌ها پا بر جا بوده و برخی فقیهان پیشین بدان تصریح کرده‌اند.<ref>المقنع، ص289.</ref>

شماری از فقیهان باور دارند که پیش از ولادت شیخ طوسی در اواخر سده چهارم ق. این مسجد از میان رفته<ref>مدارک الاحکام، ج8، ص262؛ مرآة العقول، ج18، ص214.</ref> و دیگر مسجدی در آن جا نیست<ref>مجمع البحرین، ج1، ص521، «حصب. </ref><ref>مرآة العقول، ج18، ص214؛ نک: جواهر الکلام، ج20، ص58.</ref> و تنها توقف در محلی که آن مسجد قرار داشته، به عنوان تحصیب مستحب است.<ref>السرائر، ج1، ص613.</ref> برخی از تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان باور دارند که اکنون «مسجد الاجابه»* همان مسجد محصّب است که پیامبر9 در بازگشت از منا در آن استراحت فرمود و نماز خواند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص287؛ آثار اسلامی، ص114.</ref> مسجد الاجابه پایین‏ میدان معابده، در آغاز خیابان ابطح در راه مسجدالحرام و در آغاز خیابان الاجابه قرار دارد.<ref>آثار اسلامی، ص112.</ref> تاریخ‌نگاران از «مسجد آل قنفذ» و «مسجد الاستراحه» به عنوان دیگر نام‌های مسجد الاجابه یاد کرده‌اند.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص180-181؛ آثار اسلامی، ص113-114.</ref>

برخی محدوده محصّب را از منطفه حجون به سوی چپ در راه منا تا منطقه مرتفع حرمان می‌دانند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص160؛ نک: کشف اللثام، ج6، ص265-266.</ref> بعضی بر پایه روایتی از امام صادق7 محصّب را جایی میان دو منطقه «خبط» و «حرمان» می‌شمرند که از این دو منطقه اکنون اثری باقی نمانده است.<ref>کشف اللثام، ج6، ص265.</ref> برخی حرمان را محلی به نام حرمانیه نزدیک محل معابده دانسته‌اند.<ref>نک: کشف اللثام، ج6، ص265.</ref> مکان کنونی محصّب درون شهر مکه و میان میدان معابده تا پل حجون است.<ref>آثار اسلامی، ص169.</ref>

زمان تحصیب تنها روز 13 ذی‌حجه پس از ایام تشریق که حج‌گزاران از منا به مکه کوچ می‌کنند، یعنی روز نفر دوم (← نفر) است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24؛  فتح العزیز، ج7، ص410؛  مدارک الاحکام، ج8، ص51-52.</ref> از روز نفر دوم به «یوم الحصبه»<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص370؛  السرائر، ج1، ص592؛  مدارک الاحکام، ج8، ص51.</ref> و «یوم التحصیب»<ref>مدارک الاحکام، ج8، ص52؛ جواهر الکلام، ج19، ص175.</ref> و از شب آن به «لیلة الحصبه»<ref>کشف اللثام، ج6، ص141؛ جواهر الکلام، ج17، ص85؛ نیل الاوطار، ج5، ص50؛  نیل الاوطار، ج5، ص59.</ref> تعبیر می‌شود.

گزارش‌های متعدد حکایت‌گر اقامه نماز و استراحت پیامبر گرامی9 در وادی محصب (حصباء) در روز نفر دوم در حجة الوداع است.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص195-196؛ صحیح مسلم، ج4، ص84-85.</ref> امام صادق7 از استراحت کوتاه پدر خویش، امام محمد باقر7، در وادی محصّب در روز نفر دوم گزارش داده است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص482-483؛ دعائم الاسلام، ج1، ص332.</ref> گزارش‌های دیگر نیز بیانگر اقامه نماز و استراحت صحابه و خلفا در وادی محصّب در این روز است.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص84-85؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص71؛ سنن ابی داود، ج1، ص447.</ref>

فقیهان امامی<ref>تحریر الاحکام، ج2، ص14؛ مجمع الفائده، ج7، ص336-337؛ مدارک الاحکام، ج8، ص263.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص483-484؛ المجموع، ج8، ص252؛ البحر الرائق، ج2، ص613-614.</ref> به پشتوانه روایات<ref>صحیح البخاری، ج2، ص151، 195-196؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص482-483؛  السنن الکبری، ج5، ص160.</ref> به استحباب تحصیب برای حج‌‌گزار باور دارند. آنان تحصیب را در شمار مناسک حج ندانسته‌اند و تنها به پیروی از سنت پیامبر گرامی9 آن را مستحب می‌دانند.<ref>المجموع، ج8، ص252؛  الدروس، ج1، ص464؛ عمدة القاری، ج10، ص101.</ref> شماری از فقیهان علت توقف پیامبر گرامی9 در وادی محصب را تنها انتظار ایشان برای بازگشت عایشه از عمره دانسته‌اند؛ چراکه او از انجام عمره با عذر شرعی بازمانده بود و از این‌که نتوانسته بود مانند دیگر زنان پیامبر افزون بر حج، عمره نیز به جای آورد، ناخرسند بود. البته آنان این کار را به سبب اقتدا به پیامبر پسندیده می‌دانند.<ref>لوامع صاحبقرانی، ج8، ص247.</ref> شماری دیگر از فقیهان توقف پیامبر در محصّب را به سبب اقامه نماز و شکرگزاری از خداوند دانسته‌اند؛ زیرا محصّب همان جایی بود که در مدت حضور پیامبر در مکه در آغاز اسلام، قریش بر ضد ایشان هم‌پیمان می‌شدند و اکنون پس از گذشت سال‌ها، خداوند پیامبر را پیروز ساخته و مشرکان را خوار کرده بود.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص53.</ref> پاره‌ای از روایات اهل سنت توقف پیامبر9 در محصّب را تنها به سبب آسانی بیرون آمدن ایشان از آن عنوان کرده‌اند.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص85؛ سنن ابی داود، ج1، ص446؛ السنن الکبری، ج5، ص161.</ref>

