در حال ویرایش آستان مقدس امام حسین(ع)

{{جعبه اطلاعات حرم امامان شیعه
| عنوان =آستان مقدس امام حسین(ع)
| تصویر =حرم امام حسین(ع).jpg
| اندازه تصویر =300px
| توضیح تصویر =نمای بیرونی حرم امام حسین(ع)
| بنيانگذار =
| تأسیس =
| مکان = [[عراق]] - [[کربلا]]
| نام‌های دیگر =
| وقایع مرتبط =
| بناهای وابسته به حرم=
| اشخاص مدفون در حرم=[[امام حسین(ع)]]، [[حضرت علی‌اکبر(ع)]]، [[حضرت علی‌اصغر(ع)]]، [[شهدای کربلا]]، [[ابراهیم مجاب]]
| مساحت =
| دروازه‌های صحن = باب الرجاء، باب قاضی الحاجات، باب الشهدا، باب الکرامه، باب القبله، باب السلام، باب السدره، باب السلطانیه، باب الراس الشریف، باب الزینبیه
| رواق‌های حرم =رواق ابراهیم مجاب، رواق حبیب بن مظاهر، رواق فقها، رواق سلاطین
| ایوان‌های حرم = ایوان طلا، ایوان ناصری، ایوان وزیر
| مشخصات گنبد =
| مشخصات گلدسته‌ها =
}}
'''آستان مقدس امام حسین(ع)''' محل دفن [[امام حسین(ع)]] و [[شهدای کربلا]] در کشور عراق در [[شهر کربلا]] است.

بنابر برخی نقل‌ها [[مختار ثقفی]] اولین بنا را بر مرقد امام حسین(ع) ساخت و در دوره‌های بعد [[شیعیان]] و محبان [[اهل بیت(ع)]] مخصوصاً پادشاهان و حاکمان، اهتمام ویژه‌ای بر بازسازی، ترمیم و توسعه این حرم داشته‌اند.

این حرم بارها از سوی دشمنان اهل بیت از جمله برخی از [[خلفای عباسی]] و [[وهابیان]] مورد هجوم و تخریب واقع شده است. از مهمترین آن‌ها می‌توان به تخریب حرم امام حسین(ع) توسط [[متوکل]]، تخریب و غارت حرم توسط وهابی‌ها در آوریل سال 1801 م و نیز تخریب توسط حکومت بعث عراق در پی [[انتفاضه شعبانیه]] در سال۱۴۱۱ق اشاره کرد.

صحن مطهر به مساحت 1500 متر مربع حرم را احاطه کرده‌ است. این صحن دارای ده درب ورودی بوده و هرکدام از درب‌ها به یکی از محله‌های کربلا باز می‌شود.

اطراف صحن ایوان‌های بزرگی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: ایوان طلا، ایوان ناصری و ایوان وزیر. در طبقه دوم حرم مطهر گنجینه آستان وجود دارد و اشیاء نفیسی که شاهان ایران و هند و دیگران به حرم اهداء کر‌ده‌اند، در آنجا نگهداری‌ می‌شود.

اولین ضریح بر روی قبر ایشان از جنس چوب بود و توسط [[عضدالدوله دیلمی]] ساخته شد. در دوره قاجاریه ابتدا [[فتحلی‌شاه]] و بعد [[انیس‌الدوله]] زن [[ناصرالدین‌شاه]] هرکدام ضریحی از جنس نقره برای قبر شریف امام حسین(ع) ساختند.

[[طاهر سیف‌الدین]] داعی مطلق فرقه بهره هند ضریحی از نقره خالص ساخت. این ضریح با ضریح قاجاری تعویض گردید و ضریح قبلی برای نصب بر روی [[قبر شریف امامین عسکریین(ع)]] به [[سامرا]] فرستاده شد.

کار ساخت ضریح فعلی سال 1385ش با تشکیل هیأت امنایی در ایران کلید خورد. این ضریح همانند ضریح قبلی، شش گوشه و تقریباً به همان ابعاد، ساخته و پس از نصب بر روی قبر مطهر امام حسین(ع)، در اسفند سال 1391 رونمایی شد.

گفتنی است داخل ضریح مطهر صندوقچه‌ای بر روی قبر شریف نصب است. این صندوقچه برای اولین بار توسط [[شاه اسماعیل صفوی]] ساخته شد. صندوقچه دیگری توسط [[گوهرشاد]] همسر [[نادرشاه افشار]] به حرم مطهر هدیه گردید. این صندوقچه بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و هنوز هم بر روی قبر مطهر نصب است.

==موقعیت قبر امام حسین و شهدا==

به نوشته [[شیخ مفید]]، پس از آنکه لشکر [[عمر سعد]] به [[کوفه]] بازگشتند، گروهی از [[قبیله بنی‌اسد]] که در منطقه «[[غاضریه]]» اقامت داشتند، به محل جنگ آمدند و بر [[امام حسین(ع)]] و یاران ایشان، نماز خواندند و آنها را دفن کردند. آنها امام حسین(ع) را در محل قبر کنونی ایشان و فرزندش [[علی‌اکبر]] را پایین پای آن حضرت، به خاک سپردند.

سایر [[شهدای کربلا]] را نیز در یک‌جا، کنار یکدیگر در امتداد پایین پای امام، دفن کردند. [[حضرت عباس(ع)]] را نیز در محل شهادت وی، در مسیر غاضریه، جایی که امروزه بارگاه ایشان قرار دارد، به خاک سپردند.<ref>الارشاد، ج2، ص114.</ref> 

گویند علت اینکه عباس را در محل شهادتش به خاک سپردند، آن بود که بدن وی به چند قسمت، پاره پاره شده بود و امکان انتقال آن به کنار قبر امام حسین(ع) و سایر شهدا نبود. برخی نیز گفته‌اند که بنی‌اسد، [[حبیب بن مظاهر]] را در محلی نزدیک بالا سر امام حسین(ع) دفن کردند و [[بنی‌تمیم]]، [[حر بن یزید ریاحی]] را به نقطه‌ای در فاصله یک میل از قبر حسین(ع) منتقل و در آنجا دفن کردند.<ref>ابصار العین فی انصار الحسین، سماوی، ص219.</ref> 

==نخستین زائران امام حسین==

بارگاه ملکوتی سرور شهیدان، حضرت امام حسین(ع)، از نخستین هفته‌های پس از [[واقعه عاشورا]]، به زیارتگاهی برای [[شیعیان]] تبدیل شد و از آن زمان تاکنون، همواره کانون توجه عاشقان و دوستداران آن حضرت بوده است.

برخی گفته‌اند نخستین زائر امام حسین(ع)، «[[عبیدالله بن حر جعفی]]» بود<ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، آل‌طعمه، ص72.</ref> که به گزارش [[طبری]] تاریخ‌نگار، پس از واقعه عاشورا، همراه یارانش به کربلا گریخت و با دیدن اجساد یا قبور شهدا، ابیاتی در رثای امام حسین(ع) و بیان پشیمانی خود از یاری نکردن آن حضرت، سرود.<ref>تاریخ الطبری، ج5، ص470.</ref> اما در این گزارش، به زیارت کردن عبیدالله بن حر از قبر امام و یارانش، اشاره صریحی نشده است.

[[پرونده:117.jpg|بندانگشتی|300px|نمای قدیمی از حرم مطهر امام حسین(ع)]]

با این حال، مشهور میان علمای شیعه آن است که نخستین زائر قبر شریف امام(ع)، «[[جابر بن عبدالله انصاری]]»، صحابی بزرگ [[پیامبر(ص)]] بود که در نخستین سالروز [[اربعین حسینی]] در 20 صفر سال 61 ه. ق، به زیارت امام(ع) مشرف شد.<ref>مسارّ الشیعة، الشیخ المفید، ص46؛ مصباح المتهجد، الطوسی، ج2، ص787؛ العدد القویة، العلامة الحلی، ص219.</ref> 

===جزئیات زیارت جابر===

البته منابع دیگر شیعه، جزئیات زیارت وی را دو گونه گزارش کرده‌اند:

نخستین گزارش از [[عمادالدین طبری]] (متوفای 525 ه. ق) است که زیارت جابر را همراه با [[عطیه عوفی]]، به تفصیل گزارش کرده است. اما در آن، سخنی از ملاقات وی با [[اهل‌بیت(ع)]]، به میان نیاورده است.<ref>بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، عمادالدین الطبرسی، ص125 و 126.</ref> خوارزمی نیز شبیه این گزارش را با تفاوت‌هایی نقل کرده است.<ref>مقتل الحسین، الخوارزمی، ج2، ص190 و 191.</ref> 

گزارش دوم از [[سید بن طاووس]] است که زیارت جابر را بدون همراهی عطیه و به اختصار بیان کرده و به دنبال آن ملاقات جابر را با اسرای اهل‌بیت(ع) که از [[شام]] بازمی‌گشتند، آورده است.<ref>اللهوف فی قتلی الطفوف، السید بن طاووس، ص114.</ref> به هر حال، درباره تاریخ و جزئیات حضور جابر در [[کربلا]] و نیز امکان بازگشت اهل‌بیت(ع) از شام به کربلا در روز اربعین و دیدار جابر با آنان، میان علما و صاحب‌نظران، اختلاف‌نظر وجود دارد.<ref>برای آگاهی بیشتر، ر. ک: تاریخ در آینه پژوهش، «پژوهشی در اربعین حسینی(ع)»، محسن رنجبر، ش 5، بهار 1384، ص157 و 192.</ref> 

==نخستین ساختمان قبر شریف‌==

درباره نخستین ساختمان بنا شده بر قبر شریف امام حسین(ع)، در منابع تاریخی معتبر، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما نویسندگان معاصر تاریخ کربلا و بارگاه امام حسین(ع)، اقوال و ادعاهایی را درباره تاریخ احداث نخستین بنا روی قبر بیان کرده‌اند که از اعتبار تاریخی، برخوردار نیست. برخی گفته‌اند قبیله بنی‌اسد که امام حسین(ع) و سایر شهیدان را به خاک سپردند، نخستین کسانی بودند که بر قبور آنان، تربتی ساختند. اما به نوشته برخی دیگر، [[مختار ثقفی]]، نخستین کسی بود که به ساخت‌وساز بر قبر مطهر اقدام نمود.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، عبدالجواد الکلیددار، ص208؛ نزهة اهل الحرمین فی عمارة المشهدین، السید حسن الصدر، ص23.</ref> 

