در حال ویرایش آستان مقدس کاظمین

| بنيانگذار       =

| تأسیس            =سال 183 ه. ق

| رواق‌های حرم      =4 عدد؛ رواق باب‌المراد، رواق باب‌القریش، رواق شمالی، رواق غربی

| مشخصات گنبد      =دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام هفتم و نهم(ع)، ارتفاع بدنه هر گنبد، 5/ 14 متر و ارتفاع آنها، از نوک تا سطح زمین، 29 متر

این آستان از زمان تاسیس تا به امروز در دوره‌های مختلف دستخوش حوادث و تحولات بسیاری بوده؛ گاهی بر اثر حوادث طبیعی و یا توسط دشمنان دچار ویرانی می‌شده و به وسیله ارادتمندان و برخی سلاطین وقت بازسازی و تعمیر شده است. این اقدامات را می‌توان به دوره‌های [[آل بویه]]، صفویه، قاجار و دوره عصر حاضر تقسیم کرد.

==پیشینه کاظمین==

 

===قبرستان قریش===

 

نخستین کسی که در این گورستان دفن گردید، جعفر اکبر، فرزند منصور بود که در سال 150 ه. ق، از دنیا رفت.<ref>معجم البلدان، ج5، ص163.</ref> پس از او، هیثم بن معاویه، والی منصور بر [[بصره]]، در سال 156 ه. ق، در این قبرستان دفن شد<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص510.</ref> و از آن پس، دفن اموات در این قبرستان، ادامه یافت.

در برخی منابع، از این قبرستان با نام «مقابر بنی‌هاشم» نیز یاد شده است؛<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص510.</ref> از جمله شیخ مفید می‌گوید: «آنجا قبرستان بنی‌هاشم و بزرگان مردم بوده است».<ref>الارشاد، ج2، ص243.</ref> شاید انتخاب لفظ قریش برای نام این قبرستان، اشاره به آن است که عموم قریشیان، چه [[بنی‌عباس]] و چه دیگران، در آن به خاک سپرده می‌شدند.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص14.</ref> علت شهرت آن به بنی‌هاشم نیز می‌تواند ناظر به همین موضوع باشد.

===دفن امام کاظم در مقابر قریش===

[[امام موسی کاظم(ع)]]، پس از اینکه در سال 183 ه. ق، مسموم گردید و به شهادت رسید، در مقابر قریش، به خاک سپرده شد. به گفته صاحب اثبات الوصیه، امام(ع) را در مکانی که خود ایشان در زمان حیات خریداری کرده بود، به خاک سپردند.<ref>اثبات الوصیه، ص213.</ref>  

 

 

===دفن امام جواد کنار جدش===

 

از گذشت حدود چهل سال از شهادت و دفن امام موسی کاظم(ع)، در سال 220 ه. ق نیز [[امام جواد(ع)]] در بغداد، مسموم گردید و به شهادت رسید و بدن مطهر ایشان را کنار قبر جدشان، امام کاظم(ع)، به خاک سپردند. بعدها زیارتگاه و مدفن شریف این دو امام، به نام «مشهد باب التبن» شهرت یافت که وجه تسمیه آن، وقوع آن در نزدیکی یکی از محلات بغداد، به نام «باب التبن» بود.<ref>معجم البلدان، ج1، ص306.</ref>  

 

===از دوره آل‌بویه تا آغاز دوره صفوی‌===

 

====وضعیت بنای اولیه====

 

از وضعیت بنای اولیه آستان کاظمین، تا قرن چهارم هجری، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما می‌دانیم که در نیمه‌های این قرن، ساختمان و زیارتگاهی بر قبر مطهر دو امام(ع) وجود داشته است. مورخان در ذیل زندگی‌نامه «ناشی» (متوفای 365 ه. ق)، شاعر بزرگ شیعه، آورده‌اند که او به دست خود، چلچراغ مربع و زیبایی ساخت که در زیارتگاه کاظمین نصب گردید.<ref>معجم الادباء، الحموی، ج4، ص1786.</ref>  

منابع تاریخی، درباره تاریخ و دوره ساخت زیارتگاه، سکوت ورزیده و از بانی آن، نام نبرده‌اند. اما مرحوم شیخ محمد سماوی اشاره کرده است که معزالدوله دیلمی در سال 336 ه. ق، پس از اینکه در سال 334 ه. ق، بغداد را به تصرف خود درآورد، این آستان مقدس را ساخته است.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، آل یاسین، ص24 (به نقل از: صدی الفؤاد.</ref> البته گرچه در منابع تاریخی کهن، چنین مطلبی به چشم نمی‌خورد، اما با توجه به گرایش شیعی [[آل بویه]] و نیز با توجه به اینکه پس از مرگ معزالدوله، جنازه وی را به مقابر قریش (نزدیک قبر دو امام(ع) ) منتقل کردند،<ref>وفیات الاعیان، ابن خلّکان، ج1، ص176.</ref> بعید نیست که او به ساخت زیارتگاه، اقدام کرده باشد.

