در حال ویرایش آستان مقدس امام علی(ع)

{{جعبه اطلاعات حرم امامان شیعه
| عنوان =حرم امام علی
| تصویر =28.jpg
| اندازه تصویر =250px
| بنیانگذار =
| تأسیس =قرن ۲ (قمری)
| مکان =[[کشور عراق]] [[شهر نجف]] 
| نام‌های دیگر =
| مساحت =حدود هشت هزار مترمربع
| دروازه‌های صحن =۵ عدد؛ باب السوق الکبیر، باب الطوسی، باب القبلة،باب الفرج و باب مسلم بن عقیل
| رواق‌های حرم =۴ عدد
| ایوان‌های حرم =۳ عدد؛ایوان طلا، ایوان علما، ایوان نادوان طلا
| مشخصات گنبد =از نوع دوپوش، ارتفاع پوسته بیرونی ۴۲ متر، قطر ۱۶ متر و محیط ۵۰ متر 
| مشخصات گلدسته‌ها = دو گلدسته با ارتفاع ۳۵ و قطر ۱/۵ متر 
| بناهای وابسته به حرم=مسجد الخضراء،المدرسة الغروِیه، تکیه بکتاشیه، صحن حضرت فاطمه، مسجد الراس و...
| اشخاص مدفون در حرم=[[حضرت آدم]] و [[حضرت نوح|نوح]]
| بازسازی =
| وبگاه = https://www.imamali.net/
}}
'''آستان مقدس امام علی'''، محل دفن [[علی بن ابی‌طالب]]، پسر عمو و یار نزدیک [[حضرت محمد(ص)]]، امام نخست شیعیان و خلیفه چهارم است که در شهر [[نجف]] در کشور [[عراق]] قرار دارد. امام علی (ع) در روز ۲۱ رمضان سال ۴۰ قمری به شهادت رسید. بنابر وصیتش، فرزندانش [[امام حسن (ع)]] و [[امام حسین (ع)]]، پیکر مطهرش را شبانه و به‌طور مخفیانه، در زمین مرتفعی در پشت [[کوفه]] مدفون ساختند که به نام‌هایی مانند [[نجف]]، [[ظهر الکوفه]] و [[غری]] خوانده شده است. علت این تصمیم را بیم [[نبش قبر]] آن حضرت به دست دشمنان از جمله [[بنی‌امیه]]، [[خوارج]] و [[نواصب]] و امثال آنها دانسته‌اند. 

با سقوط بنی‌امیه و رفع خطر خوارج، [[امام صادق(ع)]] برخی از شیعیان را از محل قبر امام علی(ع) آگاه ساخت و حتی به همراه برخی از یاران خود به زیارت قبر وی می‌رفت. محل دفن امیرمؤمنان(ع) در حدود ۱۵۰ سال ناشناس بود و فقط امامان و شماری از شاگردان ویژه او از محل دفن وی آگاه بودند.در سده دوم هجری، در عصر [[هارون الرشید]]، محل قبر علنی گردید و بنایی بر روی قبر ساخته شد. 

در دوره [[عضدالدوله دیلمی]]، ساختمان بزرگ و باشکوهی بر قبر ساختند. همچنین در عهد صفویه به دستور [[شاه صفی]] (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق)، حرم و [[صحن]] آن گسترش یافت.

در سال ۱۱۵۶ق. نیز به دستور [[نادرشاه]]، کاشی‌های سبز رنگی که از دوره صفویه زینت‌بخش گنبد و گلدسته آستان بود، برداشته و به‌جای آنها، از خشت‌های طلا، استفاده شد و پس از آن [[آقامحمدخان قاجار]] نخستین [[ضریح]] را که از جنس نقره بود به حرم هدیه کرد.

==مکان قبر امام علی(ع)==
حضرت امیرمؤمنان(ع) در شب ۱۹ ماه رمضان سال ۴۰ه. ق، با شمشیر زهرآلود ابن‌ملجم مرادی در محراب [[مسجد کوفه]] ضربت خورد و بر اثر این ضربت در کمتر از دو روز یعنی روز ۲۱ ماه رمضان به شهادت رسید. فرزندان امام(ع) برای مخفی نگاه‌داشتن قبر حضرت(ع)، پیکر ایشان را شبانه و به‌طور مخفیانه به ناحیه نجف انتقال دادند و در آنجا به خاک سپردند.

در پاره‌ای از منابع اهل سنت، اقوال دیگری درباره محل دفن امیرمؤمنان(ع) ذکر شده است؛ از جمله گفته‌اند پیکر امام در قصرالاماره کوفه یا در رحبه (نزدیک کوفه) یا در بقیع مدینه، به خاک سپرده شده است.<ref>فرحة الغَری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٩٣-٩4.</ref>

در منابع شیعه، روایات متعددی از امامان درباره وجود قبر امیرمؤمنان(ع) در نجف نقل شده است. برخی از ائمه، از جمله [[امام زین‌العابدین(ع)]] و امام جعفر صادق(ع)، مخفیانه به زیارت قبر جد بزرگوارشان امام علی(ع) در نجف آمده یا محل قبر را به برخی از خواص اصحاب خود، نشان داده‌اند؛ [[سیدعبدالکریم بن طاووس]] (م۶۹۳ه. ق)، پاره‌ای از روایات درباره مکان دفن امیرمؤمنان(ع) در نجف و زیارت این قبر توسط امامان(ع)، در کتاب خود «[[فرحة الغری|فرحة الغَری]]» گردآوری کرده است. بیشتر این روایات، به‌طور پراکنده در منابع قدیم‌تر شیعه، از قبیل «[[کامل‌الزیارات|کامل‌الزیارات]]» اثر [[ابن‌قولویه]] نقل شده است. <ref>کامل الزیارات، ص٣٠؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩4-٩5.</ref><ref>کامل الزیارات، ص٣٠؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩٣-٩4.</ref><ref>کامل الزیارات، ص٣4؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١٠6-١٠٧.</ref><ref>کامل الزیارات، ص٣4؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١٠٨-١٠٩.</ref><ref>کامل الزیارات، ص٣١؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩5-٩6.</ref> 