گرچه هیچ‌یک از این اقوال، مستند نیست و نمی‌توان به راحتی آنها را پذیرفت، اما وجود سقیفه (سایبان) یا گنبد کوچکی روی قبر شریف امام(ع)، در قرن دوم هجری، دور از ذهن نیست؛ زیرا در روایتی از [[امام صادق(ع)]] درباره چگونگی زیارت امام حسین(ع) و بیان زیارتنامه ایشان، آمده است: «اگر از سمت ورودی رو به مشرق آمدی، پس در ورودی بایست و بگو...».<ref>اعیان الشیعه به نقل از کامل الزیارات، ابن‌قولویه.</ref> همچنین در ادامه، پس از بیان زیارتنامه امام(ع) و [[حضرت علی‌اکبر]]، آمده است که «از سقیفه خارج می‌شوی و مقابل قبور شهدا می‌ایستی».<ref>اعیان الشیعه به نقل از کامل الزیارات، ص256.</ref> 

[[سیدمحسن امین]] از این عبارات، چنین نتیجه‌گیری کرده است که بنای بارگاه امام حسین(ع) در آن زمان، شامل سقیفه‌ای بوده که یک درِ آن، سمت شرق قرار داشته است. اما به هر حال، در یا درهای دیگری نیز وجود داشته است.<ref>اعیان الشیعة، سیدمحسن امین عاملی، ج1، ص627.</ref> همچنین از این زیارتنامه، چنین استنباط می‌شود که قبر حضرت علی‌اکبر(ع) نیز داخل سقیفه قرار داشته است.

در روایت دیگری از امام صادق(ع)، از ایستادن بیرون از «گنبد»، پیش از ورود به روضه شریف امام حسین(ع)، سخن به میان آمده است‌<ref>المزار الکبیر، ص429.</ref> و این روایت، بر وجود گنبدی بر قبر شریف دلالت دارد.

==تخریب قبر در دوره متوکل‌==

برخی از نویسندگان معاصر، از تخریب بارگاه امام(ع) به دستور‌ [[هارون‌الرشید]]، سخن گفته‌اند.<ref>نزهة اهل الحرمین، ص28؛ تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، ص74.</ref> اما در منابع تاریخی، اشاره‌ای به این موضوع نشده است و با توجه به اهتمام‌ هارون به احداث گنبد و بارگاهی بر [[قبر امام علی]](ع) در [[نجف]]، چنین اقدامی از وی، بعید می‌نماید.

[[پرونده:119.jpg|بندانگشتی|300px|بین الحرمین]]

اما [[متوکل عباسی]] که به تصریح منابع معتبر تاریخی، دشمنی و کینه‌اش به اهل‌بیت پیامبر شناخته شده بود، دستور داد تا قبر امام حسین(ع) را تخریب نمایند و زائران را از گرد حرم آن حضرت، متفرق سازند و از زیارت ایشان منع کنند.

برخی نویسندگان متاخر، از چهار بار تخریب قبر امام حسین در دوره متوکل، سخن گفته‌اند. اما از منابع تاریخی و کهن، چنین برداشت می‌شود که در دوره متوکل، قبر امام حسین(ع) یک یا دو بار تخریب شده است.

آنچه در بیشتر منابع تاریخی آمده، آن است که متوکل در سال 236 ه. ق، دستور داد قبر امام حسین را خراب کنند و محل آن را شخم بزنند، بذرپاشی کنند و آب بر آن ببندند. همچنین از آمدن مردم به آنجا جلوگیری نمایند و با زائران قبر آن حضرت، برخورد کنند.<ref>تاریخ الطبری، ج9، ص185؛ الکامل فی التاریخ، ج7، ص55؛ وفیات الاعیان، ج3، ص365.</ref> 


اما [[شیخ طوسی]] در [[امالی]] خود، چنین نقل کرده است که در سال 237 ه. ق، متوکل یکی از فرماندهان خود را با عده زیادی از لشکریان فرستاد تا قبر امام حسین(ع) را خراب کنند<ref>ر. ک: آینه پژوهش، «لغزش‌ها در تاریخ بارگاه سیدالشهداء(ع)»، سیدحسن فاطمی، ص10.</ref> و مردم را از زیارت و اجتماع در آنجا منع کنند. او نیز به [[کربلا]] رفت و طبق دستور متوکل، عمل کرد.

سپس متوکل در سال 247 ه. ق متوجه شد که مردم [[کوفه]] و سواد آن، همچنان به زیارت قبر امام حسین(ع) می‌روند. ازاین‌رو فرمانده دیگری را با تعدادی از لشکریان خود به کربلا فرستاد تا این بار قبر شریف را نبش کنند و زمین آن را شخم بزنند.<ref>الامالی، ص328 و 329.</ref> 

[[پرونده:121.jpg|بندانگشتی|300px|بازسازی حرم]]

==بازسازی حرم تا دوره صفوی‌==

گفته می‌شود پس از تخریب قبر امام حسین به دستور متوکل، فرزندش منتصر که پدر خود را به علت نصب و دشمنی او با اهل‌بیت پیامبر(ص) به قتل رسانید، بارگاه امام حسین(ع) را بازسازی کرد و زائران قبر شریف آن حضرت را برای زیارت، آزاد گذاشت. در این دوره، تعدادی از سادات و علویان و در راس آنان، [[ابراهیم مجاب]]، فرزند محمد عابد، فرزند [[امام موسی کاظم(ع)]]، به کربلا مهاجرت کردند و اطراف حرم امام سکونت گزیدند.<ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، ص78 به نقل از مدینة الحسین.</ref> 

همچنین گفته می‌شود در دوره [[معتضد عباسی]] (حک: 279- 289 ه. ق)، محمد بن زید علوی، از داعیان زیدی طبرستان، به زیارت دو [[حرم امام علی]](ع) در نجف و [[امام حسین(ع)]] در کربلا آمد و به بازسازی بنای حرم امام حسین اقدام نمود.<ref>همان، ص79.</ref> 

در منابع تاریخی کهن، به دو بازسازی، اشاره نشده است؛ اما از عمارت و ساختن‌ بارگاه مطهر امام حسین(ع) به دستور [[عضدالدوله دیلمی]]، از امرای [[آل بویه]]، سخن به میان آمده است.<ref>نزهة القلوب، ص32.</ref> ابن‌اثیر نیز در تاریخ خود به اقدامات عمرانی عضدالدوله در کربلا در سال 369 ه. ق، اشاره کرده است.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص705.</ref> او همچنین در سال 371 ه. ق، به زیارت قبر مطهر امام حسین(ع) مشرف شد و به سادات علوی و مردم ساکن مجاور بارگاه مقدس، کمک‌های مالی و غیرمالی فراوانی کرد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، صص 292 و 293.</ref> 

===غارت حرم===

در سال 369 ه. ق، [[ضبّة بن محمد اسدی]] که به راهزنی می‌پرداخت، بارگاه امام حسین را غارت کرد. عضدالدوله دیلمی نیز لشکری را به مقر وی، در شهر عین‌التمر، فرستاد که البته ضُبّه خود را نجات داد و فرار کرد. اما خانواده وی، اسیر و اموالش مصادره شدند. [[ابن‌اثیر]] این حادثه را عِقابی برای وی، در نتیجه غارت بارگاه امام حسین(ع) دانسته است.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص710.</ref> 

در سال 407 ه. ق گنبد حرم امام حسین(ع) و رواق‌های آن در آتش سوخت. علت آتش‌سوزی این بود که عوام مردم، دو شمع (چراغ) بزرگ روشن کردند که در نیمه شب روی ازارها سقوط کرد و آن را آتش زد و آتش به جاهای دیگر سرایت کرد.<ref>المنتظم، ج15، ص120؛ الکامل فی التاریخ، ج9، ص295.</ref> در همین دوره، ابوالحسن بن فضل رامهرمزی، وزیر سلطان‌الدوله، حصار حرم امام حسین(ع) را بازسازی کرد.<ref>المنتظم، ابن‌جوزی، ج15، ص120.</ref> 

در این دوره و دوره‌های بعدی، بسیاری از [[خلفای عباسی]] و پادشاهان، به زیارت قبر امام حسین(ع) اهتمام داشتند. در سال 436 ه. ق، سلطان ابوکالیجار مرزبان بن سلطان‌الدوله بویهی (متوفای 440 ه. ق) به زیارت حرم امام حسین(ع) در [[کربلا]] و [[حرم امام علی]](ع)

در [[نجف]]، مشرف شد.<ref>الکامل فی التاریخ، ج9، ص525.</ref> 

در سال 479 ه. ق، [[سلطان ملکشاه سلجوقی]] به همراه وزیرش نظام‌الملک، بارگاه مطهر امام حسین(ع) را زیارت کردند.<ref>مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، یوسف بن قزاوغلی (سبط ابن الجوزی)، ج19، ص407.</ref> 

در ربیع‌الثانی سال 553 ه. ق نیز [[المقتفی لامرالله‌]]<ref>المنتظم، ج18، ص125.</ref> و در سال 696 ه. ق، سلطان غازان، پادشاه ایلخانی، این بارگاه مقدس را زیارت کردند.<ref>الحوادث الجامعة، ابن الفوطی، ص333.</ref> بسیاری از بازدیدهای پادشاهان، بازسازی‌ها و اقدامات خیریه‌ای را از سوی آنها به دنبال داشته است؛ برای مثال، ملکشاه در زیارت خود در سال 479 ه. ق دستور بازسازی دیوار حرم را صادر کرد.<ref>المنتظم، ج16، ص259؛ مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج19، ص407.</ref> 

