تحصیل المرام (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

تحصیل المرام فی...: کتابی در تاریخ محلی و فضیلت‌های مکه، نوشته محمد بن احمد صباغ از عالمان مکی قرن دوازدهم ق.

این کتاب از منابع مهم تاریخ محلی و فضیلت‌های مکه و نام کامل آن، تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم است. نویسنده در این اثر، با بهره‌گیری از منابع مکتوب پرشمار و دیده‌های خود، به بیان تاریخ بناها و برخی رخدادهای سیاسی و مذهبی مکه تا اواخر سده سیزدهم (1278) ق. پرداخته است.

تاریخ آغاز نگارش تحصیل‌المرام 1284ق. بوده است.<ref>تحصیل المرام، ص58.</ref> به گفته صباغ، هم‌جواری با حرم الهی، او را به فراگیری دانش تاریخ علاقه‌مند ساخته و به نگارش این کتاب برانگیخته است.<ref>تحصیل المرام، ص55.</ref> این کتاب مورد توجه دیگر نویسندگان تاریخ مکه قرار گرفته است. غازی در افادة الانام بذکر البلد الحرام، محمد کردی در التاریخ القویم، حسین باسلامه در تاریخ الکعبة المعظمه، و احمد سباعی در تاریخ مکه از این کتاب بهره برده‌اند.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص51؛ افادة الانام، ص142.</ref> وی در نگارش این اثر از کتاب‌های تاریخ مکه، تاریخ عمومی و حدیث‌نامه‌ها بهره برده و در هر موضوع، روایات و سخنان مرتبط را گرد آورده است.<ref>تحصیل المرام، ص26-186.</ref> برخی از منابع تاریخی تحصیل المرام عبارتند از: اخبار مکه ازرقی، شفاء الغرام و العقد الثمین از فاسی، المواهب اللدنیه از احمد بن محمد قسطلانی، البحر العمیق از ابن ضیاء مکی، و الاعلام لاهل البلد الحرام از قطب الدین نهروالی.<ref>تحصیل المرام، ص57.</ref> شماری از منابع کتاب امروزه موجود نیستند؛ مانند کتاب‌های زهر الخمائل نوشته شیخ بدرالدین خوج<ref>تحصیل المرام، ص661-662.</ref> و النتائج نوشته حموی.<ref>تحصیل المرام، ص660.</ref> برخی نیز هنوز چاپ نشده‌اند؛ مانند الفوائح المسکیة فی الفواتح المکیه نوشته عبدالرحمن بسطامی.<ref>تحصیل المرام، ص169؛ تحصیل المرام، ص177.</ref> مصحح کتاب، 186 منبع برای آن برشمرده است.<ref>تحصیل المرام، مقدمه مصحح، ص26-42.</ref>

صباغ به روش خود، گزارش‌های دینی و تاریخی را در باره مکان‌های مذهبی مکه از منابع پیشین گرد آورده و با آیات و روایات همراه کرده است. او پس از گزارش روایات تاریخی از کتاب‌های گذشته، آن‌ها را با دیده‌های خود مقایسه کرده و تغییرهایی را که در زمانه او در ساختمان حرم و دیگر مکان‌ها و بناهای شهر مکه ایجاد شده، بیان کرده است.<ref>تحصیل المرام، ص392؛ تحصیل المرام، 402؛ تحصیل المرام، 639.</ref> وی از بازسازی‌هایی که به فرمان حکمرانان عثمانی و بزرگان مکه<ref>تحصیل المرام، ص397.</ref> صورت گرفته، گزارش داده است. دوران زندگی نویسنده هم‌زمان با سلطنت عبدالمجید<ref>تحصیل المرام، ص145؛ تحصیل المرام، ص191؛ تحصیل المرام، ص213</ref> و عبدالعزیز<ref>تحصیل المرام، ص191؛ تحصیل المرام، ص214؛ تحصیل المرام، ص302.</ref> و عبدالحمید عثمانی<ref>تحصیل المرام، ص306؛ تحصیل المرام، ص403؛ تحصیل المرام، ص807.</ref> است و بازسازی‌های این سه دوره در کتاب بازتاب یافته است.