به هر حال، مسلم است که آل‌ بویه توجه ویژه‌ای به این زیارتگاه داشته‌اند و به‌جز معزالدوله، تعداد دیگری از امرای آل بویه، از جمله ابوطاهر جلال‌الدوله، فرزند بهاءالدوله، فرزند عضدالدوله و نیز فرزند بزرگ جلال‌الدوله، معروف به «ملک عزیز»، در این آستان مقدس، به خاک سپرده شده‌اند.

====طغیان رودخانه دجله====

 

در سال 367 ه. ق، آب رودخانه دجله طغیان کرد و سیلاب، بخش‌های زیادی از سمت شرقی بغداد را غرق کرد. در سمت غربی بغداد نیز بخش‌هایی از قبور باب‌التبن‌ (در مجاورت زیارتگاه کاظمین) نیز به زیر آب، فرو رفت.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص694.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در سال 479 ه. ق، ملکشاه سلجوقی همراه خواجه نظام‌الملک، وارد بغداد شدند و حرم کاظمین و سایر زیارتگاه‌های مشهور بغداد، نظیر قبر معروف کرخی، احمد ابن حنبل و [[ابوحنیفه]] را زیارت کردند. سپس آنها به زیارت قبور [[امام علی(ع)]] و [[امام حسین(ع)]] در [[نجف]] و [[کربلا]] رفتند.<ref>همان، ص156.</ref>  

در دوره برکیارق سلجوقی، فرزند ملکشاه، وزیر وی مجدالملک براوستانی قمی به بازسازی آستان کاظمین اقدام نمود.<ref>النقض، ص236.</ref> سماوی، تاریخ این بازسازی را سال 490 ه. ق، دانسته است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص34.</ref>  

====غارت حرم در زمان خلیفه عباسی====

در [[ماه محرم|محرم]] سال 517 ه. ق، خلیفه عباسی، [[المسترشد بالله]]، از جنگ خود با نورالدوله دبیس بن صدقه (حاکم شیعه مذهب بنی‌مزید)، به بغداد بازگشت و به دنبال آن، اهل‌سنت به آستان کاظمین یورش بردند و درها و پنجره‌های آن را کندند و گنجینه‌ها و اشیای باارزش‌ موجود در آن را به غارت بردند. پس از آن، سادات علوی، به دیوان خلافت شکایت کردند و خلیفه دستور داد تا جنایتکاران را تادیب کنند و بعضی از اشیای به غارت رفته را بازگردانند.<ref>المنتظم، ج17، ص217؛ همچنین، ر. ک: الکامل فی التاریخ، ج10، ص609.</ref>  [[ابن‌قلانسی]] نیز به این حادثه اشاره کرده و گفته است: «مقابر قریش در بغداد، غارت شد و چراغ‌های زراندود و پرده‌ها و ابریشم‌های آن، به تاراج رفت».<ref>تاریخ دمشق، ابن القلانسی، ص328.</ref>  

====خرابی آستان بر اثر سیلاب‌ها====

در دو قرن ششم و هفتم هجری، رود دجله چند بار طغیان کرد و بر اثر آن، سیلاب‌های عظیمی در بغداد جاری شد که به آستان کاظمین نیز آسیب‌هایی رسید. از آن طغیان‌ها، می‌توان به طغیان سال 554 ه. ق‌،<ref>الکامل فی التاریخ، ج10، ص248.</ref>  طغیان سال 569 ه. ق، که بر اثر آن، بیشتر دیوارهای آستان کاظمین، خراب شد<ref>المنتظم، ج18، ص205 و 206.</ref> و نیز سیل سال 614 ه. ق‌،<ref>همان، ج11، ص332.</ref>  اشاره کرد.

====آتش‌سوزی در دوره الظاهر بامرالله====

در دوره الظاهر بامر الله عباسی (خلافت: 622- 623 ه. ق)، گنبد آستان مقدس کاظمین در آتش‌سوزی سوخت. ازاین‌رو الظاهر، بازسازی آن را آغاز کرد. اما پیش از اینکه آن را به پایان برساند، از دنیا رفت و جانشین وی، المستنصر عباسی، کار وی را تکمیل کرد.<ref>الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.</ref> از دوره المستنصر بالله، صندوقچه چوبی [[قبر امام موسی کاظم(ع)]] باقی مانده است که تاریخ آن، سال 624 ه. ق، است.