به گزارش [[ابن‌شهرآشوب]]، در نیمه اول قرن ششم هجری، [[المسترشد بالله]]، خلیفه عباسی، به این بهانه که «قبر، نیازی به خزانه ندارد»، اموال حرم حسینی و کربلا و نجف را غارت کرد و آن را میان لشکریان خود تقسیم کرد. اما طولی نکشید که او و پسرش، به قتل رسیدند. او در زمانی که درگیر جنگ با سلطان مسعود بن محمد بن ملکشاه سلجوقی بود، به دست فداییان اسماعیلی، در سال 529 ه. ق، کشته شد.<ref>المنتظم، ج17، ص299 و 300.</ref> با توجه به سال کشته شدن مسترشد، به نظر می‌رسد که قضیه غارت اموال نیز در همین سال، یعنی سال 529 ه. ق، اتفاق افتاده است.<ref>آینه پژوهش، «لغزش‌ها در تاریخ بارگاه سیدالشهداء(ع)»، ص10.</ref> 

===حمله مغول===

در زمان حمله ویرانگر مغولان، به فرماندهی «[[هولاکو]]» به [[عراق]] در سال 656 ه. ق، با درایت و تدبیر علمای شیعه، از جمله [[سید بن طاووس]]، دو بارگاه مطهر امام علی(ع) و امام حسین(ع) و دو شهر مهم [[شیعه]]، یعنی [[حله]] و [[کوفه]]، از تخریب و کشتار در امان ماندند.<ref>شهر حسین، مدرس بستان‌آبادی، ص269 و 272.</ref> 

===بازسازی‌های آل جلایر===

در سال 767 ه. ق، امین‌الدین مرجان بن عبدالله که سلطان اویس، پادشاه آل‌جلایر، او را والی [[بغداد]]، نموده بود، به کربلا آمد و در مجاورت آستان امام حسین(ع) مسجد و مناره‌ای ساخت و املاک خود در بغداد، کربلا و عین‌التمر را وقف آن نمود. مناره این مسجد که به نام «[[مناره عبد]]» شناخته می‌شد و از مناره‌های تاریخی ارزشمند عراق به شمار می‌آمد، در دوره اخیر، توسط شهرداری کربلا، از بین رفت.

در همین سال، سلطان اویس، نیز به بازسازی و توسعه بنای آستان مقدس اقدام نمود و پس از وی، فرزندانش به نام‌های سلطان حسن و سلطان حصین، کار تکمیل بنا و توسعه را ادامه دادند. تاریخ این توسعه بنای آستان، در کتیبه‌ای در محلی که امروزه در حرم امام حسین(ع) به نام «[[نخله مریم]]» شناخته می‌شود، ثبت شده بود. اما در سال 1216 ه. ق، عثمانی‌ها آن را از محل خود برداشتند و اثری از آن، باقی نگذاشتند.

عبدالجواد کلیددار معتقد است که ساختمان کنونی آستان امام حسین(ع)، مربوط به توسعه بنای آن در دوره سلطان اویس است. اما پس از آن، بارها دولتمردان شیعه و عثمانی‌ها، در آن بازسازی و تغییراتی ایجاد کرده‌اند. در نتیجه، به‌صورت اولیه خود، باقی نمانده است.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، عبدالجواد کلیددار، ص244 و 247.</ref> می‌گویند در جریان توسعه آل جلایر، دو مناره، مجاور ایوان اصلی حرم ایجاد شد که [[علامه سماوی]]، ماده تاریخ آن را عبارت «دو ستون زرین»، معادل 793 ه. ق، گفته است.<ref>مجالی اللطف بارض الطف، الشیخ محمد السماوی، ص304.</ref> 
[[پرونده:123.jpg|بندانگشتی|300px|نمایی از بین‌الحرمین]]

==بازسازی حرم در دوره صفوی‌==

در سال 914 ه. ق، [[شاه اسماعیل اول صفوی]]، بغداد را فتح کرد و سپس به زیارت قبر امام حسین(ع) در کربلا آمد و هدایایی به بارگاه مقدس هدیه کرد.<ref>تاریخ حبیب السیر، خواند میر، ج4، ص494.</ref> همچنین گفته‌اند که او در سال 920 ه. ق، دستور ساخت شش صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیس را صادر کرد تا بر قبور مطهر امامان مدفون در عراق، نصب شود که البته صندوقچه قبر امام حسین(ع)، پس از وفات شاه اسماعیل در سال 932 ه. ق، روی قبر مطهر نصب گردید.<ref>دائرةالمعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، محمدصادق کرباسی، ج2، ص75 و 79.</ref> 

در سال 941 ه. ق پادشاه عثمانی، [[سلطان سلیمان قانونی]]، به زیارت کربلا آمد و دستور بازسازی و مرمت بنای آستان امام حسین(ع) را صادر کرد.<ref>همان، ص70 و 71.</ref> در کتاب بیان [[منازل سفر العراقین]] تالیف [[نصوح مطراق‌چی]]، که موضوع آن شرح لشکرکشی‌های سلطان سلیمان قانونی به عراق عرب و عجم است، نگاره‌ای هنری از آستان مقدس وجود دارد که نشان‌دهنده تصویر و وضعیت تقریبی ساختمان آن در زمان بازدید سلطان سلیمان است.

در سال 980 ه. ق، [[شاه طهماسب صفوی]] با [[دولت عثمانی]]، عهدنامه صلحی امضا کرد و به زیارت کربلا آمد و دستور بازسازی آستان مقدس و مسجد واقع در شمال حرم و توسعه رواق حرم و صحن از سمت شمال را صادر کرد. در همین سال، [[حسن بغدادی‌ تبریزی]]، از نزدیکان شاه طهماسب، گنبد حرم را طلاکاری کرد و در سال 982 ه. ق، بازسازی مناره عبد، به دستور شاه طهماسب، به پایان رسید.<ref>دائرةالمعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ص75 و 79.</ref> شیخ محمد سماوی مادّه تاریخ این بازسازی را به فارسی «انگشت یار» و به عربی «خنصر الاحب» که معادل عربی همان عبارت فارسی می‌باشد، گفته است.<ref>مجالی اللطف بارض الطف، ص307.</ref> 

در سال 1032 ه. ق، [[شاه عباس صفوی|شاه عباس کبیر صفوی]]، وارد عراق شد و پس از زیارت قبر امیرمؤمنان(ع)، به زیارت قبر امام حسین(ع) رفت. سپس دستور داد تا برای نخستین بار، ضریح مشبکی از جنس مس، تهیه و روی قبر نصب گردد. این ضریح تا سال 1357 ه. ق، در محل خود باقی بود. سپس آن را برداشتند و صندوق و محفظه شیشه‌ای را که برای حفاظت صندوق خاتم است، به‌جای آن گذاشتند. همچنین به دستور وی، گنبد مطهر، کاشی‌کاری گردید و ساختمان حرم و صحن و رواق‌ها، بازسازی شد.<ref>شهر حسین، ص314 و 316.</ref> 

در سال 1048 ه. ق، شاه صفی اول صفوی، به زیارت امام حسین(ع) آمد و اموالی را برای بازسازی حرم مطهر، اختصاص داد. به دستور وی، مسجد پشت سر را بازسازی کردند و دیوار صحن را از سمت شمال، خراب کردند و مساحت صحن را توسعه دادند و رواق شمالی را ساختند.<ref>همان، ص318.</ref> 

در سال 1153 ه. ق، [[گوهرشاد بیگم]]، دختر شاه سلطان حسین صفوی و همسر [[نادرشاه افشار]]، به تعمیر و تزیین و کاشی‌کاری حرم، اقدام کرد. او کف حرم را با کف‌پوش نفیس، فرش نمود و برای کلیه درهای حرم، پرده‌های نفیسی نصب کرد و بالای ضریح نیز چراغی از طلای خالص قرار داد.<ref>همان، ص318.</ref> 

==حمله وهابی‌ها به کربلا==

یکی از برجسته‌ترین و در عین حال وحشیانه‌ترین حوادث تجاوز به شهر مقدس کربلا و بارگاه مطهر امام حسین(ع)، فاجعه حمله وهابی‌ها در سال 1216 ه. ق بود که ویرانی و آتش‌سوزی بارگاه مطهر و غارت و کشتار مردم را به دنبال داشت. این حادثه، در دوره حکومت [[عبدالعزیز بن سعود]]، از حاکمان دولت اول [[آل سعود]] در منطقه [[نجد]] [[عربستان]]، اتفاق افتاد.

شعرای شیعه عراقی، در اشعار خود، به زشتی و شدت حادثه و تاثر خود از آن اشاره کرده‌اند و بسیاری از علما و نویسندگان نیز ابعاد و جزئیاتی از حادثه را ثبت کرده‌اند که در اینجا شرح این ماجرا را از زبان یک نویسنده غربی، یعنی مستر استفان همیسلی لونکریک در کتابش، چهار قرن از تاریخ عراق، نقل می‌کنیم:<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص310.</ref> 

خبر نزدیک شدن وهابی‌ها به کربلا، شامگاه روز دوم ماه آوریل سال 1801 م و هنگامی که بیشتر ساکنان شهر، به زیارت نجف اشرف رفته بودند، منتشر شد. از این‌رو حاضران در شهر، با عجله و شتاب، درها را بستند. اما وهابی‌ها که ششصد نفر پیاده و چهارصد نفر سواره، برآورد شده‌اند، فرود آمدند و چادرهای خود را برپا کردند و نیروهای خود را به سه دسته تقسیم نمودند.

آنان از زاویه یکی از زائرسراها در ناحیه «[[باب المخیم]]»، روزنه‌ای در دیوار گشودند و به‌طور ناگهانی، داخل یک زائرسرا شدند و به نزدیک‌ترین دروازه‌های شهر حمله کردند و با گشودن ساده و راحت آن، داخل شهر شدند. ساکنان، وحشت کردند و سراسیمه پا به فرار گذاشتند و نمی‌دانستند چه کنند.