بنابر حکایتی که در منابع شیع نقل شده است، محل قبر حضرت علی(ع) در زمان [[هارون‌الرشید]]، آشکار شد. روزی که هارون‌ برای شکار به نزدیکی کوفه رفته بود، تپه‌ای را دید که آهو‌ها برای فرار از حیوانات شکارچی به آن پناه می‌بردند. هارون از یکی از پیرمردان منطقه شنید که این تپه محل قبر علی بن ابی‌طالب(ع) بوده است و دستور داد گنبدی بر آن بنا کنند.<ref>الارشاد، الشیخ المفید، ج١، ص٢6-٢٧؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ج٢، ص٣٨6؛ حیاة الحیوان الکبری، محمد بن موسی الدمیری، ج4، ص54، ذیل ماده «فهد» به نقل از ابن خَلَّکان.</ref><ref>فرحة الغَری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢66-٢6٧.</ref>
===قبر آدم و نوح===
{{اصلی|قبر آدم و نوح}}
در چند روایت از [[امام محمد باقر(ع)]] و نیز امام جعفر صادق(ع) نقل شده است که امام علی(ع) در قبر یا کنار قبر نوح(ع) به خاک سپرده شد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص144-148؛ فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ١٧٨-١٧٩.</ref> در روایتی دیگر امام صادق(ع) به یکی از اصحابش می‌گوید که اگر قبر امیرمؤمنان(ع) را در نجف زیارت کردی، بدان که آدم و نوح (علیهماالسّلام) را نیز زیارت می‌کنی.<ref>کامل الزیارات، ص٣5-٣6؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١١٢-١١٣.</ref> 

در زیارتنامه امام علی(ع)، بخش ویژه‌ای برای زیارت حضرت آدم(ع) و حضرت نوح(ع) اختصاص یافته است.[[ابن‌بطوطه]] در سفرنامه خود، اشاره کرده است که در زمان بازدید از بارگاه امام علی(ع) در نجف، افزون بر قبر شریف آن حضرت، دو قبر برجسته دیگر را که از حضرت آدم و حضرت نوح (علیهماالسّلام) بوده، دیده است.<ref>رحلة ابن بطوطه، ص١٧٧.</ref>

==فضیلت نجف==
در کلام امامان شیعه علیهم السلام، کوفه در کنار [[مکه]] و [[مدینه]]، حرم خدا و حرم رسول خدا(ص) و حرم امام علی(ع) دانسته شده است<ref>کامل الزیارات، ابن قولویه، ص٢5؛ ترجمه کامل الزیارات، محمدجواد ذهنی تهرانی، ص٧٧.</ref> <ref>ترجمه امالی شیخ طوسی، صادق حسن‌زاده، ص64٨-64٩.</ref> 

در روایتی از امام صادق(ع)، کوفه، زمین پاکیزه‌ای است که در آن، قبور [[پیامبران]] و اوصیای آنان قرار دارد. از آنجا، عدل الهی آشکار می‌شود و در آن، قائم حق تعالی قیام می‌کند و عدالت را برقرار می‌نماید.<ref>کامل الزیارات، ص٢6-٢٧؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٨٢.</ref> 

در روایاتی به نقل از امام صادق(ع) نجف قطعه‌ای از کوهی دانسته شده که خداوند بر آن، با [[موسی(ع)]] تکلم کرد و [[عیسی(ع)]] را تقدیس نمود و ابراهیم(ع) را خلیل خود و محمد(ص) را حبیب خود برگزید و آن را مسکن پیامبران (علیهم‌السّلام) قرار داد.<ref>کامل الزیارات، ص٣5-٣6؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١١٣.</ref> نیز در روایتی دیگر نجف، همان کوهی دانسته شده است که فرزند [[نوح(ع)]]، به آن پناه برد<ref>من لا یحضره الفقیه، ج٢، ص٣5١-٣5٢؛ کامل الزیارات، ص٣٢؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩٩-١٠٠.</ref> 

در روایتی دیگری از امام صادق(ع) منظور از «ربوه»، و «مَعین» در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿ وَ آوَیْنٰاهُمٰا اِلیٰ رَبْوَةٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِینٍ ﴾}}؛<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/345/50 مؤمنون/سوره23، آیه50.]</ref> نجف و رود فرات است.<ref>کامل الزیارات، ص45؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١٣٨.</ref><ref>تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج١، ص٢١٣.</ref> 

==تاریخچه آستان مقدس امیرمؤمنان==
===سده دوم تا چهارم===

*به دستور هارون الرشید عباسی، در سال ۱۶۵ قمری در مکان قبر امام(ع) قبر برجسته‌ای از آجر سفید ساخته شد که طول هر ضلع آن، یک ذراع بود. همچنین روی قبر، بنایی از گِل سرخ ساختند که در راس آن، گنبدی سبزرنگ وجود داشت.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٧٣-٢٧4.</ref> مورخان، این گنبد را نخستین گنبدی دانسته‌اند که در اسلام روی قبری ساخته شده است.
*پس از آنکـه [[متـوکل عباسـی]] مرقد مقدس امـام علـی(ع) را خـراب کـرد، «[[محمـد بـن زید داعی|محمـد بـن زید]]» معـروف بـه «داعـی» از امیران زیدی مذهب طبرستان، در دوره خلافت [[معتضد عباسی]] (۲۷۹-۲۸۹ه.ق)، ساختمان جدیدی را روی قبر شریف بنا کرد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٨6.</ref>
*در اواخر قرن سوم، [[ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان]]، حاکم شیعه موصل، در سال‌های ۲۹۳-۳۰۱ه. ق، روی قبر، گنبد بزرگ‌تری ساخت و اطراف آن، حصار محکمی بنا کرد.<ref>صورة الارض، ابن حوقل، ص٢١5.</ref>

*بازسازی بعدی روضه مطهر امیرمؤمنان(ع)، در دوره [[عضدالدوله دیلمی]] صورت گرفت. به گفته دیلمی در [[ارشادالقلوب]]، عضدالدوله حدود یک سال در ناحیه نجف، اقامت نمود و به دستور وی، صنعتگران و معماران فراوانی را گرد آوردند و بنای قبلی را تخریب کردند و ساختمان بزرگ و باشکوهی بر قبر ساختند.<ref>ارشاد القلوب، دیلمی، ص٣٨٧.</ref>[[حمدالله مستوفی]] نیز گفته است که عضدالدوله دیلمی، بارگاه امام علی(ع) را در سال ۳۶۶ه. ق بازسازی کرده است.<ref>نزهة القلوب، مستوفی، ص٣٢.</ref> به گفته ابن طحّال، تاریخ پایان ساختمان عضدالدوله، در کتیبه‌ای بر دیوار گنبد ثبت شده بود.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٨٧.</ref>