====ویرانی بر اثر سیلاب====

در [[ماه شوال]] سال 646 ه. ق، رود دجله به علت بارندگی فراوان، طغیان کرد و سیلاب بزرگی به وجود آورد که در جریان آن، بخشی از دیوارهای آستان کاظمین، فرو ریخت.<ref>الحوادث الجامعة، ابن الفوطی، ص181.</ref> این بارندگی‌ها ادامه یافت و در [[ماه ذی‌الحجه]] همان سال، سیلاب سهمگین‌تری جاری شد که تمام بغداد را به زیر آب فرو برد و بر اثر آن، حصارها و اتاق‌های اطراف حرم‌ کاظمین، ویران شد و سیلاب چنان بارگاه مطهر دو امام را فراگرفت که فقط گنبد بنا، آشکار بود.<ref>الحوادث الجامعة، ص183.</ref>  

پس از این خرابی‌ها، در سال 647 ه. ق، خلیفه عباسی دستور بازسازی حصار حرم مطهر را صادر کرد. به نوشته [[ابن‌فوطی]]، کارگران به هنگام بازسازی دیوارها، به ظرفی سفالین برخوردند که در آن، هزار درهم قدیمی وجود داشت. بخشی از آنها، یونانی و دارای تصاویر بود و بخش دیگری از آنها، در سال 132 ه. ق در بغداد و بخش دیگری نیز مقارن همان تاریخ در واسط، ضرب شده بودند. جریان را به خلیفه گزارش دادند. خلیفه نیز دستور داد بهای آنها را برای بازسازی حرم مطهر صرف کنند. مردم، قسمتی از آنها را به بالاترین قیمت خریدند و قسمتی نیز به بزرگان هدیه داده شد و آنان در عوض، وجوهی بیشتر از آنچه هدیه گرفته بودند، به حرم بخشیدند.<ref>الحوادث الجامعة، ص190.</ref> («وفیها امر الخلیفة بعمارة سور مشهد موسی بن جعفر (علیه‌السّلام)، فلما شرعوا فی ذلک وجدوا برنیة فیها الفا درهم قدیمة منها یونانیة علیها صور ومنها ضرب بغداد سنة نیف وثلاثین ومائة ومنها ما هو ضرب واسط یقارب هذا التاریخ فعرضت علی الخلیفة، فامر ان تصرف فی عمارة المشهد فاشتراها الناس باوفر الاثمان واهدی منها الی الاکابر فنفذوا الی المشهد اضعاف ما کان حُمِل الیهم.)

====حمله مغولان====

در سال 656 ه. ق، مغولان به بغداد، حمله و این شهر را اشغال کردند. در جریان این حمله، بسیاری از مساجد و زیارتگاه‌های این شهر، از قبیل مسجد خلیفه، حرم امام کاظم و امام جواد(ع) و نیز قبور خلفای عباسی، به آتش کشیده شد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص56.</ref>  مدتی پس از این حادثه، امیر قراتای، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی خود منصوب کرد و او نیز شهاب‌الدین علی بن عبدالله را به سمت ناظر اوقاف تعیین کرد و به او دستور داد تا مسجد خلیفه و آستان کاظمین را بازسازی کند.<ref>همان، ص56.</ref>  

در سال 769 ه. ق، سلطان اویس جلایری، به بازسازی حرم اقدام کرد و دو گنبد و دو مناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر، روی قبر شریف دو امام هفتم و نهم(ع)، نصب کردند. همچنین او، رواق و رباطی را که در صحن مطهر بود، بازسازی کرد و اموالی بین خادمان و متولیان حرم و سادات علوی ساکن آنجا، تقسیم کرد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص57 (به نقل از صدی الفؤاد.</ref> در فاصله زمانی این بازسازی تا روی کار آمدن صفویان، در منابع تاریخی، گزارشی از بازسازی‌ها و اقدامات عمرانی در آستان مقدس کاظمین، به چشم نمی‌خورد.

===در دوره صفوی‌===

پس از تشکیل دولت صفوی، شاه اسماعیل در سال 914 ه. ق، [[عراق]] را تصرف کرد و وارد بغداد شد.