وهابی‌های خشن، راه خود را به‌سوی روضه مقدسه گشودند و شروع به تخریب آن کردند. تمام آرایه‌های معماری، نظیر قضیب معدنی، کتیبه‌های چوبی از جنس ساج و آیینه‌های بزرگ را از جا کندند و هدایای نفیس و نذورات گرانبها، اعم از پیشکش‌های صاحب‌منصبان و زمامداران و سلاطین و شاهان فارس را غارت نمودند.

همین طلاهای دیوارها و سقف را جدا ساختند و شمعدانی‌ها، سجاده و آویزهای ارزشمند و قیمتی را برداشتند و درهای منبت‌کاری شده و خلاصه هر وسیله‌ای از این قبیل را جمع‌آوری نمودند و به بیرون حرم، انتقال دادند.

مستر لونکریک، در ادامه، از کشته شدن بسیاری از اهالی بی‌گناه کربلا، سخن گفته و نوشته است:<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص310 و 311.</ref> 

افزون بر این کارها، حدود پنجاه نفر را نزدیک ضریح و پانصد نفر را نیز بیرون حرم در صحن، به قتل رساندند. این مهاجمان وحشی در شهر هم، دست به فساد و تخریب زدند و به هر کسی رسیدند، او را بی‌رحمانه کشتند. همچنین به هر خانه‌ای دستبرد زدند و به پیر و کودک رحم نکردند و حرمت هیچ زن و مردی را نگاه نداشتند. از همین روی، هیچ جنبنده‌ای از کشتار وحشیانه یا اسارتشان، در امان نماند. بعضی، شمار کشته‌شدگان را هزار نفر و برخی دیگر، پنج برابر آن (پنج هزار نفر) برآورد کرده‌اند.

==بازسازی حرم از دوره قاجار تا الآن==

پادشاهان قاجار اهتمام ویژه‌ای به بازسازی و توسعه حرم ائمه(ع) به ویژه حرم امام حسین‌(ع) داشتند.

===اقدامات آقامحمدشاه قاجار===
پس از روی کارآمدن قاجار، [[آقامحمدشاه قاجار]] دستور داد تا گنبد حرم امام حسین(ع) بازسازی و سپس به‌طور کامل، طلاکاری شود. برخی تاریخ این کار را 1206 ه. ق و برخی نیز 1207 ه. ق، بیان کرده‌اند.<ref>شهر حسین، ص345.</ref> اما در کتاب «[[تاریخ محمدی]]» که تالیف آن در سال 1211 ه. ق پایان یافته است، سال 1205 ه. ق ذکر شده و ماده تاریخ آن از قول [[سلیمان صباحی کاشانی]]، چنین آمده است: «در گنبد حسین علی زیب جست زر». اما عددی که از این مصرع به دست می‌آید، 1207 است‌<ref>آینه پژوهش، «لغزش‌ها در تاریخ بارگاه سیدالشهداء(ع)»، ص12.</ref> که شاید تاریخ پایان طلاکاری گنبد باشد.

===اقدامات محمد‌علی شاه===

در سال 1220 ه. ق، [[محمدعلی میرزای قاجار]] (م 1237 ه. ق) اموال فراوانی را برای بازسازی ویرانی‌های به‌جا مانده از حمله وحشیانه وهابی‌ها اختصاص داد.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص351.</ref> در سال 1232 ه. ق نیز، به دستور یکی از زنان [[فتحعلی‌شاه قاجار]]، ایوان روضه مقدسه، طلاکاری گردید. او در سال 1229 ه. ق، به همراه چهل هزار زائر ایرانی، به کربلا می‌رود که در همان زمان، این شهر به محاصره عشایر در می‌آید. از این‌رو نذر می‌کند در صورت رهایی از محاصره، به طلاکاری ایوان اقدام نماید.<ref>شهر حسین، ص400 و 401.</ref> 

===اقدامات ناصرالدین شاه===

در سال 1276 ه. ق [[ناصرالدین‌شاه قاجار]]، دستور داد تا پوشش طلای گنبد بارگاه امام حسین(ع) با طلاهای جدید عوض شود. او اجرای این کار را به [[شیخ عبدالحسین طهرانی]]، که به دستور وی برای اجرای خدمات عمرانی در عتبات عالیات، به عراق آمده بود، واگذار کرد. طلاهای قدیمی گنبد امام حسین نیز به [[آستان کاظمین]] انتقال یافت و بر گنبد این آستان، نصب گردید.<ref>همان، ص346.</ref> بر کتیبه‌های موجود بر گردن گنبد حرم امام حسین(ع)، به طلاکاری آن در دوره ناصرالدین‌شاه، اشاره شده و تاریخ آن، 1273 ه. ق، ثبت شده است.

همچنین شیخ عبدالحسین طهرانی به دستور ناصرالدین‌شاه، اقدامات عمرانی مهم دیگری نیز در آستان مقدس حسینی اجرا کرد. او در سال 1276 ه. ق، دکه بزرگ واقع در نمای جنوبی حرم مطهر را که ایوان طلای حرم را پوشش می‌دهد، بنا کرد. سقف و ستون‌های ایوان، چوبی بود و ستون‌های آن، از درخت‌های جنگلی هند آورده شده بود.<ref>همان، ص406.</ref> او همچنین کارهای دیگری را آغاز کرد؛ از جمله ساختن ایوان معروف به ناصری در صحن آستان؛ ساختن مسجد ناصری در ضلع غربی آستان حسینی، ساختن مدرسه زینبیه نزدیک تل زینبیه و ساختن مدرسه صدر از ثلث اموال میرزا تقی‌خان نوری، صدراعظم‌ ناصرالدین‌شاه.<ref>دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج2، ص163 و 164.</ref> همان‌گونه که در ادامه به تفصیل بیشتری بیان خواهد شد، متاسفانه این مسجد و مدارس دینی، بعدها به بهانه احداث خیابان اطراف حرم، خراب شد و از بین رفت.

در سال 1279 ه. ق، کار ساخت طبقه دوم حجره‌ها و ایوانچه‌ها، گرداگرد صحن شریف امام حسین(ع) اجرا شد و سپس نمای آن، کاشی‌کاری گردید.<ref>مدینة الحسین، ج1، ص41 و 49.</ref> در سال 1283 ه. ق، شیخ عبدالحسین طهرانی به [[کربلا]] بازگشت تا بر کار تکمیل اقدامات عمرانی ناصرالدین‌شاه، نظیر ساخت مسجد و ایوان ناصری، نظارت کند.<ref>همان، ص34.</ref> 

در سال 1287 ه. ق، ناصرالدین‌شاه که از سوی [[پادشاه عثمانی]]، رسماً برای زیارت عتبات عالیات عراق دعوت شده بود، وارد کربلا شد و با توجه به خدمات عمرانی وی در آستان حسینی، مورد استقبال مردم، علما و بزرگان کربلا قرار گرفت.<ref>دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج2، ص173 و 174.</ref> 

همچنین در دوره ناصرالدین‌شاه، گنبد حرم امام حسین(ع) از داخل آینه‌کاری و تزیین گردید و کتیبه‌هایی حاوی [[آیات قرآن]] و نیز اشعار [[محتشم کاشانی]]، بر آن قرار داده شد.<ref>شهر حسین، ص408.</ref> سپس سقف و بخش فوقانی دیوار رواق‌های گرداگرد حرم، آینه‌کاری و تزیین گردید که در یکی از کتیبه‌های موجود در حرم، تاریخ پایان تزیینات، سال 1295 ه. ق و تاریخ پایان آینه‌کاری، سال 1301 ه. ق، ثبت شده است.<ref>همان، ص423.</ref> 

در سال 1296 ه. ق، نمای بیرونی غربی روضه مطهره و ایوان بالاسر زیبایی به دست معمار ایرانی، استاد احمد شیرازی به شکل زیبایی کاشی‌کاری و با مقرنس‌کاری تزیین گردید.<ref>ر. ک: [[بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء]]، عبدالحسین الکلیددار آل طعمة، ص79.</ref> 
در سال 1310 ه. ق حسن‌رفیق پاشا، والی بغداد، چند تار موی منسوب به‌ [[پیامبر اعظم(ص)]] را به حرم امام حسین(ع) هدیه کرد که بدین مناسبت، مراسم باشکوهی در کربلا برگزار شد.<ref>[[بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء]]، ص49.</ref> 
در سال 1365 ه. ق- 1945 م همه سرداب‌های موجود زیر رواق‌ها و ایوان طلای حرم که تا پیش از این محل دفن مردگان بود، با سیمان پر شد و دفن مردگان در آنها، ممنوع اعلام شد.<ref>همان، ص166 و 167.</ref> 

==تاریخچه صندوقچه و ضریح==

گویند شاه اسماعیل صفوی در سال 920 ه. ق، دستور ساخت شش صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیس را صادر کرد تا بر قبور مطهر [[امامان]] مدفون در عراق نصب شود که البته صندوقچه قبر امام حسین(ع)، پس از وفات شاه اسماعیل در سال 932 ه. ق بر قبر مطهر، نصب گردید.<ref>دائرة المعارف الحسینیة- تاریخ المراقد، ج2، ص58 و 61.</ref> 

در سال 1133 ه. ق، [[گوهرشاه خانم]]، دختر شاه سلطان حسین صفوی که به ازدواج نادرشاه درآمد، صندوقچه چوبی خاتم‌کاری نفیسی را که ساخته دست هنرمندان شیرازی بود، به حرم مطهر هدیه کرد.<ref>شهر حسین، ص325.</ref> این صندوقچه در جریان حمله وهابی‌ها به کربلا، آسیب دید و مقداری از آن، در آتش سوخت و برای همین، در سال 1225 ه. ق بازسازی گردید.<ref>تاریخ جغرافیائی کربلای معلی، عمادالدین حسین اصفهانی، ص113.</ref> 

به علت نشستن گرد و غبار و چربی و آلودگی بر صندوقچه، در سال 1360 ه. ق، استاد «[[محمدصنیع خاتم شیرازی]]»، صنعتگر معروف ایرانی، آن را به‌طور مناسب و شایسته‌ای، بازسازی کرد؛ به‌گونه‌ای که گویا برای نخستین بار از دست سازنده اصلی آن، بیرون آمده است. برای آنکه صندوقچه از گرد و غبار آسیب نبیند، آن را از چهار سمت‌ و نیز از سمت بالا، با شیشه‌های سنگی مخصوصی پوشاندند و خطوط تقاطع شیشه‌ها را از پنبه و لاستیک پر کردند.<ref>شهر حسین، ص463 و 464.</ref> این صندوقچه، هنوز روی قبر شریف، موجود است و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب 5/ 4، 3 و 30/ 1 متر است.