===سده ششم و هفتم===

*در دو قرن ششم و هفتم هجری، تعدادی از خلفای عباسی نسبت به قبر امام علی(ع) توجه داشتند؛ به‌طوری‌که چند تن از آنان، از جمله [[الناصرلدین الله]] و [[المستنصر]] و [[المستعصم]] به [[زیارت]] قبر امام(ع) آمدند. همچنین نقل شده است که المستنصر نیز قبر شریف را بازسازی کرد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٧٣.</ref>

*در دوره ایلخانان مغول، [[عطاملک جوینی]] در سال ۶۲۲ه.ق، حفاری و کشیدن قنات آبی را برای نجف آغاز کرد که در سال ۶۷۶ه. ق، ساخت آن به پایان رسید و آب در آن جاری شد. او همچنین رباطی را در مجاورت حرم امام(ع) احداث کرد که کار ساخت آن در سال ۶۷۶ه. ق آغاز شد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص297-298.</ref>

===آتش‌سوزی در حرم در سده هشتم===

*در نیمه سده هشتم هجری، قسمتی از آستانه علوی، دچار آتش‌سوزی شد و تزئینات دیوارها و پرده‌ها و فرش‌های آستانه، طعمه حریق گشت. در این آتش‌سوزی، خزانه (کتابخانه) آستان مقدس که پس از هجرت شیخ طوسی، مورد توجه علمای شیعه بود و بسیاری از آنها نسخه اصل و دست‌نویس خود را به آنجا هدیه کرده بودند، در آتش سوخت و بسیاری از نسخه‌های خطی نفیس و آثار علمای شیعه، از بین رفت. «شیخ کمال‌الدین عبدالرحمان عتائقی حلّی نجفی»، در کتاب «[[شرح الفصول الایلاقیة]]»، اشاره کرده است که سال آتش‌سوزی حرم مطهر، ۷۵۵ه. ق بود که در سال ۷۶۰ه. ق بازسازی شد.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص6٩.</ref>  ابن‌عنبه نیز اشاره کرده است که در آتش‌سوزی حرم امیرمؤمنان(ع) در سال ۷۵۵ه. ق، قرآنی در سه جلد بزرگ که گفته می‌شود به خط امیرمؤمنان(ع) بود، در آتش سوخت.<ref>عمدة الطالب، ابن‌عنبة، ص١٩.</ref>

===سده دهم و یازدهم===

*پس از به قدرت رسیدن سلسله [[صفویه]] در [[ایران]]، [[شاه اسماعیل صفوی]] در سال ۹۱۴ه. ق، وارد [[بغداد]] شد و پس از آن، به زیارت امام حسین(ع) در [[کربلا]] و امیرمؤمنان(ع) در نجف، مشرف شد. او هدایای نفیسی را به خزانه آستان علوی داد و حرم و رواق‌های آن را پر از فرش‌های ابریشمی کرد.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص٧٠.</ref>
*در سال ۱۰۴۷ه. ق، به دستور [[شاه صفی]] (۱۰۳۸-۱۰۵۲ه.ق)، نوه [[شاه عباس اول صفوی]]، حرم مطهر و صحن آن توسعه داده شد. برای این منظور، به دستور شاه صفی، خانه‌های مجاور حرم مطهر، از دو سمت شرقی و جنوبی، خریداری گردید و به صحن ملحق شد و بدین ترتیب صحن آستان از سه سمت توسعه یافت. بنای فعلی آستان مقدس علوی با برخی تغییراتی که در دوره‌های بعد ایجاد شد، مربوط به همین توسعه است.<ref>موسوعة النجف الاشرف، جعفر الدجیلی، ج٣، ص٢٠.</ref>

===سده دوازدهم===

*در سال ۱۱۵۶ه. ق، هنگامی که [[نادر شاه افشار]] به زیارت آستان علوی مشرف شد، دستور داد کاشی‌های سبزرنگی را که از دوره صفویه زینت‌بخش گنبد و گلدسته آستان بود، بردارند و به‌جای آنها، از خشت‌های طلا، استفاده کنند. بدین ترتیب، گنبد حرم علوی که تا پیش از این، دارای پوشش کاشی‌کاری بود، طلاکاری گردید. این کار با استقبال شیعیان مواجه گشت. تعدادی از شاعران شیعه به فارسی و عربی و حتی ترکی و هندی، اشعاری را به این مناسبت سرودند. نادر شاه اموال بسیاری را صرف تعمیرات آستانه کرد و هدایای فراوانی را به حرم امیرمؤمنان(ع) بخشید که بیشتر آنها تا به امروز، در خزانه آستان علوی باقی است. همسر نادرشاه، [[رضیه بیگم]] دختر شاه سلطان حسین صفوی نیز مبلغ بسیاری برای تعمیرات و بازسازی اماکن متبرک وقف کرد؛ به‌طوری که بیشتر کاشی‌کاری آستان علوی، از آن محل انجام گرفت.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص٧٠.</ref>

===سده سیزدهم===

*در دوره [[قاجاریان]] نیز اقدامات دیگری برای بازسازی آستان مقدس، صورت گرفت و بیشتر شاهان قاجار، آثاری از خود در حرم علوی به یادگار گذاشتند. [[آقـا محمدخـان قاجـار]] در سـال ۱۲۱۱ه. ق، ضریحـی از نقـره را بـه آسـتان تقدیـم کـرد. [[فتحعلیشـاه]] نیـز در سـال ۱۲۳۶ه. ق تعمیراتـی انجـام داد و در سـال ۱۲۶۲هـ. ق وزیـر محمدشـاه، ضریحـی دیگـر از نقـره روی قبـر مطهـر نصـب کـرد. در این دوره، ضریح مشبک موجود در قبر، چندین بار بازسازی و تعویض شد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

===سده چهاردهم===

*در سال ۱۳۵۹ قمری «طاهر سیف‌الدین»، داعی [[فرقه اسماعیلیان]]، سنگ‌های کف حرم مطهر را با سنگ‌های نفیس ایتالیایی عوض کرد.
*در سال ۱۳۶۹ قمری به دستور محمدرضا شاه پهلوی، کار بازسازی و تعویض آینه‌کاری حرم مطهر که گویا از دوره نادرشاه باقی مانده بود، با آینه‌کاری جدید و زیبایی آغاز شد و تا سال ۱۳۷۰ قمری به طول انجامید و بسیاری از شاعران شیعه به این مناسبت، اشعاری به فارسی و عربی سرودند.
*همچنین در سال ۱۳۷۰قمری به اهتمام یکی از اهالی خراسان به نام سید احمد مصطفوی، کتیبه‌های کاشی حرم، بازسازی و تعویض گردید.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٧٠-٧١.</ref>