====اقدامات شاه اسماعیل====

به دستور وی، اقدامات گسترده‌ای برای بازسازی و توسعه آستان کاظمین آغاز شد؛ از جمله این اقدامات، نصب دو صندوقچه چوبی نفیس روی قبرهای شریف، سنگ‌فرش کردن رواق‌ها با سنگ مرمر و آراستن حرم و دیوارهای بیرونی آن با کاشی‌های حاوی آیات قرآن و نقش‌های گیاهی زیبا بود. او همچنین دستور داد دو گلدسته دیگر، به دو گلدسته قبلی افزوده گردد و مسجد بزرگی، متصل به قسمت شمالی حرم، ساخته شود. او اجرای این طرح را به «امیر خادم بیک» واگذار کرد و خود، به [[ایران]] بازگشت.<ref>همان، ص62. به نقل از صدی الفؤاد و العراق بین احتلالین.</ref>  

اسکلت اصلی حرم مطهر امامین کاظمین و نیز مسجد متصل به آن از سمت شمال، از آثار دوره شاه اسماعیل صفوی است که تا به امروز، باقی مانده است. همچنین بخش‌هایی از کتیبه‌های کاشی این دوره نیز تاکنون در آستان مقدس کاظمین، باقی مانده است، از جمله در قسمت بیرونی دیوار رواق شرقی در ایوان باب‌المراد، کتیبه‌ای به تاریخ ششم [[ربیع‌الثانی]] 926 ه. ق وجود دارد که در آن، شاه اسماعیل صفوی را بانی آنجا دانسته است. همچنین گرداگرد دیوار داخلی حرم مطهر، در ارتفاع دو متری از سطح زمین، کتیبه‌ای از کاشی، حاوی آیات مبارک [[سوره دهر]]، [[سوره نبا]] و سه آیه آخر [[سوره زمر]]، وجود دارد که در پایان آن، تاریخ 935 ه. ق ذکر شده است. این تاریخ، نشان می‌دهد که کارهای عمرانی، پس از مرگ شاه اسماعیل و در زمان شاه طهماسب صفوی، پایان یافته است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، صص 64 و 65.</ref>  

افزون‌ بر آثار یاد شده، سه لنگه از درهای چوبی خاتم‌کاری حرم نیز باقی مانده است که البته تاریخ ندارد. اما از نظر شیوه تزیینات و نوع کتیبه‌های آن، شبیه صندوقچه‌های روی قبر است. این درها، به علت کهنگی، از جای خود برداشته شده است و در حال حاضر، در موزه آثار عربی (اسلامی) بغداد به شماره‌های 7146، 7147 و 7148، نگهداری می‌شود و درهایی از طلا و نقره، جایگزین آنها در حرم مطهر شده است.<ref>همان، ص72.</ref>  

 

 

====بازسازی توسط شاه‌عباس کبیر====

 

در سال 1032 ه. ق، شاه‌عباس کبیر صفوی، وارد بغداد شد و پس از زیارت حرم کاظمین، دستور داد تا خرابی‌هایی را که با گذشت زمان، به ساختمان حرم وارد شده بود، بازسازی کنند. همچنین وی دستور داد تا ضریح محکمی از فولاد بسازند و روی دو صندوقچه چوبی، نصب کنند. اما به علت تیرگی روابط بین ایران و عثمانی، نصب این ضریح، به تاخیر افتاد؛ تا اینکه در [[ماه جمادی‌الثانی]] سال 1115 ه. ق، کاروانی از علما و رجال سیاسی ایران و در پیشاپیش آنان، شیخ‌الاسلام جعفر کمره‌ای، این ضریح را با خود، به عراق آوردند و طی مراسم باشکوهی، بر قبر شریف امامین کاظمین(ع) نصب کردند.<ref>همان، ص79.</ref>  

 

====اقدامات آقامحمدخان====

در سال 1207 ه. ق، به دستور آقامحمدخان قاجار، کار بازسازی حرم کاظمین و تکمیل کارهای نیمه تمام صفویان، آغاز شد، از جمله این کارها، بازسازی سه گلدسته بزرگ، از گلدسته‌های چهارگانه‌ای بود که در روزگار صفویان، ارتفاع آن بیشتر از بام حرم نبود. گلدسته چهارم نیز در روزگار سلطان سلیم، تکمیل شد. از دیگر اقدامات این دوره، ساختن صحن وسیعی بود که از سه طرف، یعنی شرق و غرب و جنوب، حرم را دربرمی‌گرفت و طرف شمال آن، به مسجد متصل بود.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، صص 81 و 82.</ref>  

====اقدامات فتحعلی‌شاه====

در دوره [[فتحعلی‌شاه قاجار]]، کارهای عمرانی مربوط به آستان کاظمین، ادامه یافت؛ از جمله، درون دو گنبد و دیوارهای روضه منوره، آینه‌کاری شد و دو گنبد امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) و گلدسته‌های چهارگانه کوچک، طلاکاری گردید.<ref>همان، ص82 و 83.</ref>  