در سال 1213 ه. ق، فتحعلی‌شاه قاجار به ملک‌الشعرای دربار خود، فتحعلی‌خان صبای کاشانی، دستور داد که ضریحی نقره‌ای بر قبر امام حسین(ع) نصب کند. او نیز صنعتگران را مامور کرد تا ضریح را بسازند و برخی اشعار خود را در مدح و رثای [[امام حسین(ع)]] بر ضریح نوشت. ساخت ضریح، پنج ماه طول کشید و آن را دید. سپس در سال 1218 ه. ق، محمدحسین قراگوزلو، حاکم [[همدان]]، این ضریح را به کربلا منتقل و بر قبر شریف حضرت سیدالشهداء(ع)، نصب کرد.<ref>ناسخ التواریخ، تواریخ قاجاریه، محمدتقی خان سپهر، ج1، ص116.</ref> 

در دوره ناصرالدین‌شاه نیز یکی از زنان وی، به نام [[انیس‌الدوله]]، ضریح دیگری را از نقره، برای نصب بر قبر شریف امام هدیه نمود که طول آن، 80/ 4 متر و ارتفاع آن، 70/ 1 متر بود.<ref>شهر حسین، ص423.</ref> 

===ساخت ضریح توسط طاهر سیف‌الدین===

[[طاهر سیف‌الدین]]، داعی مطلق پیشین [[فرقه بهره|فرقه بُهره هند]] که از فرقه‌های [[اسماعیلیان]] به شمار می‌آید، پس از زیارت کربلا در سال 1355 ه. ق، تصمیم گرفت ضریح جدیدی را به حرم مطهر امام حسین(ع) هدیه کند. ضریح اهدایی وی که با ضریح قاجاری تعویض شد، از نقره خالص، و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب 5/ 5، 5/ 4 و 7/ 3 متر بود.<ref>تاریخ جغرافیائی کربلای معلی، ص123 و 125.</ref> 

[[پرونده:125.jpg|بندانگشتی|300px|ضریح قدیمی]]

کار ساختن این ضریح، در سال 1358 ه. ق به پایان رسید و طی مراسمی رسمی با حضور داعی مزبور، رونمایی شد. برخی شعرای شیعه، از جمله [[عبدالکریم النایف]] و [[شیخ‌ محمد سماوی]]، بدین مناسبت اشعاری سرودند که ماده تاریخ اشعارشان، به ترتیب برابر با 1355 و 1358 ه. ق است.<ref>دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج2، ص317 و 318.</ref> گفته می‌شود ضریح نقره‌ای قبلی پس از بازسازی، به آستان [[سامرا]] ارسال شد و بر [[قبر امامین عسکریین(ع)]] نصب گردید.<ref>همان، ص322.</ref> 

در سال 1375 ه. ق، طاهر سیف‌الدین برای این ضریح، تاجی از طلا نصب کرد که نمای بیرونی آن، شامل چهار نوار بود؛ به‌گونه‌ای که محیط هر نوار، به صورت متدرج، از پایین به بالا، افزایش می‌یافت. روی هریک از این نوارها، کتیبه برجسته‌ای به خط ثلث و با پوشش آب طلا، قرار گرفته بود.<ref>همان، ص389 و 393.</ref> این ضریح، بیش از 75 سال روی قبر امام حسین(ع) باقی بود؛ تا اینکه در سال 1391 ه. ش، از روی قبر شریف برداشته شد و ضریح جدیدِ ساخته شده در [[ایران]]، جایگزین آن گردید.

===ضریح جدید===

پروژه ساخت ضریح جدید امام حسین(ع)، در سال 1385 ه. ش در ایران، با تشکیل هیئت امنایی برای این کار، آغاز شد. طرح هنری ضریح را «[[استاد محمود فرشچیان]]»، نقاش بزرگ معاصر ایران ارائه داد و خطاطی کتیبه‌های آن را «استاد سید محمدحسینی موحد»، از خوشنویسان بزرگ جهان اسلام برعهده گرفت و قلم‌زنی روی ضریح را نیز هنرمندان اصفهانی انجام دادند.

کار ساخت ضریح، از خرداد ماه سال 1387 ه. ش، در شبستان [[مدرسه معصومیه قم]] آغاز شد. برای طراحی سازه ضریح، از سیستم‌های روز مهندسی استفاده شد و مهندسان مختلف رشته‌های عمران و معماری، به‌ویژه آقایان عبدالحمید توکلی‌بینا و مهدی خوش‌نژاد، در ساخت ضریح کمک و نظارت کردند.

جنس اصلی سازه ضریح که قطعات نقره و طلا روی آن ترکیب شده، از چوب ساج است که در سال 1993 م از جنگل‌های برمه استحصال شده و وزن چوب‌های به کار رفته‌ در ضریح، 5350 کیلوگرم است. همچنین مقدار 118 کیلو و 650 گرم طلا و بالغ بر 4600 کیلوگرم نقره در ساخت ضریح، استفاده شده است.

ضریح جدید همانند ضریح قبلی، شش گوشه و تقریباً به همان ابعاد، ساخته شده است. مساحت نمای آن 86/ 33 مترمربع، طول و عرض آن 34/ 7* 04/ 5 متر و ارتفاع آن نیز 49/ 4 متر است. تعداد پنجره‌های مشبک گرداگرد ضریح نیز بیست پنجره است. سرانجام این ضریح پس از بدرقه مردم شهرهای مختلف ایران، به کربلا انتقال یافت و پس از نصب بر قبر شریف امام حسین(ع)، طی مراسم باشکوهی در 15 اسفند 1391 ه. ش رونمایی شد.

==توصیف معماری آستان مقدس‌==

درباره معماری آستان مقدس امام حسین‌(ع) به مواردی اشاره می‌کنیم:

===صحن و حجره‌ها===

حرم مطهر امام حسین(ع) را صحن وسیعی احاطه کرده است که از داخل، به شکل مستطیل و از بیرون، به شکل بیضی است. مجموع مساحت صحن به 1500 مترمربع و ارتفاع دیوارهای آن، به دوازده متر می‌رسد. دیوارهای صحن از داخل، تا ارتفاع دو متر، با سنگ و بقیه، با کاشی پوشش یافته و نقش‌های زیبا و کتیبه‌های قرآنی نیز زینت‌بخش آن است. گرداگرد صحن، ایوانچه‌ها و حجره‌ها و در پس آن، حصار بیرونی آستان مقدس قرار دارد. ایوانچه‌ها و حجره‌ها، در دو طبقه ساخته شده است که در هر طبقه، 65 ایوانچه وجود دارد.

در گذشته، حجره‌های اطراف صحن، مخصوص تدریس علوم دینی و مباحثه طلاب بوده است. اما تعدادی از آنها، به مقابر خانوادگی و تعداد دیگری نیز به محل دفن علما و مشاهیر، تبدیل شده است. از جمله مشاهیری که در حجره‌های اطراف صحن دفن شده‌اند، می‌توان به قبر عالم مجاهد، [[شیخ محمدتقی شیرازی]] و قبر[[شیخ زین‌العابدین حائری]] در ضلع شرقی صحن و قبر [[شیخ عبدالحسین تهرانی]] (متوفای 1286 ه. ق) و قبر [[سیدمرتضی کشمیری]] (متوفای 1342 ه. ق)، در ضلع غربی صحن، اشاره کرد.

در ضلع جنوبی صحن، بالای ورودی اصلی صحن، یعنی باب القبله، ساعت بزرگی روی یک پایه سیمانی بلند قرار دارد که آن را تولیت آستان حسینی، در سال 1382 ه. ق، از آلمان خریداری کرده است. این ساعت، جایگزین ساعت قدیمی‌تری شده است که آن را ناصرالدین‌شاه قاجار در سال 1312 ه. ق هدیه کرده بود. بدنه پایه یا برج ساعت نیز در سال 1383 ه. ق، کاشی‌کاری شده و بالای آن، گنبد کوچکی از طلا، نصب شده است.<ref>دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج2، ص411 و 413.</ref> 

===ورودی‌های صحن‌===

صحن شریف آستانه حسینی، دارای چند ورودی است که هریک به‌سوی یکی از محله‌های کربلا گشوده می‌شود. این ورودی‌ها، درون ایوان‌هایی مزین به کاشی‌کاری‌های زیبا، با نقش‌های هندسی و گیاهی، قرار دارد. در گذشته، تعداد آنها، هفت ورودی بود که در جریان توسعه صحن، دو ورودی با یکدیگر ادغام شد و چهار ورودی جدید نیز ساخته شد که بدین ترتیب، تعداد ورودی‌های صحن، به ده ورودی افزایش یافت. این ورودی‌ها عبارت‌اند از:<ref>برای تفصیل بیشتر، ر. ک: تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، صص 184 و 190.</ref> 

1. [[باب القبله]]: قدیمی‌ترین در و ورودی اصلی صحن است که با توجه به قرار داشتن آن در سمت قبله (جنوب) صحن، به این نام شهرت یافته است. ارتفاع آن، حدود پانزده متر و عرض قاعده آن، هشت متر است. بر کاشی‌های آن، تاریخ‌های 1275 ه. ق و 1385 ه. ق، به چشم می‌خورد.

2. [[باب الرجاء]]: از درهای جدید صحن است که میان باب القبله و باب قاضی الحاجات قرار دارد و ارتفاع آن، حدود پنج متر و عرض آن، 5/ 3 متر است.