==تاریخچه صندوقچه==

*'''نخستین قبری''' که برای مدفن امام علی(ع) در زمان هارون الرشید ساخته شده، از آجر سفید و طول هر ضلع آن، یک ذراع بود.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص273-274.</ref>

*'''در نیمه اول قرن هفتم'''، [[المستنصربالله]] خلیفه عباسی، صندوقچه سنگی قبر شریف امیرمؤمنان(ع) را بازسازی کرد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٧٣.</ref> درباره جزئیات این صندوقچه، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما با مقایسه با صندوقچه چوبی قبر [امام موسی کاظم(ع)] که از آسیب‌های روزگار در امان مانده است، می‌توان نتیجه گرفت که به احتمال زیاد، صندوقچه قبر امیرمؤمنان(ع) نیز همانند این صندوقچه، با کتیبه‌هایی به خط کوفی آراسته شده بود.

*'''در دوره [[زندیه]]'''، صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیسی به حرم مطهر هدیه گردید که تا به امروز روی قبر شریف، داخل ضریح امروزی، باقی مانده است. در بدنه صندوقچه، نقوش و تزئینات زیبایی از طلا و عاج سفید به کار رفته است و کتیبه‌هایی حاوی سوره‌هایی از قرآن و نیز خطبه پیامبر(ص) در [[غدیر خم]]، به چشم می‌خورد. همچنین براساس کتیبه‌های موجود بر آن، این صندوقچه در سال ۱۲۰۲ قمری به دستور «محمد جعفر بن محمد صادق زند» ساخته شده و نام خطاط کتیبه‌ها، «محمد بن علاءالدین محمدحسینی» و تاریخ نوشتن آن سال ۱۱۹۸ قمری و نام نجار و سازنده آن، «محمدحسین نجار شیرازی» ثبت شده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٧٣-٧4؛ موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص5٢-5٣.</ref> صندوقچه چوبی خاتم پس از آماده شدن، درون ضریح فولادی نادرشاهی قرار گرفت.

==ضریح==
درباره تاریخ نصب نخستین ضریح مشبک بر قبر شریف، اطلاع دقیقی در دست نیست.

*'''در سال ۱۱۵۶ قمری''' به دستور نادرشاه افشار، ضریحی از فولاد بر قبر شریف نصب گردید<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص٢٩.</ref> که احتمالاً نخستین ضریح نصب شده بر قبر است.

*'''در سال ۱۲۱۱ قمری''' به دستور آقا محمد خان قاجار، ضریح جدیدی از نقره ساخته شد و آقا محمدعلی هزارجریبی، از علمای شیعه، آن را به نجف آورد و روی قبر شریف نصب کرد. این ضریح، بار دیگر در سال ۱۲۶۲قمری به دستور عباس قلی‌خان، وزیر محمد شاه قاجار، تعویض گردید.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج1، ص75.</ref>

*'''در سال ۱۲۹۸''' ضریح نقره‌ای جدیدی با هزینه سیدمحمد شیرازی، معروف به مشیر، ساخته شد که بالای آن، دو قصیده عربی در مدح امیرمؤمنان(ع)، یکی از [[ابن ابی‌الحدید]] و دیگری از شیخ ابراهیم بن صادق عاملی (متوفای ۱۲۷۸ه. ق) نگاشته شده و بر گرداگرد بدنه آن نیز آیات قرآن و اسامی خداوند و اشعاری فارسی، ثبت شده بود و نام خطاط کتیبه‌های آن، محمدعلی اصفهانی بود.<ref>مشهد الامام او مدینة النجف، محمدعلی جعفر التمیمی، ج١، ص٢١٠-٢١٣.</ref> این ضریح در حال حاضر، در موزه حرم امام علی(ع) نگهداری می‌شود.

*'''در سال ۱۳۶۱ قمری''' ضریح نقره‌ای قاجاری،  با ضریح نقره و طلاکوب جدید و زیبایی، تعویض شد. این ضریح در شهر بمبئی هند و با هزینه طاهر سیف‌الدین، ساخته شد و ساخت آن دست‌کم پنج سال به طول انجامید. در روز نصب آن روی قبر شریف، به تاریخ ۱۳ رجب سال ۱۳۶۱ قمری (سالروز میلاد باسعادت امیرمؤمنان(ع))، جشن بزرگی در شهر نجف با حضور علمای شیعه و شخصیت‌ها و بزرگان عراق برپا شد و نوری السعید، نخست‌وزیر وقت عراق، از این ضریح رونمایی کرد. برای ساخت این ضریح، مبلغ هشتاد هزار دینار عراق صرف شد و در بدنه آن، ۱۰٬۵۰۰ مثقال طلای خالص و دو میلیون مثقال نقره به کار رفت.<ref>مشهد الامام او مدینة النجف، محمدعلی جعفر التمیمی، ج١، ص٢١٧-٢١٩؛ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص75-77.</ref>

==موضع الاصبعین==
{{اصلی|موضع الاصبعین}}
موضع الاِصبَعَین یا جایگاه دو انگشت؛ داخل ضریح مطهر امام(ع)، روی ضلع جنوبی صندوقچه چوبی روی قبر و روبه‌روی صورت حضرت، نشانه‌ای به صورت یک دریچه کوچک، میان یک صفحه فلزی به شکل محراب وجود دارد که به نام موضع الاصبعین (جایگاه دو انگشت) شناخته می‌شود و بنابر داستانی، با معجزه کشته شدن یکی از دشمنان امام در این مکان مرتبط است.<ref>مشهد الامام(ع) او مدینة النجف، ج١، ص١٨٨؛ الانوار العلویة والاسرار المرتضویة، جعفر النقدی، ص4٢٣-4٣4؛ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٣٢١.</ref> 

==توصیف معماری آستان مقدس==
[[پرونده:نقشه حرم امام علی.jpg|بندانگشتی|نقشه آستان امام علی(ع)]]
===صحن و حجره‌ها===
صحن آستان از سه جهت شمالی، شرقی و جنوبی، حرم مطهر امام علی(ع) را احاطه کرده و مساحت آن، نزدیک هشت هزار مترمربع است. گرداگرد صحن، حجره‌ها و ایوان‌ها و پشت آن، حصار بیرونی آستان مقدس قرار دارد. ارتفاع حصار ۱۷ متر، طول دو ضلع غربی و شرقی آن ۸۴ متر، طول ضلع شمالی آن ۸۴ متر و ضلع جنوبی آن ۷۵ متر است.