در سال 1255 ه. ق، [[سلطان محمود دوم عثمانی]]، پارچه ابریشمی گلدوزی شده‌ای را که پیش‌تر روی [[قبر پیامبر]](ص) در [[مدینه منوره]] بود، به حرم کاظمین هدیه کرد و در یکی از شب‌های قدر، در [[ماه رمضان]]، روی قبر‌ انداخته شد. شعرای شیعه و سنی، از جمله عبدالغفار اخرس و عبدالباقی عمری، به این مناسبت، اشعار زیبایی سرودند و برای ماده تاریخ آن، عبارت‌ «جاؤوا باشرف سترٍ» را گفتند.<ref>همان، ص84 و 91.</ref>  

در همان سال، با سرمایه منوچهر خان معتمدالدوله (متوفای 1260 ه. ق)، از رجال دربار ایران، ایوان جنوبی حرم طلاکاری شد.<ref>همان، ص83 و 84.</ref>  

 

 

 

 

در چهاردهم شعبان 1287 ه. ق، ناصرالدین‌شاه قاجار، به زیارت کاظمین آمد و مردم و علمای شیعه، در این آستان جمع شدند و از وی، استقبال باشکوهی به عمل آوردند. در سال 1294 ه. ق، [[فرهاد میرزای قاجار]]، چهارمین درِ نقره را به حرم هدیه کرد که بین‌ رواق و طارمه شرقی، نصب شد. در سال 1296 ه. ق، حسام‌السلطنه قاجار و پس از او عباس میرزا، مخارج بازسازی و جایگزین کردن خشت‌های طلای فرسوده شده گنبد و مناره‌های آستان را برعهده گرفتند.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص103.</ref>  

 

1. ساختن زیرزمین‌های منظم در صحن و ایوان‌ها و حجره‌ها، برای دفن اموات.

 

2. طلاکاری مناره‌های بزرگ چهارگانه، از محل اذان گفتن مؤذن تا نوک آنها.

 

3. ساخت حصار بلند و دو طبقه، اطراف صحن که طبقه اول، شامل حجره‌ها و ایوانچه‌هایی بود.

 

4. ایجاد دو پایه در طبقه دوم صحن، روی دو ورودی اصلی، در ضلع شرقی و جنوبی صحن، برای نصب دو ساعت بزرگ.

 

عملیات ساختمانی طرح توسعه صحن، در روز هفده [[ذی‌القعده]] 1296 ه. ق، شروع شد و در هفده [[ربیع‌الاول]] سال 1301 ه. ق، به پایان رسید. پس از پایان کار و افتتاح صحن، جشن عمومی و بزرگی، به مدت سه روز برگزار شد و بدین مناسبت، شاعران شیعه، از جمله سید حیدر حلی، شیخ سلمان آل نوح و شیخ جابر کاظمی، اشعار و قصایدی در این‌باره سرودند.<ref>همان، ص107 و 108.</ref>

 

 

در سال 1309 ه. ق، و در دوره ولایت [[حاج حسن پاشا]]، والی عثمانی بر بغداد، یک تار موی منسوب به [[پیامبر خدا(ص)]]، از استانبول به آستان کاظمین هدیه شد و بدین مناسبت، جشن بزرگی در آستان مقدس برگزار شد و سید جعفر حلی، از شعرای شیعه، قصیده‌ای در این‌باره سرود.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص118.</ref>  

در سال 1314 ه. ق، حاج محمدجواد فرزند حاج محمدتقی شوشتری، پنجمین درِ نقره‌ای را به حرم هدیه کرد که بین روضه منوره و رواق شرقی، نصب گردید. در سال 1320 ه. ق نیز شاهزاده امیر تومان، از رجال دولت ایران، رواق جنوبی حرم را آینه‌کاری کرد. تزیین و آینه‌کاری رواق شرقی نیز در سال 1321 ه. ق پایان یافت و مخارج آن را علاءالدوله قاجار (مقتول 1329 ه. ق)، تامین کرد.<ref>همان، ص119، 120 و 125.</ref>  

در سال 1326 ه. ق، رواق شمالی و غربی حرم مطهر با هزینه حاج عباس علی‌یوف، فرزند حاج لطف‌الله، آینه‌کاری گردید و در سال 1327 ه. ق، با هزینه یکی از ثروتمندان کرمانشاه، به نام امین‌الدوله، ششمین در نقره‌ای اهدایی به آستان کاظمین، بین روضه منوره و رواق غربی، نصب شد. در سال 1332 ه. ق، عملیات ساختمانی دکه (طارمه) غربی که از سال 1321 ه. ق، آغاز شده بود، به پایان رسید و علما و شعرای کاظمین، از جمله شیخ محمدمهدی مرایاتی و شیخ راضی آل یاسین و شیخ محمد سماوی، در تاریخ و سال افتتاح آن، اشعاری سرودند.