3. [[باب قاضی الحاجات]]: این ورودی مقابل سوق‌العرب قرار دارد و ارتفاع آن، پنج متر و عرض آن، 5/ 3 متر و تاریخ آن، 1286 ه. ق است.

4. [[باب الشهداء]]: این ورودی، در میانه ضلع شرقی صحن قرار دارد و حاصل ادغام دو ورودی قدیمی، به نام‌های باب الصحن الصغیر و باب الصافی است. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

5. [[باب الکرامه]]: از درهای جدید صحن است که در گوشه شمال شرقی صحن قرار دارد و ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

6. [[باب السلام]]: از درهای جدید صحن است که در میانه ضلع شمالی قرار دارد و طول آن، چهار متر و عرض آن، سه متر و تاریخ آن، 1392 ه. ق است.

7. [[باب السدره]]: در گوشه شمال غربی صحن واقع است و به یاد درخت سدری که در سده نخست هجری، نزدیک قبر امام(ع) بوده است و زائران به‌وسیله آن، محل قبر را می‌یافتند، بدین نام خوانده شده است. تاریخ این در، 1392 ه. ق است.

8. [[باب السلطانیه]]: در ضلع غربی صحن قرار دارد و وجه تسمیه‌اش آن است که یکی از [[سلاطین عثمانی]]، آن را ساخته است. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

9. [[باب الراس الشریف]]: از درهای جدید صحن است و در میانه ضلع غربی صحن قرار دارد و از آنجا که روبه‌روی بالاسر حضرت قرار دارد، بدین نام شهرت یافته است. بر سردر آن، تاریخ 1372 ه. ق به چشم می‌خورد. بالای این ورودی، ساعت آونگ‌دار بزرگی، نصب شده است.

10. [[باب الزینبیه]]: این دروازه در جنوب غربی صحن قرار دارد و به علت نزدیک بودنش به [[تل زینبیه]]، به این نام شناخته می‌شود. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

===ایوان‌های صحن‌===

اطراف صحن، ایوان‌های بزرگی وجود دارد که مهم‌ترین آنها، عبارت‌اند از[[ایوان وزیر]]، [[ایوان ناصری]] و [[ایوان طلا]].

====ایوان وزیر====

این ایوان، وسط ضلع شمالی صحن واقع است و به یکی از وزرای دوره قاجار منسوب است که قبرش، پشت همین ایوان قرار دارد. در این ایوان، بسیاری از علمای بزرگ، به خاک سپرده شده‌اند که نامشان بر سنگ‌هایی، بر دیوار نوشته شده است که از آن جمله، می‌توان به «خطیب کربلا سیدجواد هندی» و «حجت‌الاسلام سید میرزا‌هادی حسینی»، اشاره کرد. امروزه یکی از درهای صحن، به نام «باب السلام»، در این ایوان گشوده شده است.


====ایوان ناصری‌====

این ایوان در ضلع غربی صحن قرار دارد و با انتساب به ناصرالدین‌شاه قاجار، به این نام شناخته می‌شد. اما بعداً با انتساب به سلطان عبدالحمید عثمانی که آن را بازسازی کرد، به ایوان حمیدی شهرت یافت. ارتفاع ایوان و طول و عرض قاعده آن، به ترتیب 15* 8* 5 متر است. از اشعار فارسی «شیخ جابر کاظمی» و نیز ماده تاریخ عربی آن، برمی‌آید که تاریخ ساخت آن، 1275 ه. ق بوده است. این ایوان، براساس ماده تاریخ اشعار عربی موجود داخل ایوان، در سال 1309 ه. ق، در دوره سلطان عبدالحمید عثمانی، بازسازی شده است.

====ایوان طلا====

ایوان طلا در ضلع جنوبی حرم قرار دارد و مشرف به صحن است و دیوارهای آن، با طلای ناب روکش شده و قسمت‌های فوقانی دیوارها با کاشی‌های زیبا، تزیین یافته است. در این ایوان و دو طرف آن، سه درِ چوبی با روکش طلا و تزیینات میناکاری وجود دارد که کتیبه‌های حاوی [[آیات قرآن]] و اشعار عربی نیز بر آنها نقش بسته است. ایوان طلا را دکه بزرگی با سقف و ستون‌های چوبی، پوشش داده است. این دکه، به شکل مستطیلی به طول 36 متر و عرض ده متر است و دارای سقف بلندی است که بخش میانی آن، ارتفاع بیشتر و دو بخش جانبی آن، ارتفاع کمتری دارد.

همان‌گونه که بیان شد این دکه، در دوره ناصرالدین‌شاه و با تلاش شیخ عبدالحسین‌ طهرانی در سال 1276 ه ق، بنا شد. سقف و ستون‌های این دکه که در آن زمان، از چوب بود، در سال 1342 ه. ق با چوب‌های جدیدی که از هند آورده بودند، بازسازی شد.<ref>شهر حسین، ص413.</ref> در جبهه دکه، تعداد دوازده ستون چوبی وجود داشت که دو ستون، به ارتفاع سیزده متر در بخش میانی و مرتفع آن و شش ستون به ارتفاع نه متر، در دو جناح شرقی و غربی دکه و دو نیم ستون به ارتفاع چهار متر نیز در انتهای غربی و شرقی آن، قرار داشت. جبهه و ستون‌های چوبی این دکه، در سال 1388 ه. ق، با جبهه و ستون‌هایی از سنگ

مرمر فاخر، تعویض گردید.<ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، ص158.</ref> 

افزون‌بر ایوان طلا، در ضلع غربی حرم و متصل به رواق ابراهیم مجاب، ایوان دیگری به نام ایوان راس الحسین (بالاسر) وجود دارد که طاق آن به شکل زیبایی، کاشی‌کاری شده است. در این ایوان، کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که تاریخ 1296 ه. ق بر آن ثبت شده است.

[[پرونده:127.jpg|بندانگشتی|300px|ایوان طلا]]

===حرم و گنبدخانه‌===

حرم مطهر امام حسین(ع) که صحن وسیعی، آن را از چهار جهت احاطه کرده، 3850 مترمربع مساحت دارد. بخش مرکزی حرم، شامل گنبدخانه است که وسط آن، قبر شریف امام حسین(ع) و فرزندشان [[علی‌اکبر]] قرار دارد. روی قبر، صندوقچه چوبی خاتم‌کاری نفیسی، وجود دارد و روی این صندوقچه، ضریح فولادی و روی آن نیز ضریح نقره و طلاکوب، نصب شده است.

در زاویه جنوبی گنبدخانه، به فاصله حدود 5/ 1 متر از قبر علی‌اکبر و در حدفاصل گنبدخانه و رواق جنوبی، محل دفن [[شهدای کربلا]] قرار دارد. روی این محل، ضریح یک ضلعی از نقره، به طول 8/ 4 متر، نصب شده است که از پنج دهانه (پنجره) به عرض هر دهانه، 75 سانتی‌متر و ارتفاع 70 سانتی‌متر، تشکیل شده است.

===رواق‌های حرم‌===

اطراف گنبدخانه حرم امام حسین(ع) را رواق‌های زیبایی از چهار جهت احاطه کرده است که عرض همه این رواق‌ها، پنج متر و طول دو رواق شمالی و جنوبی، حدود چهل متر و طول دو رواق شرقی و غربی، حدود 45 متر است. دیوارها و کف رواق‌ها، دارای پوششی از سنگ مرمر و سقف رواق‌ها، آینه‌کاری شده است. هر رواق، به نام خاصی است که عبارت‌اند از:

1. [[رواق ابراهیم مجاب]] (رواق غربی): این رواق در غرب گنبدخانه قرار دارد و وجه تسمیه آن، وجود قبر و ضریح [[ابراهیم مجاب]]، در انتهای شمالی آن است. روی قبر ابراهیم مجاب، صندوقچه‌ای از چوب ساج مرغوب و نیز ضریحی از فولاد سبز، نصب شده است. همچنین در این رواق، قبور چند تن از علما قرار دارد که از آن جمله‌اند: [[سیدعبدالله بحرانی]]، [[سیدمحسن بن عبدالله بحرانی]]، [[سیدمحمد بن سیدمحسن بحرانی]] و [[سیدمحمد زینی حسنی]]. از این رواق، دو در، به نام‌های باب حبیب بن مظاهر و باب سیدابراهیم مجاب، به‌ سوی صحن گشوده می‌شود.

2. [[رواق حبیب بن مظاهر]] (رواق جنوبی): وجه تسمیه این رواق، وجود قبر [[حبیب بن مظاهر اسدی]]، شهید بزرگ کربلا می‌باشد که روی آن، ضریحی از نقره وجود دارد و در تاریخ 1410 ه. ق، بازسازی شده است. در این رواق، برخی از شخصیت‌های علمی مشهور دفن شده‌اند که از آن جمله‌اند: [[سیدمحمدمهدی موسوی شهرستانی]] (متوفای 1216 ه. ق)، سیدمحمدحسین، پسر محمدمهدی شهرستانی، سیدمحمدحسین مرعشی حسینی، معروف به شهرستانی (متوفای 1315 ه. ق) و میرزا محمدعلی، فرزند سیدمحمدحسن مرعشی (متوفای 1344 ه. ق). همه این شخصیت‌ها، در یک مقبره، پشت قبور شهدای کربلا، به خاک سپرده شده‌اند.

3. [[رواق فقها]] (رواق شرقی): این رواق، در گذشته، به سبب دفن آقا [[محمدباقر وحید بهبهانی]] در آن، به نام رواق آقا باقر معروف بود. اما امروزه، به علت وجود قبور چند فقیه شیعه در آن، به رواق فقها شهرت یافته است. کنار وحید بهبهانی، دو تن دیگر از فقها به نام‌های [[سیدعلی طباطبایی]] صاحب کتاب «[[ریاض العلماء]]» و [[شیخ یوسف آل‌عصفور]] صاحب کتاب «[[الحدائق الناضره]]»، در یک مقبره، در سمت راست درِ حرم، دفن شده‌اند و در گذشته ضریح کوچکی بر قبر آنان بود. از دیگر شخصیت‌های مدفون در این رواق می‌توان از [[سیدکاظم رشتی]] (متوفای 1259 ه. ق)، [[سیداحمد بن سیدکاظم رشتی]] (متوفای 1295 ه. ق) و شاعر بزرگ حاج جواد بدقت (متوفای 1281 ه. ق) یاد کرد. از این رواق، دری به سوی صحن و دو در، به حرم باز می‌شود.