طول دو ضلع غربی و شرقی صحن ۷۷ متر و طول دو ضلع شمالی و جنوبی آن، ۷۲ متر است. حجره‌ها و ایوانچه‌های اطراف صحن، در دو طبقه ساخته شده است. تعداد ایوان‌های طبقه اول در هریک از دو ضلع شرقی و غربی، چهارده ایوانچه و در هریک از دو ضلع شمالی و جنوبی، سیزده ایوانچه است که بدین ترتیب، مجموع ایوانچه‌های طبقه اول، ۵۴ ایوانچه است. در طبقه اول به علت اینکه بعضی از حجره‌ها به یکدیگر متصل است، تعداد حجره‌ها از تعداد ایوانچه‌ها، کمتر است. تعداد حجره‌های طبقه دوم در هریک از دو ضلع شرقی و غربی، بیست حجره و در هریک از دو ضلع شمالی و جنوبی، نوزده حجره است که بدین ترتیب، تعداد حجره‌ها در طبقه دوم، به ۷۸ حجره می‌رسد.

در گذشته از حجره‌های اطراف صحن، برای سکونت و اقامت طلاب حوزه علمیه نجف یا درس و بحث آنها استفاده می‌شد. اما پس از انتفاضه مردم عراق، رژیم بعثی عراق، طلاب را از این حجره‌ها بیرون کرد و از آن تاریخ تاکنون، بیشتر این حجره‌ها، خالی و بدون استفاده است.

===دروازه‌های صحن===
صحن آستان مقدس علوی، در زمان [[شاه عباس صفوی]]، چهار دروازه داشت و در دوره عثمانی نیز، یک دروازه دیگر افزوده شد.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص56-60.</ref> بدین ترتیب، امروزه تعداد آنها، پنج دروازه است که عبارت‌اند از:

====باب السوق الکبیر====
باب السوق الکبیر؛ که به دروازه امام رضا(ع) نیز شناخته می‌شود و ورودی اصلی آستان به شمار می‌آید. مناره بزرگ ساعت، بالای این دروازه نصب شده<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص٢٢.</ref> و در ضلع شرقی آستان و روبه‌روی ایوان اصلی حرم مطهر واقع است.

====باب الطوسی====
باب الطوسی؛ در سمت شمالی آستان واقع است و روبه‌روی آن، خیابان شیخ طوسی و مسجد و مرقد وی واقع است.

====باب القبلة====
باب القبلة؛ در سمت جنوبی آستان واقع است و بیرون آن، خیابان الرسول(ص) و بازار حویش قرار دارد.

====باب الفرج====
باب الفرج یا باب سلطانی؛ در سمت غربی آستان واقع است و به علت اینکه در ایام سلطان عبدالعزیز عثمانی در سال ۱۲۷۹ه. ق باز شد، به دروازه سلطانی شناخته می‌شود. به علت اینکه مسیر بیرون آن، به [[مقام حضرت مهدی(عج)]] منتهی می‌شود، به باب الفرج نیز شناخته می‌شود.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩٠.</ref> 

====باب مسلم بن عقیل====
باب مسلم بن عقیل؛ این ورودی، در سمت راست دروازه بزرگ و اصلی آستان قرار دارد.

==حرم مطهر و رواق‌ها==
حرم مطهر، میان صحن واقع شده و نمای آن، به شکل مربعی است که طول هر ضلع آن سیزده متر و مساحت آن، ۱۶۹ مترمربع است. گرداگرد حرم، رواق‌های مستطیل شکلی وجود دارد که طول هر ضلع آن، سی متر است. در این رواق‌ها، چهار ورودی به صحن باز می‌شود که عبارت‌اند از:

*الباب الکبیر یا ورودی بزرگ که وسط ایوان طلا قرار دارد. دری که پیش‌تر در اینجا وجود داشت، «حاج [[محمدحسین خان اصفهانی]]»، صدراعظم قاجار، در سال ۱۲۱۹ قمری نصب کرده بود. سپس در سال ۱۳۷۳ قمری این در با درِ طلاکوب جدیدی تعویض گردید که «حاج میرزا مهدی مقدم» و برادرزاده‌های وی، با هزینه نیم میلیون تومان، ساخته و به آستان مقدس هدیه کرده بودند.<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص٢6.</ref>
*
*ورودی مجاور مناره شمالی که به مقبره علامه حلی متصل است و در سال ۱۳۷۳ قمری ایجاد شده است.
*
*ورودی شمالی رواق که روبه‌روی باب طوسی صحن مطهر، قرار دارد.
*
*ورودی جنوبی رواق که به باب المراد شناخته می‌شود و روبه‌روی باب القبله صحن مطهر قرار دارد و دارای درِ نقره‌ای طلاکوبی است که در سال ۱۳۴۱ قمری نصب شده است.<ref>موسوعة النجف الاشرف، ص٢٧.</ref>

==ایوان‌ها==
حرم مطهر دارای سه ایوان اصلی است که عبارت‌اند از:

===ایوان طلا===
زیباترین و باشکوه‌ترین ایوان حرم است که پایین پای مبارک و در سمت مشرق حرم، واقع شده و روبه‌روی آن، باب السوق الکبیر قرار دارد. ارتفاع این ایوان، چهل متر و طول آن، ۴۵ متر است. تمام نمای بیرونی ایوان، کناره‌ها و دیواره‌ها تا سقف و طاق آن، با طلای ناب پوشش داده شده است. طلاکاری ایوان، هم‌زمان با طلاکاری گنبد و گلدسته‌های حرم، به دستور نادرشاه افشار صورت گرفته است.<ref>بستان السیاحة، زین العابدین شیروانی، ص5٧٢.</ref> در جبهه ایوان نیز کتیبه‌ای وجود دارد که بیانگر طلاکاری ایوان و گنبد، به دستور این پادشاه، در سال ۱۱۵۶ قمری است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص64-65؛ مشهد الامام او مدینة النجف، ج١، ص٢٣٠.</ref> 

===ایوان علما===
{{اصلی|ایوان العلماء (آستان علوی)}}
این ایوان در ضلع شمالی رواق حرم مطهر قرار دارد و به علت اینکه عالمان زیادی در این ایوان دفن شده‌اند، به «ایوان العلما» شهرت یافته است. کاشی‌کاری این ایوان که قدیمی‌ترین کاشی‌کاری باقی‌مانده در صحن مطهر امیرمؤمنان(ع) به شمار می‌آید، از دوره نادرشاه افشار است. در این ایوان، کتیبه‌ای وجود دارد که قصیده‌ای از «قوام‌الدین»، در شانزده بیت، در مدح دوازده امام بر آن نوشته شده است. در پایان کتیبه، نام خطاط آن، کمال‌الدین حسین گلستانه اصفهانی و تاریخ آن ۱۱۶۰ قمری، ثبت گشته است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩١-٩٣.</ref> 

===ایوان سوم===
ایوان سوم قرینه ایوان علما است که در ضلع جنوبی آن قرار دارد و بر روی آن ناودان طلا نصب است.