==طرح توسعه آستان در دوره معاصر==

پس از سقوط رژیم بعثی عراق، طرح توسعه‌ای برای آستان مقدس کاظمین تصویب شد که شامل احداث صحن وسیعی در ضلع شمالی بنای کنونی آستان می‌باشد. تولیت آستان کاظمین، این پروژه را در زمستان سال 2008 م- 1386 ه. ش آغاز کرده که شامل دو مرحله است: مرحله نخست، شامل ساخت یک صحن وسیع و حصار پیرامون آن است که پس از ده ماه از آغاز آن، به پایان رسید. مرحله دوم نیز شامل تاسیسات و نیز سنگ‌فرش کردن و پوشش نماها، با سنگ مرمر است.

گرداگرد صحن، 44 ایوانچه و 44 حجره، وجود دارد و زیر آن نیز، زیرزمین وسیعی بنا شده است که دارای اتاق‌ها، راهروها و یک شبستان وسیع است. مساحت شبستان زیر صحن پنج‌هزار مترمربع و مساحت اتاق‌ها و راهروهای اطراف آن، دو هزار مترمربع است. در ضلع شمالی صحن نیز ساختمانی بزرگ ساخته شده است که بناهایی، از قبیل مجتمع فرهنگی، موزه، سالن اجتماعات، مهمان‌سرا، کتابخانه و مدرسه علوم دینی را دربرگرفته است.

 

درباره صندوقچه‌های نصب شده روی قبور شریف دو امام(ع)، تا پیش از دوره صفویه، گزارش تاریخی در دست نیست. اما از دوره المستنصر بالله عباسی، صندوقچه چوبی زیبا و بزرگ قبر امام موسی کاظم(ع)، باقی مانده است که تاریخ ساخت آن، سال 624 ه. ق است. بر اساس نقل تاریخی، باید صندوقچه مشابه دیگری نیز، بر قبر امام محمد جواد(ع) قرار داشته است که المستنصر، به همراه صندوقچه قبر امام هفتم، پس از آتش‌سوزی بارگاه کاظمین(ع) در دوره پدرش، الظاهر عباسی‌،<ref>الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.</ref> روی قبور شریف، نصب کرده است. صندوقچه قبر امام موسی کاظم(ع)، تنها نمونه‌ای از صندوقچه‌های کهن موجود بر قبور [[ائمه(ع)]] در عراق می‌باشد که خوشبختانه تا به امروز، باقی مانده است و در حال حاضر، در ساختمان «[[دار الآثار العربیه]]» (موزه آثار اسلامی) در بغداد، نگهداری می‌شود.

این صندوقچه به شکل مکعب مستطیلی است که طول آن، 55/ 2 متر و عرض آن، 83/ 1 متر و ارتفاع آن، 95 سانتی‌متر است. جنس آن از چوب توت و ضخامت تخته‌های آن 5/ 5 سانتی‌متر است. لبه سرپوش صندوق که به‌اندازه سه سانتی‌متر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کتیبه‌هایی به خط نسخ، آراسته شده و روی چهار ضلع بدنه صندوق، کتیبه‌های زیبایی، به خط کوفی با حاشیه‌هایی از نقوش گیاهی زیبا، کنده‌کاری شده است. عرض این کتیبه‌ها، 43 سانتی‌متر و طول آن در دو طرف بزرگ صندوق، 189 سانتی‌متر و در دو طرف کوچک آن، 5/ 90 سانتی‌متر است.(برای آگاهی بیشتر درباره ویژگی‌های هنری صندوقچه و متن کتیبه‌های آن، رجوع شود به کتاب تاریخ حرم کاظمین(ع).<ref>ر. ک: تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، صص 39 و 40.</ref> )

===نصب ضریح چوبی===

 

در دوره [[شاه اسماعیل صفوی]] نیز به دستور وی، صندوقچه‌های چوبی و خاتم‌کاری نفیسی، روی قبر هریک از دو امام هفتم و نهم، نصب گردید که هنوز روی قبور شریف ایشان باقی است و تاریخ پایان ساخت این صندوقچه‌ها، در کتیبه‌های روی آنها، ماه رمضان 926 ه. ق، ذکر شده است.<ref>برای آگاهی بیشتر، ر. ک: تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، صص 65 و 72.</ref>  

===نصب ضریح نقره‌ای===

در روز پنج‌شنبه هفده جمادی‌الثانی سال 1324 ه. ق، برای نخستین بار، ضریح نقره‌ای روی دو قبر شریف امام کاظم و امام جواد(ع) نصب شد. این ضریح، با هزینه [[سلطان بیگم]]، دختر میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک و با تلاش حاجی میرزا محمدکاظم طباطبایی ناظم‌التجار (متوفای 1325 ه. ق) ساخته شد. تاریخ آغاز ساخت این ضریح، سال 1323 و پایان آن، سال 1324 ه. ق، بوده است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، صص 125 و 126.</ref>  