[[پرونده:132.jpg|بندانگشتی|300px|رواق فقها]]

4. [[رواق سلاطین]] (رواق شمالی): وجه تسمیه این رواق، وجود مقبره چند تن از شاهان قاجار در آن است که عبارت‌اند از: مظفرالدین‌شاه، محمدعلی‌شاه و احمدشاه قاجار. مقابل مقبره آنها، قبر [[سیدعبدالحسین حجت طباطبایی]] و خطیب مشهور، [[سیدحسن استرآبادی]]، قرار دارد.

===گنبد و گلدسته‌ها===

بر فراز قبر مطهر امام حسین(ع)، گنبد مرتفعی وجود دارد که از بیرون، با الواح طلای ناب پوشیده شده و جلوه زیبایی به آستان مقدس داده است. گنبد از بیرون، پیازی شکل و ارتفاع آن از سطح زمین، حدود 37 متر است. بالای گنبد، میله‌ای از طلا و بر فراز آن، یک چراغ نصب شده است. در ساقه مدور گنبد نیز ده پنجره به عرض 133 سانتی‌متر برای نورگیری و نیز کتیبه‌هایی به نام [[ناصرالدین‌شاه]] و تاریخ طلاکاری گنبد، وجود دارد.

براساس این کتیبه‌ها، طلاکاری کنونی گنبد در سال 1273 ه. ق و به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار صورت گرفته است. همچنین براساس اسناد موجود در اداره اوقاف [[کربلا]]، تعداد خشت‌های طلای به‌کار رفته در گنبد، 7526 خشت و مجموع سطح طلاکاری آن، 301 مترمربع است.

گنبد از داخل، با پوششی از کاشی‌کاری زیبا همراه با اسامی [[دوازده امام]]، تزیین یافته است. قسمت بالای نمای داخلی گنبد، کتیبه‌ای حاوی [[سوره فجر]] و در قاعده گنبد، آیاتی از [[سوره منافقون]] و تاریخ 1371 ه. ق، نقش بسته است.

در فاصله ده متری از جنوب گنبد و در دو طرف ایوان طلای حرم مطهر، دو گلدسته بزرگ با پوشش طلا وجود دارد که ارتفاع هریک از کف صحن، حدود 25 متر و قطر آن نیز چهار متر است. در نوک هریک از این گلدسته‌ها، میله‌ای نصب شده است و بر فراز آن نیز چراغی برای روشنایی وجود دارد. این دو گلدسته، در سال 786 ه. ق در دوران سلطان اویس جلایری، بنا نهاده شد و فرزند وی احمد جلایری، آنها را با کاشی‌های زرد طلایی، آراست. تعداد خشت‌های طلای به‌کار رفته در این دو گلدسته، در مجموع، 8024 خشت است.

===گنجینه آستان‌===

در حال حاضر، در سالنی واقع در طبقه دوم حجره‌های واقع در نیمه غربی ضلع جنوبی صحن، گنجینه آستان تاسیس شده است که در آن، بسیاری از اشیای نفیس و ارزشمندی که شاهان و بزرگان ایران و هند و... به این آستان هدیه کرده‌اند، به نمایش گذاشته شده است. این اشیاء، شامل انواع جواهر، قندیل‌های طلا، ظرف‌های طلا و نقره، پارچه‌های زربافت و ابریشمی، ترمه‌های زیبا، شمشیرها و ابزار جنگی، عتیقه‌جات و کاشی‌های قدیمی و نفیس می‌شود.

همچنین برخی از قرآن‌ها و نسخه‌های خطی نفیس موجود در کتابخانه آستان مقدس، در این گنجینه دیده می‌شود. از جمله مهم‌ترین قرآن‌های خطی موجود در این گنجینه، قرآنی است بسیار قدیمی به خط کوفی که به [[امام زین‌العابدین(ع)]] منسوب است. قرآن دیگری نیز از تاریخ 693 ه. ق، به خط [[یاقوت مستعصمی]]، خطاط مشهور مسلمان،<ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، ص110.</ref> در این گنجینه وجود دارد.

==آثار و اماکن از بین رفته در محدوده حرم==

در محدوده آستان حضرت سیدالشهداء(ع) و متصل به آن، بناهای مختلفی شامل مدارس، مقابر و غیره وجود داشت که بیانگر شکوه و عظمت این آستان مقدس و اهمیت تاریخی و جایگاه برجسته علمی و فرهنگی آن بود. متاسفانه بیشتر این بناها در یک‌صد سال اخیر، به دست برخی از مقامات [[عراق]] و شهرداران مغرض کربلا، به بهانه‌هایی چون توسعه شهری و احداث خیابان در گرداگرد آستان مقدس، از بین رفت. در اینجا، به تعدادی از این بناها، اشاره می‌کنیم:

====صحن کوچک‌====

در ضلع شرقی صحن بزرگ و اصلی آستان سیدالشهدا(ع)، صحن کوچکی وجود داشت که راهرویی مسقف به طاق‌های مقرنس و کاشی‌کاری شده، به آن متصل می‌شد. مساحت این صحن، 48 مترمربع بود که دیوارهای بلندی داشت و از آثار تاریخی و هنری نفیس و ارزشمند به شمار می‌آمد.

نمای صحن مزین به کاشی‌کاری‌های ممتاز با نقش‌های گیاهی زیبا بود. همچنین در این صحن، دو مناره کوچک مزین به آیات قرآن وجود داشت که در سال 1262 ه. ق به دستور نجیب پاشا، والی عثمانی، ساخته شده بود. متاسفانه شهرداری کربلا، این اثر تاریخی بی‌نظیر را در سال 1368 ه. ق برابر با 1948 م. به بهانه احداث خیابان در گرداگرد آستان امام حسین(ع)، به‌طور کامل، ویران کرد. روحانیان شیعه نیز در اعتراض به این اقدام، از برگزاری نماز جماعت در صحن حرم امام حسین(ع) خودداری کردند.<ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، صص 183 و 184.</ref> 

====مناره عبد====

در گذشته، افزون‌بر دو گلدسته موجود در دو طرف ایوان اصلی حرم امام حسین(ع)، مناره سومی نیز در ضلع شرقی آستان مقدس وجود داشته که از نظر هنر و معماری اسلامی، بسیار ارزشمند و بااهمیت بوده است. این گلدسته که به نام «[[مناره عبد]]» شناخته‌ می‌شد، در سال 767 ه. ق، به دست مرجان بن عبدالله، حاکم عراق، در دوره سلطان اویس جلایری، ساخته شد. قطر قاعده آن، حدود بیست متر و ارتفاع آن، چهل متر بود و نمای آن با کاشی‌های زیبا، تزیین یافته بود.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص318؛ تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، ص179.</ref> 

این مناره نفیس و ارزشمند که به مدت شش قرن، صحیح و سالم پابرجا مانده بود، متاسفانه در سال 1354 ه. ق- 1935 م، به دستور یاسین الهاشمی، نخست وزیر وقت عراق، خراب گردید. بهانه دولت عراق برای تخریب مناره، فرسودگی و کج شدن آن بود. اما گویا هدف اصلی آنها از این کار، دست گذاشتن بر اوقاف فراوانی بود که بانی مناره برای آن، تعیین کرده بود. به هر حال این اقدام، موجب ناراحتی و تاسف اهالی کربلا شد و شعرای شیعه عراق نیز در اشعاری که بدین مناسبت سرودند، نارضایتی خود را ابراز کردند.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص320 و 330؛ تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، صص 181 و 182.</ref> 
===مقبره آل بویه===
در گذشته، در مجاورت حرم امام حسین (ع)، مقبره‌ای مخصوص [[آل‌بویه]] وجود داشت که پادشاهان و حاکمان این خاندان را که وصیت می‌کردند در کربلا دفن شوند، در این مقبره به خاک می‌سپردند. محل این مقبره، به مرور زمان فراموش شد و در دل خاک، پنهان شد؛ تا اینکه در سال ١٢٩٢ه. ق، یکی از سادات خاندان آل صافی، یکی از خانه‌های مجاور صحن کوچک آستان امام حسین (ع) را خریداری کرد تا در آن، مقبره خانوادگی برای خود ایجاد کند. در زمان شروع ساخت مقبره، روزنه و دریچه‌ای پیدا شد که به مقبره‌ای متصل می‌گشت و در آن قبوری وجود داشت و از کتیبه‌های روی آنها مشخص شد که مدافن آل‌بویه است.<ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس (ع)، ص١٨٣.</ref> این مقبره به‌طور کامل در روز چهارشنبه 22 محرم‌الحرام سال 1368ه. ق (1948/11/24 م)، به دست [[عبدالرسول خالصی]]، شهردار کربلا، ویران گردید و از بین رفت.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص٣6٧.</ref> 

===مسجد جامع و مقام راس الحسین(ع)===

ابتدای خیابان سدره، نزدیک آستان امام حسین (ع)، مسجدی تاریخی به نام [[مسجد راس الحسین(ع)|راس‌الحسین (ع)]] قرار داشت و میان آن، مقامی وجود داشت که محل قرار گرفتن سر بریده امام (ع)، پیش از انتقال آن به کوفه، به شمار می‌آمد. متاسفانه این مسجد و مقام، به بهانه احداث خیابان پیرامون آستان حسینی، به دستور طاهر القیسی، شهردار کربلا، خراب گردید و از بین رفت.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، صص361 و 366. کربلاء فی الذاکرة، صص 169 و ١٧٠.</ref> 

===مدارس علمیه===

مدرسه سردار حسن خان: این مدرسه، بزرگ‌ترین مدرسه علمی کربلا بود که در شمال آستانه حسینی قرار داشت. بسیاری از علمای برجسته، در آن تحصیلات دینی خود را تکمیل کرده‌اند. این مدرسه و موقوفات آن، در روز پنج‌شنبه شانزدهم محرم‌الحرام سال 1368ه. ق (1948/١١/١٨م)، به دستور عبدالرسول خالصی، ویران گردید.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، صص362 و 367.</ref> 
مدرسه زینبیه: از مدارس دینی مهم کربلا و واقع در غرب آستانه حسینی بود که ورودی آن، از داخل صحن آستان، قرار داشت. این مدرسه به همراه موقوفات آن، در روز دوشنبه سیزدهم محرم‌الحرام سال 1368ه. ق (1948/١١/15م)، به دستور عبدالرسول خالصی، خراب شد.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، صص361 و366.</ref> 

مدرسه صدراعظم نوری: از مدارس علمی مهم کربلا و واقع در غرب آستانه حسینی بود که به دستور طاهر القیسی، ویران گردید.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص361 و366.</ref> این مدرسه را میرزا آقاخان نوری (متوفای 1243ه. ق)، دومین صدراعظم ناصرالدین‌شاه قاجار، ساخته بود.