==گنبد و گلدسته‌ها==
گنبد کنونی حرم، از نوع دوپوش است. ارتفاع پوسته بیرونی گنبد ۴۲ متر، قطر آن ۱۶ متر و محیط آن، ۵۰ متر است. ارتفاع پوسته داخلی گنبد ۳۵ متر و قطر آن ۱۲ متر است. گنبد بنا، دارای گردن عریض به ارتفاع دوازده متر است که میان آن، دوازده پنجره وجود دارد. در طرفین (شمالی و جنوبی) ایوان طلا نیز دو گلدسته وجود دارد که ارتفاع هریک ۳۵ و قطر آن ۱/۵ متر است.

===تاریخچه گنبد===
گنبد و گلدسته‌های آستان تا پیش از دوره نادرشاه دارای پوشش کاشی بود. اما در سال ۱۱۵۶ به دستور نادرشاه، طلاکاری شد و بر جبهه ایوان طلا نیز کتیبه‌ای بیانگر این اقدام نادرشاه وجود دارد. شعرای شیعه، اشعاری در مدح این اقدام نادرشاه سرودند و تاریخ آن را به نظم درآوردند. برخی از این ابیات، روی دو گلدسته حرم، ثبت شده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص64-6٧.</ref>

گنبد حرم پس از طلاکاری آن، چندین مرتبه بازسازی و اصلاح شده است؛ از جمله در سال ۱۳۰۴ قمری شکافی در گنبد پدید آمد. ازاین‌رو با نظارت دو تن از معماران برجسته، به نام‌های حاج محسن و حسین شمس، پوشش الواح طلا را از گنبد برداشتند و برای گنبد، پوششی از آهن ایجاد کردند و سپس الواح طلا را دوباره روی گنبد قرار دادند. همچنین در سال ۱۳۴۷ قمری بعضی از الواح طلا سست گردید؛ به‌گونه‌ای که آب باران، به داخل سطح گنبد راه پیدا می‌کرد. ازاین‌رو الواح سست‌شده، برداشته شد و محل آن در گنبد، بازسازی گردید. آن‌گاه الواح طلا دوباره به‌جای خود بازگردانده شد.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص6٧-6٨.</ref>

===تاریخچه گلدسته‌ها===
گلدسته‌های حرم نیز پس از طلاکاری، چند بار بازسازی شده است؛ از جمله در سال ۱۲۳۶ قمری الواح طلا سست شد و از بدنه گلدسته‌ها فرو ریخت که به دستور محمدحسین خان اصفهانی، صدر اعظم فتحعلی‌شاه قاجار، بازسازی گردید.

در سال ۱۲۸۱ قمری به دستور [[سلطان عبدالعزیز خان عثمانی]]، همه الواح طلای گلدسته جنوبی برچیده شد و مناره به‌طور کامل تخریب گردید و از نو ساخته شد و پوشش طلای آن را نیز به‌جای خود بازگرداندند. سیدمحمدعلی بن ابوالحسن عاملی نجفی، شاعر شیعه، در یکی از قصاید خود، این اقدام سلطان عثمانی را ستایش کرده و تاریخ آن را به نظم درآورده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص6٨-6٩.</ref> 

در سال ۱۳۱۵ نیز نیمه بالایی گلدسته شمالی، به دستور سلطان عبدالحمید خان عثمانی، تخریب و بازسازی گردید و الواح طلا که پیش از تخریب گلدسته از بدنه آن برچیده شده بود، دوباره نصب گردید. این بازسازی در ماه جمادی‌الثانی سال ۱۳۱۶ قمری صورت گرفت. مشابه همین بازسازی نیز، در سال ۱۳۶۷ تکرار شد.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص6٩.</ref> 

==ناودان طلا==
{{اصلی|ناودان طلا (آستان علوی)}}
وسط بالاترین نقطه ایوان‌های ضلع جنوبی، رو به قبله (دقیقاً روبه‌روی صورت مبارک)، ناودان طلا قرار دارد که تنها راه خروجی آب باران، از بالای گنبد و سقف ایوان و حرم مطهر می‌باشد. می‌گویند برخی از مردم، این ناودان را همانند [[ناودان طلای کعبه]] می‌دانند؛ به‌طوری که هنگام بارش باران، آب آن را به نیت شفا جمع می‌کنند. برخی از زائران نیز زیر ناودان، دو رکعت نماز بجا می‌آورند و با توسل به امام علی(ع)، حاجت خود را از خدا طلب می‌کنند. البته بدون شک و براساس روایات موجود، نماز به قصد قربت در حرم هریک از امامان (علیهم‌السّلام)، فضیلت دارد.<ref>وسائل الشیعة، حرّ العاملی، ج١4، ص5٢٠-5٢١.</ref> اما درباره ویژگی ناودان طلای حرم امام علی(ع) و نماز زیر آن، هیچ روایت یا قولی از علما، وارد نشده است.