همه فقیهان امامی<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص555؛ منتهی المطلب، ج2، ص777؛ کشف اللثام، ج6، ص266.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24؛ فتح العزیز، ج7، ص410؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص50.</ref> بر این باورند که تحصیب تنها برای کسانی مستحب است که در روز 13 ذی‌حجه از منا کوچ کنند. پس در روز نفر اول (12 ذی‌حجه) تحصیب مستحب نیست. البته ظاهر سخن برخی فقیهان<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص365.</ref> و صراحت کلام شماری از دانشمندان، روز چهاردهم را روز تحصیب می‌شمرد و تحصیب در روز دوازدهم را نیز مستحب می‌داند.<ref>البیان فی مذهب الامام شافعی، ج4، ص362؛ مجمع البحرین، ج1، ص521، «حصب. </ref> اما این سخن را عموم فقیهان نپذیرفته‌اند و سخن حکایت‌گر از شبِ تحصیب بودنِ شب چهارم را بر شب چهارم از شب عید قربان حمل کرده‌اند که شب سیزدهم ذی‌حجه است، نه شب چهاردهم.<ref>منتهی المطلب، ج2، ص778؛ مدارک الاحکام، ج8، ص51-52؛ الحدائق، ج17، ص137.</ref> آنان در این مسئله به روایات استناد می‌کنند.<ref>الکافی، ج4، ص508؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص508.</ref>

فقیهان امامی این استراحت کوتاه را توقف و قدری به پشت دراز کشیدن روی زمین محصّب، بدون خوابیدن، می‌دانند.<ref>الجامع للشرائع، ص219.</ref> از این‌گونه استراحت به «اِستِلقاء» تعبیر شده است.<ref>ذخیرة المعاد، ج3، ص693؛ جواهر الکلام، ج20، ص57.</ref> برخی از آنان به پشتوانه روایت امام صادق7 (من دون خبط و حرمان) بر این باورند که حج‌‌گزار در محصّب نه باید خواب کامل کند و نه خود را از‌اندک استراحتی محروم نماید.<ref>الحدائق، ج17، ص334؛  جواهر الکلام، ج20، ص59.</ref> شماری از فقیهان امامی نماز خواندن در مسجد حصباء را نیز مستحب دانسته‌اند؛ ولی با توجه به نابودی آن مسجد، تنها توقف و استراحت کوتاه را در محصّب مستحب شمرده‌اند.<ref>تحریر الاحکام، ج2، ص14؛ منتهی المطلب، ج2، ص777.</ref> بعضی جز توقف کوتاه در محصب، نماز خواندن و حتی به پشت دراز کشیدن را مستحب نمی‌دانند.<ref>فقه الصادق، ج12 ص226-227.</ref>

فقیهان اهل سنت استراحت کوتاه را توقف و خوابیدن مختصر یا قدری به پهلو دراز کشیدن روی زمین می‌دانند که از آن به «اضطِجاع» تعبیر می‌شود.<ref>المغنی، ج3، ص483-484؛ البحر الرائق، ج2، ص614.</ref> آنان به پشتوانه روایات<ref>صحیح‌البخاری، ج2، ص195-196؛ السنن‌الکبری، ج5، ص160.</ref> افزون بر استراحت کوتاه، خواندن نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا را نیز در محصّب مستحب می‌دانند.<ref>المغنی، ج3، ص483-484؛  المجموع، ج8، ص252؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص50.</ref> مالکیان باور دارند که استحباب خواندن این چهار نماز مشروط به تنگ نبودن وقت و نیز مصادف نشدن روز نفر دوم با جمعه است.<ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص50، 52.</ref> شافعیان بیتوته شب چهاردهم ذی‌حجه در محصّب را نیز مستحب می‌دانند.<ref>فتح العزیز، ج7، ص410؛ المجموع، ج8، ص253؛ فتح الوهاب، ج1، ص434.</ref> شماری از صحابه تحصیب را سنت می‌دانند و بعضی آن را سنت نمی‌شمرند.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص196؛ صحیح مسلم، ج4، ص85؛ المغنی، ج3، ص483-484.</ref> فقیهان اهل سنت در جمع میان این دو نظر گفته‌اند: تحصیب به سبب پیروی از رفتار پیامبر9 مستحب است؛ ولی از مناسک حج به شمار نمی‌رود.<ref>المجموع، ج8، ص253؛  فتح الباری، ج3، ص471؛ نیل الاوطار، ج5، ص166.</ref>