===مسجد بزرگ ناصری===
از مساجد باشکوه کربلا و واقع در غرب آستان مقدس بود که به دستور عبدالرسول خالصی، در ماه ربیع‌الاول سال 1368ه. ق، ویران گردید.<ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، صص361 و 366.</ref> این مسجد، از آثار دوره ناصرالدین‌شاه قاجار در کربلا، به شمار می‌آمد.

===تکیه بکتاشیه===
این بنا در گذشته، از مشهورترین بناهای وابسته به آستان امام حسین (ع) بود که داخل صحن، از سمت شرق باب القبله، قرار داشت. [[تکیه بکتاشیه]]، محل گردهمایی [[صوفیان]] شیعه ترک، در روزگار حکومت عثمانی بود که به دست یکی از همین صوفیان، به نام «عبدالمؤمن دده» ساخته شد. از برجسته‌ترین صوفیانی که در جمع صوفیان این تکیه، حاضر می‌شدند، می‌توان از فضولی بغدادی (متوفای 963ه. ق، 1483 - 1556م)، شاعر بزرگ ترک زبان، و دو فرزندش، فضلی و روحی بغدادی، یاد کرد. در اواخر دوره عثمانی که سلطان عبدالحمید دوم، با صوفیان طریقت بکتاشیه مبارزه می‌کرد، نام این تکیه را به [[تکیه نقشبندیه]]، تغییر داد. این تکیه در جریان توسعه صحن آستان در دوره اخیر، از بین رفت.<ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس (ع)، ص١٧١.</ref> 

==پانویس==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}

{{برگرفتگی
|پیش از لینک = کتاب
|منبع = زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم.
|پس از لینک = بخش «ضریح قبر امام حسین(ع)»، ج1، ص172.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1472/
}}
* '''بشارة المصطفي لشيعة المرتضي'''، محمد بن علي (عماد الدين الطبري)، تحقيق: جواد القيومي الاصفهاني، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ١۴٢٠ه. ق. 
* '''مسارّ الشيعة في مختصر تواريخ الشريعة'''، محمد بن محمد (المفيد البغدادي)، تحقيق: مهدي نجف، قم، المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد، ١۴١٣ه. ق. 
* '''تاريخ الطبري'''، محمد بن جرير الطبري، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٠٨ه. ق - ١٩٨٨م. 
* '''تاريخ مرقد الحسين والعباس(ع)'''، سلمان هادي آل طعمة، ط ١، بيروت، مؤسسة الاعلمي، ١۴١۶ه. ق - ١٩٩۶م. 
* '''ابصار العين في انصار الحسين(ع)'''، محمد بن طاهر السماوي، تحقيق: محمد جعفر الطبسي، ط ١، مركز الدراسات الاسلامية لحرس الثورة، ١۴١٩ه. ق - ١٣٧٧ه. ش. 
* '''الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد'''، محمد بن محمد بن نعمان (الشيخ المفيد)، تحقيق: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام) لاحياء التراث، ط ٢، بيروت، دار المفيد، ١۴١۴ه. ق - ١٩٩٣م.
* '''نزهة اهل الحرمين في عمارة المشهدين'''، السيد حسن الصدر الكاظمي، تحقيق: السيد مهدي الرجائي، ط ١، قم، مكتبة سماحة آيةالله العظمي المرعشي النجفي * الكبري، ١۴٣١ه. ق - ٢٠١٠م- ١٣٨٨ه. ش. 
* '''المزار الكبير'''، محمد بن جعفر (ابن المشهدي)، تحقيق: جواد القيومي الاصفهاني، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، ١٣٧٨ه. ش. 
* '''اعيان الشيعه'''، السيد محسن الامين، بيروت، دار التعارف، ١۴٠۶ه. ق - ١٩٨۶م. 
* '''«پژوهشى در اربعين حسينى(ع)»'''، محسن رنجبر، تاريخ در آينه پژوهش، ش ۵، بهار ١٣٨۴ه. ش. 
* '''تاريخ كربلا و حائر حسينى'''، عبدالجواد الكليدار، ترجمه: مسلم صاحبى، تهران, مشعر، ١٣٨٩ه. ش. 
* '''مقتل الحسين'''، موفّق بن احمد (الخوارزمي)، تحقيق: الشيخ محمد السماوي، ط ١، قم، انوار الهدي، ١۴١٨ه. ق.
* '''بغية النبلاء في تاريخ كربلاء'''، عبدالحسين الكليدار آل طعمة، بغداد، مطبعة الارشاد، ١٩۶۶م. 
* '''ناسخ التواريخ'''، تواريخ قاجاريه، محمد تقى خان سپهر، تصحيح: جمشيد كيان‌فر، تهران، اساطير، ١٣٧٧ه. ش. 
* '''تاريخ جغرافيائى كربلاى معلى'''، عمادالدين حسين اصفهانى (حسين عمادزاده)، بى‌جا، بى‌نا، بى‌تا. 
* '''دائرة المعارف الحسينية''' - تاريخ المراقد الحسين وأهل بيته وأنصاره، محمد صادق محمد الكرباسي، لندن: المركز الحسيني للدراسات. 
* '''شهر حسين'''، محمدباقر مدرّس بستان‌آبادى، قم، مؤسسه انتشارات دار العلم، ١٣٨٠ه. ش. 
* '''كربلاء في الذاكرة'''، سلمان هادي الطعمة، بغداد، مطبعة العاني، ١٩٨٨م.
* '''الكامل في التاريخ'''، عزالدين علي بن محمد الشيباني (ابن الاثير الجزري)، بيروت، دار صادر، ١٣٩٩ه. ق - ١٩٧٩م. 
* '''مرآة الزمان في تواريخ الاعيان'''، يوسف بن قزاوغلي (سبط ابن الجوزي)، ط ١، دمشق، دار الرسالة العالمية، ١۴٣۴ه. ق - ٢٠١٣م. 
* '''الحوادث الجامعة والتجارب النافعة في المائة السابعة'''، عبدالرزاق بن احمد (ابن الفوطي البغدادي)، بيروت، دار الفكر الحديث، ١۴٠٧ ه. ق - ١٩٨٧ م. 
* '''المنتظم في تاريخ الملوك والأمم'''، عبدالرحمان بن علي البغدادي (ابن الجوزي)، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م. 
* '''تاريخ حبيب السير'''، غياث‌الدين بن همام‌الدين (خواندمير)، تصحيح: محمد دبير سياقى، تهران، خيام، ١٣٨٠ه. ش. 
* '''مجالي اللطف بأرض الطف'''، محمد بن طاهر السماوي، شرح: علاء عبدالنبي الزبيدي، ط ١، كربلاء، مكتبة العتبة العباسية المقدسة، ١۴٣٢ه. ق - ٢٠١١م. 
* '''مدينة الحسين'''، السيد محمدحسن مصطفي آل كليدار، ط ١، مطبعة شركت سپهر، ١٣۶٨ه / ١٩۴٩م.
* '''العدد القوية لدفع المخاوف اليومية'''، العلامه الحلي، تحقيق: السيد مهدي الرجائي، قم، مكتبة آيةالله العظمي المرعشي النجفي، ١۴٠٨ه. ق
* '''مصباح المتهجّد'''، محمد بن حسن (الشيخ الطوسي)، تهران، المكتبة الاسلامية. 
* '''وفيات الاعيان'''، شمس‌الدين احمد بن محمد (ابن خلّكان)، تحقيق: احسان عباس، بيروت، دار صادر، (لا ت). 
* '''«لغزش‌ها در تاريخ بارگاه سيدالشهداء(ع)»'''، سيد حسن فاطمى، آينه پژوهش، ش ٩۶، بهمن و اسفند ١٣٨۴ه. ش. 
* '''نزهة القلوب'''، حمدالله بن ابى‌بكر مستوفى قزوينى، به كوشش: سيد محمد دبيرسياقى، چاپ ٢، قزوين، طه، ١٣٧٨ه. ش. 
* '''فرحة الغري في تعيين قبر اميرمؤمنان علي(ع) في النجف'''، غياث‌الدين عبدالكريم بن احمد الحسيني (ابن طاووس)، تحقيق: محمد مهدي نجف، النجف، العتبة العلوية المقدسة، ١۴٣١ه. ق - ٢٠١٠م.
{{پایان}}

{{زیارتگاه‌ها و مقبره‌های عراق}}

[[Category:مکان‌های تاریخی کربلا]]
[[Category:مکان‌های مذهبی کربلا]]
[[Category:مکان‌های منتسب به امام حسین(ع)]]
[[Category:مکان‌های متبرک کربلا]]
[[Category:مکان‌های مرتبط با عاشورا]]
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]]

[[رده:مکان‌های تاریخی کربلا]]
[[رده:مکان‌های مذهبی کربلا]]
[[رده:مکان‌های منتسب به امام حسین(ع)]]
[[رده:مکان‌های متبرک کربلا]]
[[رده:مکان‌های مرتبط با عاشورا]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]