==بناهای وابسته به حرم مطهر==
مجـاور دیـوار صحـن مطهـر، مجموعـه‌ای از بناهـا وجـود دارد کـه برخـی از آنهـا طـی قـرن بیسـتم، بـه علـت توسـعه خیابـان مشـرف بـر صحـن مطهـر، از بیـن رفتند. در برخـی از بناهـا نیـز، قسمتی از آنهـا از بیـن رفتـه اسـت و بعضـی دیگـر از آن بناهـا، بــر اثــر اصلاحــات مســتمری کــه هنــوز در ضریــح مقــدس در حــال انجــام اســت، دســتخوش تغییراتــی شــده‌اند. این بناهــا عبارتنــد از:

===مسجد الخضراء===
{{اصلی|مسجد الخضراء}}این مسجد در ضلع شرقی صحن مطهر واقع شده و از ساخته‌های قرن هفتم هجری است دو دارای در است که یکی داخل صحن (سومین ایوان سمت راست باب مسلم ابن عقیل) و دیگری بیرون صحن قرار دارد. این مسجد در سال ۱۳۷۵ قمری توسط شهید [[آیت‌الله انصاری]] بازسازی کامل شد و محل تدریس «[[آیت‌الله‌العظمی سیدابوالقاسم خوئی]]» بوده است و هم‌اکنون، دیوار حائل میان مقبره ایشان (حجره ۳۱) و مسجد را برداشته و آن را با پنجره‌ای مشبک، پوشش داده‌اند.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، سید احمد علوی، ص١٢٠.</ref>
===المدرسة الغروِیه===
{{اصلی|مدرسه الغرویه}}
در قسمت شمال صحن مطهر، حسینیه‌ای واقع شده که در گذشته آن را المدرسة الغرویه می‌خواندند<ref>سیاحت شرق، آقانجفی قوچانی، ص٩٩.</ref> و درِ آن، از ایوان سوم، از زاویه شمال شرقی باز می‌شود. بنای آن را «سید محسن زینی» از نیکوکاران نجف ساخته است و برای نماز، مراسم و استراحت زائران به‌کار می‌رفته است. این بنا، سال‌ها به‌صورت خرابه‌ای رها شده مانده بود که پس از سقوط رژیم صدام، تولیت آستان مقدس علوی زیر نظر «[[آیت‌الله‌العظمی سیستانی]]» به تکمیل و بازسازی آن اقدام نمود و هم‌اکنون آماده بهره‌برداری است.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢١.</ref> 

===تکیه بکتاشیه===
{{اصلی|تکیه بکتاشیه (نجف)}}
این تکیه در شمال مسجد الراس و ضلع غربی حرم مطهر واقع است. دارای سه درِ ورودی است که یک درِ آن، به ضلع غربی بیرون حرم و دو درِ دیگر، به ایوان‌های داخل صحن باز می‌شود.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢٢.</ref> تکیه بکتاشیه در دوره عثمانی ساخته شده و از آن برای اقامت درویشان، استفاده می‌شده است. این مکان در گذشته، دارای اوقاف فراوانی بوده است. ساختمان آن تا حدودی شبیه صحن آستان علوی است و در ساخت آن از قالب‌های سنگی بزرگ استفاده شده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩١.</ref> 

===صحن حضرت فاطمه===
قسمت غربی حرم امیرمؤمنان(ع) در طرح توسعه، به نام حضرت فاطمه زهرا(س) نامیده شده است. این صحن، از ضلع غربی حرم تا مقام امام زین‌العابدین(ع) در غرب نجف، امتداد می‌یابد و مساحت بسیار وسیعی را دربر می‌گیرد. با اجرای این طرح، فضای کلی حرم امام علی(ع) تا ۱۴۰ هزار مترمربع، گسترش می‌یابد و مساحت صحن حضرت فاطمه(س)، نیز ده برابر مساحت فعلی حرم خواهد بود. این طرح از سال ۱۳۸۷ ه. ش، با همکاری دانشگاه شهید بهشتی و برخی از دانشگاه‌های دیگر ایران، با هزینه‌ای معادل هشتصد میلیارد تومان، آغاز شده است.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢6.</ref> 

===مسجد الراس===
{{اصلی|مسجد الراس (نجف)}}
در ضلع غربی حرم مطهر امام علی(ع)، مسجدی وجود داشت که به «مسجد الراس» شناخته می‌شود. درباره علت نامگذاری این مسجد، دو قول وجود دارد: یکی به سبب قرار گرفتن مسجد در بالای سر مدفن شریف امیرمؤمنان(ع) می‌باشد و دیگری، به علت این است که بنابر قولی، سر بریده حضرت امام حسین(ع)، در این محل دفن شده است.

گفتنی است که براساس برخی اقوال، سر شریف امام حسین(ع) در مجاورت یا نزدیک مدفن امیرمؤمنان(ع) در نجف، به خاک سپرده شده است.

====مدفن راس الحسین====
{{اصلی|راس الحسن (نجف)}}
درباره محل دفن سر شریف امام حسین(ع)، اقوال متعددی ذکر شده است و اماکنی در شهرهای کربلا، دمشق و قاهره به نام [[راس الحسین]] شناخته می‌شوند. بنابر روایاتی از امامان(ع) مکان دفن سر امام حسین(ع) شهر نجف بوده است.<ref>الکافی، الکلینی، ج4، ص5٧١؛ کامل الزیارات، ص٣١؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩٧.</ref> 

==مقام‌های ائمه در محدوده حرم==
در محدوده حرم امیرمؤمنان(ع) مقام‌هایی منسوب به چند تن از ائمه(ع) وجود داشته است که در جریان توسعه حرم مطهر، از بین رفته است. این مقام‌ها عبارت‌اند از:

====مقام امام زین‌العابدین(ع)====
{{اصلی|مقام امام زین‌العابدین (نجف)}}
این مقام، متصل به صحن حرم امیرمؤمنان(ع) از سمت غربی آن قرار داشته است. اما در نتیجه احداث ورودی غربی صحن شریف، از بین رفته است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩5.</ref>

====مقام امام جعفر صادق(ع)====
این مقام، نزدیک مسجد الراس و سمت چپ کسی که از باب الفرج (درِ جنوب غربی حرم) وارد می‌شود، قرار داشته است. این مقام که مساحتی حدود صد مترمربع و گنبدی سفیدرنگ داشت، تا حدود پنجاه سال گذشته، پابرجا بود. اما اکنون اثری از آن، باقی نمانده است.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢٣.</ref>

====ساباط (گذر) امام زمان(عج)====
{{اصلی|ساباط امام زمان(ع)}}
گذری که بنا بر حکایتی از «[[سیدبهاءالدین حسینی نیلی]]»، از علمای قرن هشتم هجری، محل رفت‌وآمد امام زمان به حرم امام علی(ع) بوده است. <ref>السلطان المفرّج عن اهل الایمان، بهاءالدین نیلی، ص4٧-4٨؛ بحار الانوار، المجلسی، ج5٢، ص٧4.</ref> امروزه این ساباط به احتمال زیاد در محدوده صحن شریف قرار گرفته و نشانی از آن باقی نمانده است.
==نگارخانه==
<gallery>
پرونده:04.jpg|نمای داخلی و خارجی صحن
پرونده:30.jpg|مسجد الخضراء
پرونده:27.jpg|گنبد
پرونده:26.jpg|گنبد
پرونده:25.jpg|ایوان طلا
پرونده:6.jpg|ورودی شبستان شمالی 
پرونده:23.jpg|باب القبله
پرونده:22.jpg|ایوان شمالی
پرونده:03.jpg|باقی مانده از برج و باروی شهر نجف
</gallery>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}