 

 

 

===صحن مطهر===

صحن آستان کاظمین(ع)، به شکل مستطیل نزدیک به مربع می‌باشد که طول آن، 370 متر و عرض آن، 350 متر است که از سه سمت شرقی، غربی و جنوبی، حرم را فراگرفته است. صحن، در شکل و مساحت امروزی آن، مربوط به طرح توسعه فرهاد میرزا معتمدالدوله، عموی ناصرالدین‌شاه است و کف آن، با سنگ‌های مرمر، فرش شده است.

میان هریک از اضلاع سه‌گانه شرقی، غربی و جنوبی صحن، سه ایوان وجود دارد که بر فراز ایوان‌های داخلی دو ضلع جنوبی و شرقی، دو ساعت بزرگ، نصب شده است. ساعت اول را دوست محمد خانِ وزیر که همراه ناصرالدین‌شاه برای زیارت، به عراق‌ رفته بود، در سال 1287 ه. ق، به آستان کاظمین(ع) هدیه کرد. اما پس از تکمیل پایه آن در زمان طرح توسعه صحن، در سال 1301 ه. ق، بالای ایوان ورودی ضلع شرقی نصب شد. ساعت دوم را نیز حاج محمد مهدی بوشهری، در سال 1303 ه. ق هدیه کرد که از ساعت اول، بزرگ‌تر بود و روی ورودی جنوبی، نصب گردید.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص108.</ref>  

گرداگرد صحن، تا دیوار مسجد صفوی، کتیبه‌ای کمربندی به خط ثلث، روی کاشی‌های لاجوردی، به عرض نیم متر وجود دارد که حاوی تعدادی از سوره‌های قرآن، از جمله [[سوره جمعه]]، [[سوره فتح|فتح]]، دهر، [[سوره ضحی|الضحی]] و [[سوره غاشیه|غاشیه]] است. نام کاتب آن، نصرالله مشهدی و تاریخ آن، سال 1298 ه. ق، ثبت شده است.

 

قبور مطهر دو امام هفتم و نهم(ع)، میان روضه منوره قرار دارد و روی آن، ضریح بزرگی نصب شده است. طول ضریح، 76/ 6، عرض آن، 17/ 5 و ارتفاع آن، 5/ 3 متر است. درِ ورودی ضریح، وسط ضلع شرقی آن قرار دارد و در فاصله بین دو صندوق قبر، باز می‌شود. قبر شریف امام کاظم(ع) در قسمت جنوبی داخل ضریح و قبر امام جواد(ع) در قسمت شمالی داخل ضریح، قرار دارد.

روضه منوره، به دو قسمت شمالی و جنوبی، تقسیم شده است که دو راه باریک و تنگ در دو طرف ضریح، این دو قسمت را به هم متصل ساخته است. سقف و دیوارهای روضه منوره، آینه‌کاری شده است و کتیبه‌هایی به خط ثلث، از دوره صفوی به تاریخ 929 ه. ق نیز روی کاشی‌های گرداگرد آن، به چشم می‌خورد.

 

1. رواق باب‌المراد: رواق شرقی حرم که مقابل ایوان شاه اسماعیل صفوی است. این رواق به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار، آینه‌کاری شد و در آن، [[ابن‌قولویه]] و [[شیخ مفید]]، به خاک سپرده شده‌اند.

 

2. رواق باب‌القریش: رواق جنوبی حرم است که به دستور سلطان محمدرشاد عثمانی، بازسازی شده است.

 

3. رواق شمالی: در سمت شمالی ضریح مطهر، واقع است.

 

4. رواق غربی: در سمت غربی حرم، واقع است و قبر [[خواجه نصیرالدین طوسی]] نیز در آن قرار دارد.

 

===گنبد و مناره‌ها===

یکی از وجوه تمایز آستان کاظمین(ع) با دیگر آستانه‌های مقدس ائمه(ع)، وجود دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام هفتم و نهم(ع) است که تنها دو متر از یکدیگر، فاصله دارند. ارتفاع بدنه هر گنبد، 5/ 14 متر و ارتفاع آنها، از نوک تا سطح زمین، 29 متر است. در چهار سمت حرم، چهار گلدسته باشکوه وجود دارد که بدنه آنها، کاشی‌کاری و قسمت فوقانی آنها، طلاکاری شده است.