کتاب شش باب و یک پایان و هر باب، فصل‌های متعدد دارد. نویسنده افزون بر یادکرد روایات فضیلت‌های مکه<ref>تحصیل المرام، ص558.</ref> به شرح تاریخ بنای کعبه و مسجدالحرام<ref>تحصیل المرام، ص65-140.</ref> و دیگر مکان‌ها و بناهای شهر مکه<ref>تحصیل المرام، ص514-545.</ref> همچون چشمه‌ها و کاروان‌سراها و نیز معرفی برخی دفن شدگان گورستان مکه و مختصری از اخبار والیان مکه پرداخته است.<ref>تحصیل المرام، ص658؛ تحصیل المرام، ص672؛ تحصیل المرام، ص681.</ref> بیان حدود حرم، مزدلفه، مشاعر و...<ref>تحصیل المرام، ص459؛ تحصیل المرام، ص461.</ref> و نیز برخی رسم‌های عبادی مکه همچون تاریخ ترتیب نمازها در مکه<ref>تحصیل المرام، ص398-400.</ref> نماز خواندن برای اموات در مسجدالحرام<ref>تحصیل المرام، ص397.</ref> تغییرات اذان در دوره‌های تاریخی<ref>تحصیل المرام، ص395.</ref> و... از دیگر مباحثی است که به تناسب، طرح شده‌اند.

صباغ در مبحث قبرستان مکه، در پی گزارش روایاتی از فضیلت هر یک از قبرستان‌های معلات و آرامگاه شبیکه، آرامگاه مهاجران در حَصّاص (از کوه‌های مکه)، به معرفی برخی از بزرگان مدفون در مکه از آغاز اسلام در این قبرستان‌ها پرداخته است.<ref>تحصیل المرام، ص641.</ref> بیشتر مطالب این بخش، از کتاب خلاصة الاثر محبّی برگرفته شده و شامل معرفی مختصر شماری از دانشوران سده یازدهم ق. است.<ref>تحصیل المرام، ص650-658؛ تحصیل المرام، ص645.</ref> صباغ برخی از افراد نزدیک به دوران خود را هم معرفی کرده است.<ref>تحصیل المرام، ص668.</ref>

بخش‌های واپسین کتاب، خلاصه‌ای است از تاریخ والیان مکه از روزگار کهن تا زمانه مؤلف و نیز بیان سیل‌ها و بیماری‌های فراگیر در تاریخ مکه. این بخش از کتاب در باره روابط اشراف حاکم بر مکه در سده سیزدهم ق. و برخی تحولات حجاز در این سال‌ها است.<ref>تحصیل المرام، ص685-848.</ref> از جمله این موارد، ظهور وهابیان و حمله اول آل سعود به حجاز است. نویسنده که از مخالفان وهابیان است، در بیان زندگی محمد بن عبدالوهاب، باورهای وهابیان همچون حرمت زیارت اولیا، انکار شفاعت، حرمت وصف پیامبر با صفات مدح و تعظیم، و انکار کرامات اولیاء را مخالف سنت پیامبر و باورهای اهل سنت و جماعت دانسته است.<ref>تحصیل المرام، ص843.</ref> وی از جواز زیارت قبرها و درستی باور به شفاعت اولیا و پیامبران دفاع کرده است.<ref>تحصیل المرام، ص641.</ref> به گفته نویسنده، عبدالعزیز بن سعود و پیروانش که می‌پنداشتند باورهای محمد بن عبدالوهاب در حجاز گسترش خواهد یافت و مایه جذب مردم خواهد شد، از وی حمایت کردند<ref>تحصیل المرام، ص797-798.</ref> و به سال 1216ق. به مکه و مدینه یورش بردند و افزون بر محاصره درازمدت مکه که مردم را به سختی و گرسنگی‌انداخت، در مدینه قبه قبرهای صحابه و اولیا را از میان بردند. به گفته نویسنده، وهابیان می‌خواستند قبر پیامبر(ص) را نیز ویران کنند؛ اما نتوانستند و به تعبیر او، به غارت اموال درون مسجد نبوی بسنده کردند. <ref>تحصیل المرام، ص843؛ تحصیل المرام، ص791.</ref> سلطه آل سعود بر حجاز در این نوبت، دیری نپایید و با حمله محمد علی پاشا، حاکم مصر، و اخراج وهابیان از حجاز، پایان یافت.<ref>تحصیل المرام، ص798.</ref>