{{برگرفتگی
|پیش از لینک = کتاب
|منبع = زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم.
|پس از لینک = بخش «آستان مقدس امام علی»، ج۱، ص۲۹.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1472
}}
* '''ارشاد القلوب'''، حسن بن محمد (الدیلمی)، ط ۲، قم، ذوی‌القربی، ۱۴۲۹ه. ق.
* '''الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد'''، محمد بن محمد بن نعمان (الشیخ المفید)، تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ط ۲، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ه. ق - ۱۹۹۳م.
* '''امالی شیخ طوسی (ترجمه فارسی)'''، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، ترجمه: صادق حسن‌زاده، چاپ ۱، قم،اندیشۀ‌هادی، ۱۳۸۸ه. ش.
* '''الانوار العلویة والاسرار المرتضویة'''، جعفر النقدی، ط ۲، النجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۱ه. ق - ۱۹۶۲م.
* '''البدایة والنهایة'''، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی (ابن کثیر)، تحقیق: علی شیری، ط ۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ه. ق - ۱۹۸۸م.
* '''بستان السیاحة'''، زین العابدین شیروانی، ناشر:احمدی (چاپخانه)،ایران – تهران،۱۳۱۵ش.
* '''تاریخ مدینة دمشق'''، علی بن الحسن الشافعی الدمشقی (ابن عساکر)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ه. ق - ۱۹۹۵م.
* '''تذکرة الخواص'''، سبط ابن الجوزی، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۸ه. ق - ۱۳۷۶ه. ش.
* '''ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر لابن سعد'''، تحقیق: السید عبدالعزیز الطباطبائی، ط ۱، بیروت، مؤسسة آل‌البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ه. ق - ۱۹۹۵م.
* '''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام'''، محمدحسن النجفی (صاحب الجواهر)، تحقیق: محمود القوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''حیاة الحیوان الکبری'''، محمد بن موسی (الدمیری)، ط ۱، بیروت، دار ومکتبة الهلال، ۲۰۰۷م.
* '''الخطط المقریزیة (المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار)'''، (المقریزی)، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، القاهرة: مکتبة مدبولی، ۱۹۹۸م.
* '''دایرةالمعارف تشیع'''، زیر نظر: احمد صدر حاج سید جوادی، بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی. تهران، نشر شهید محبی.
* '''الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة'''، عبدالله بن عبدالظاهر مصری (ابن عبدالظاهر)، تحقیق: ایمن فؤاد سید، ط ۱، القاهرة، مکتبة الدار العربیة للکتاب، ۱۴۱۷ه. ق - ۱۹۹۶م.
* '''راهنمای مصوّر سفر زیارتی عراق'''، سید احمد علوی، قم، معروف، ۱۳۸۹ه. ش.
* '''سفرنامه ابن بطوطه'''، ابن بطوطه، ترجمه: محمدعلی موحد، چاپ ۵، مؤسسه انتشارات آگاه، ۱۳۷۰ه. ش.
* '''السلطان المفرّج عن اهل الایمان فیمن رای صاحب الزمان'''، علی بن عبدالکریم (بهاءالدین النیلی)، تحقیق: قیس العطار، قم، دلیل ما، ۱۴۲۶ه. ق.
* '''شذرات الذهب فی اخبار من ذهب'''، عبدالحی بن احمد (ابن عماد الحنبلی)، تحقیق: محمود الارناؤوط، ط ۱، دمشق، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ه. ق - ۱۹۸۶م.
* '''صورة الارض'''، محمد بن حوقل النصیبی (ابن حوقل)، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ۱۹۹۲م.
* '''الکافی'''، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح: علی اکبر الغفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
* '''عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب'''، جمال‌الدین احمد بن علی الحسینی (ابن عنبة)، لجنة احیاء تراث، بیروت، منشورات دارالکتب الحیاة، بی‌تا.
* '''فرحة الغری فی تعیین قبر امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) فی النجف'''، غیاث‌الدین عبدالکریم بن احمد الحسینی (ابن طاووس)، تحقیق: محمد مهدی نجف، النجف، العتبة العلویة المقدسة، ۱۴۳۱ه. ق - ۲۰۱۰م.
* '''قرآن کریم'''.
* '''کامل الزیارات (ترجمه فارسی)'''، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، ترجمه: محمدجواد ذهنی تهرانی، تهران، پیام حق، ۱۳۸۷ه. ش.
* '''کامل الزیارات'''، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، تصحیح: بهراد الجعفری، ط۱، تهران، صدوق، ۱۳۷۵ه. ش.
* '''ماضی النجف وحاضرها'''، جعفر آل محبوبة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۶ه. ق - ۱۹۸۶م.
* '''مثیر الاحزان'''، ابن نما الحلی، ط ۳، قم، مدرسه الامام المهدی، ۱۴۰۶ه. ق.
* '''مشهد الامام او مدینة النجف'''، محمدعلی جعفر التمیمی، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۴ه. ق - ۱۹۵۵م.
* '''مقاتل الطالبیین'''، ابوالفرج الاصفهانی، تحقیق: السید احمد صقر، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۸ه. ق - ۱۹۸۷م.
* '''مقتل الحسین'''، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ۱، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۸ه. ق.
* '''من لا یحضره الفقیه'''، محمد بن علی بن بابویه القمی (الشیخ الصدوق)، تحقیق: السید حسن الموسوی الخرسان، طهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۱۰ه. ق.
* '''موسوعة النجف الاشرف'''، جعفر الدجیلی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۳ه. ق - ۱۹۹۳م.
* '''نزهة القلوب'''، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ۲، قزوین، طه، ۱۳۷۸ه. ش.
* '''وسائل الشیعة'''، محمد بن الحسن (الحر العاملی)، ط ۱، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۲ه. ق.
{{پایان}}
{{زیارتگاه‌ها و مقبره‌های عراق}}
{{زیارتگاه‌های شیعیان}}

[[رده:حرم امامان شیعه]]
[[رده:مکان‌های منتسب به امام علی(ع)]]
[[رده:حرم امام علی]]