در دوره صدام، طلاهای گنبد امام محمد جواد(ع) را برداشتند که پس از سقوط این رژیم، با تلاش ستاد بازسازی عتبات عالیات، گنبد امام محمد جواد(ع) از نو، طلاکاری شد و خشت‌های طلای قدیمی گنبد امام موسی کاظم(ع) و نیز بخش فوقانی سه گلدسته حرم مطهر کاظمین(ع)، عوض گردید. این کار، یک سال و نیم، به طول انجامید و در شامگاه روز دوشنبه، 22 شهریور ماه سال 1389 ه. ش در مراسمی رسمی، با حضور معاون نخست‌وزیر عراق و سفیر ایران در این کشور، تولیت آستان کاظمین(ع) و مسئولان ستاد بازسازی عتبات عالیات، رونمایی شد.

 

 

 

 

در ضلع شمالی حرم مطهر کاظمین(ع)، مسجدی از دوره صفوی وجود دارد که دارای گنبدی کم‌خیز و نسبتاً کم‌ارتفاع، با کاشی‌های آبی‌رنگ است. شبستان مسجد، ستون‌های ضخیم و طاق‌های قوسی شکلی است و از زیبایی خاصی برخوردار است. در داخل این مسجد، منبری بسیار زیبا و قدیمی وجود دارد که آن را سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، تقدیم کرده است و روی آن تاریخ 956 ه. ق، به چشم می‌خورد که بنابراین، قدمتی پانصد ساله دارد. کنار محراب و منبر مسجد، پنجره‌ای به درون رواق شمالی حرم مطهر، باز شده است که از میان آن، ضریح مطهر، دیده می‌شود.

==پانویس==

|پس از لینک = بخش «آستان مقدس کاظمین»، ج1، ص281-300.

 

* '''معجم البلدان''': ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.

 

* '''تاريخ الطبري''': محمد بن جرير الطبري، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٠٨ه. ق - ١٩٨٨م.

 

* '''الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد''': محمد بن محمد بن نعمان (الشيخ المفيد)، تحقيق: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام) لاحياء التراث، ط ٢، بيروت، دار المفيد، ١۴١۴ه. ق - ١٩٩٣م.

 

* '''تاريخ حرم كاظمين(ع)''': محمدحسن آل ياسين، ترجمه: غلامرضا اكبرى، كنگره جهانى حضرت رضا(ع)، ١٣٧١ه. ش.

 

* '''اثبات الوصية''': علي بن الحسين (المسعودي)، ط ٢، بيروت، دار الاضواء، ١۴٠٩ه. ق - ١٩٨٨م.

 

* '''كامل الزيارات''': جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولويه قمي)، تصحيح: بهراد الجعفري، ط١، تهران، صدوق، ١٣٧۵ه. ش.

 

* '''تهذيب الاحكام''': محمد بن الحسن (الشيخ الطوسي)، تحقيق: السيد حسن الموسوي الخرسان، تهران، دار الكتب الاسلامية، ١٣٩٠ه. ق.

 

 

* '''معجم البلدان''': ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.

 

* '''معجم الادباء''': ارشاد الاريب الي معرفة الاديب، ياقوت بن عبدالله الحموي، تحقيق: احسان عباس، ط ١، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ١٩٩٣م.

 

* '''تاريخ المشهد الكاظمي''': محمدحسن آل ياسين، ط ١، بغداد، مطبعة المعارف، ١٣٨٧ه. ق - ١٩۶٧م.

 

* '''وفيات الاعيان''': شمس‌الدين احمد بن محمد (ابن خلّكان)، تحقيق: احسان عباس، بيروت، دار صادر، (لا ت).

 

* '''الكامل في التاريخ''': عزالدين علي بن محمد الشيباني (ابن الاثير الجزري)، بيروت، دار صادر، ١٣٩٩ه. ق - ١٩٧٩م.

 

* '''النقض (بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض)''': عبدالجليل رازى قزوينى، تصحيح: مير جلال‌الدين محدث ارموى، چاپ ١، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، با همكارى كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، ١٣٩١ه. ش.

 

* '''المنتظم في تاريخ الملوك والأمم''': عبدالرحمان بن علي البغدادي (ابن الجوزي)، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م.

 

* '''تاريخ دمشق''': حمزة بن اسد التميمي (ابن القلانسي)، تحقيق: سهيل زكّار، دمشق، دار حسّان، ١۴٠٣ه. ق - ١٩٨٣م.

 

* '''الفخري في الآداب السلطانية والدول الاسلامية''': محمد بن علي (ابن الطقطقي)، بيروت، دارصادر.

 

* '''الحوادث الجامعة والتجارب النافعة في المائة السابعة''': عبدالرزاق بن احمد (ابن الفوطي البغدادي)، بيروت، دار الفكر الحديث، ١۴٠٧ ه. ق - ١٩٨٧ م.