در حال ویرایش آل شیخ

آل شیح، از نسل محمد بن عبدالوهاب، پایه‌گذار فرقه [[وهابیت]] و از خاندان‌های بزرگ و بانفوذ در عربستان سعودی به شمار می‌روند که کارهای مذهبی این کشور را بر عهده دارند. پیروان محمد بن عبدالوهاب، خود، از نام «وهابی» پرهیز دارند<ref>معجم المؤلفین، ج۱۰، ص۲۶۹.</ref> و مذهبشان را «محمدیه» می‌نامند.<ref>دائرة معارف القرن العشرین، ج۱۰، ص۸۷۱.</ref> تعالیم این مذهب بر گفته‌های [[ابن تیمیه]]، از فقیهان [[حنبلی]] سده ششم ق. با گرایش [[سلفیه|سلفی]]، استوار است<ref>جزیرة العرب، ص۳۰۶.</ref> که با نگاه سختگیرانه به توحید، بسیاری از اعمال دیگر مسلمانان همچون توسل، شفاعت‌طلبی، زیارت قبور و ندا‌کردن پیامبر۹ و اولیا را باطل و نشانه شرک می‌شمرد.<ref>نک: التوحید الذی هو حق الله علی العبید؛ کشف الارتیاب، ص۲۷.</ref> دیگر مذاهب اسلامی از جمله حنبلیان همواره با عقاید وهابیت مخالفت ورزیده‌اند.<ref>الوهابیة فی نظر علماء المسلمین، ص۴.</ref> از آغاز دعوت شیخ وهابی، کتاب‌ها و رساله‌های بسیار از مذاهب مختلف در رد بدعت‌های وهابیان نوشته شد که نخستین آن‌ها کتاب فصل الخطاب فی الرد علی محمد بن عبدالوهاب و الصواعق الالهیة فی الرد علی الوهابیه تألیف برادر پیشوای وهابیان، سلیمان بن عبدالوهاب، است.<ref>ایضاح المکنون، ج۲، ص۷۲؛ برای آگاهی از منابع بیشتر در نقد وهابیت، نک: الوهابیة فی نظر علماء المسلمین، ص۷.</ref>

محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان بن علی از آل مشرَّف، از شاخه‌های آل ‌وهبه از قبیله بزرگ [[قبیله تمیم|تمیم]] به شمار می‌رود و جد نهم وی مشرف است.<ref>عنوان المجد فی تاریخ النجد، ج۱، ص۱۳۳.</ref> او به سال ۱۱۱۵ق. در عُیینَه، از شهرهای نجد که اکنون ویران شده<ref>كشف الارتیاب، ص۹.</ref> به دنیا آمد. نیاکانش از علما<ref>عنوان المجد فی تاریخ النجد، ج۲، ص۲۱۰، ۲۳۸.</ref> بودند و پدربزرگش از دانشوران نجد و پدرش عبدالوهاب قاضی عیینه بود.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص۲۲.</ref> او نیز به تحصیل دانش‌های سنتی اهل سنت پرداخت و بخشی از تحصیل علم را در بصره گذراند. اما به تدریج تحت تأثیر کتاب‌ها و اندیشه‌های ابن تیمیه قرار گرفت و اندک اندک با برخی عقاید دیگر مسلمانان به مخالفت برخاست که اعتراض مردم و اخراجش از بصره را در پی داشت.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص۲۲.</ref> پس از آن به حریمله رفت و سپس رهسپار درعیه از شهرهای نجد شد. حاکم آن دیار، محمد بن سعود، جد بزرگ [[آل سعود]] با آگاهی از دعوتش به وی گروید. آن دو طی گفت‌وگوهایی در سال ۱۱۵۸ق. درباره جنگ با مخالفان نگرش سلفی و غلبه بر دیگر قبایل نجد، به توافق رسیدند.<ref>تاریخ النجد، آلوسی، ص۱۵۷-۱۶۶؛ تاریخ النجد، فیلیبی، ص۳۸.</ref> بر پایه این توافق، حکومت سیاسی و رهبری دینی در دو خاندان «آل سعود» و«آل شیخ» موروثی شد.<ref>تاریخ النجد، فیلیبی، ص۸۴.</ref> بدین ترتیب، جد بزرگ آل شیخ در سایه قدرت سیاسی آل سعود روز به روز بر قدرت و نفوذ خود افزود و در حکومت آل سعود، نه تنها مرجعی دینی بلکه مشاوری بلند پایه در کارهای سیاسی شد.<ref>تاریخ النجد، فیلیبی، ص۸۴..</ref> آل سعود نیز با یاری نیروی مذهبی محمد بن عبدالوهاب، زمینه شکل‌گیری حکومت عربستان سعودی را فراهم آورد. محمد بن عبدالوهاب پس از پایه‌گذاری فرقه وهابیت و نشر آن در میان برخی قبایل نجد، در زمان سلطان عبدالعزیز سعودی به سال ۱۲۰۶ق. در درعیه درگذشت.<ref>الفجر الصادق، ص۱۶-۱۷.</ref> (← محمد بن عبدالوهاب) پس از مرگ وی، عنوان «آل شیخ» بر فرزندان و نسل او اطلاق شد و آنان راهش را ادامه دادند.<ref>الدرر السنیه، ص۵۳-۵۴.</ref>

وی پنج فرزند به نام‌های حسین، ابراهیم، علی، عبدالله و حسن<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص۴۱.</ref> و به نقلی چهار فرزند به نام‌های حسین، ابراهیم، علی و عبدالله<ref>تاریخ النجد، آلوسی، ص۱۶۶؛ الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص۴۱.</ref> به جای گذاشت. افزون بر پسران، وی دختری به نام شیخه فاطمه داشت که با تعلیم برادران و پدرش از زنان دانشور سلفی در سده سیزدهم به شمار می‌رفت.<ref>علماء نجد، ج۵، ص۳۶۴.</ref> فرزندان محمد با عنوان آل شیخ روش پدر را در پیش گرفتند. آنان پس از نجد، به حجاز، به ویژه مکه و مدینه، توجه کردند. از نظر آل شیخ، مردم مکه کافر بودند و یکی از علمای آل شیخ در رساله‌ای به اثبات کفر آنان پرداخت.<ref>البدر الطالع، ج۲، ص۷.</ref> آنان تا سال ۱۲۲۰ق. که وهابیان بر مکه چیره شدند، چندین بار در زمان شریف مساعد، شریف احمد، شریف سرور و شریف غالب، افرادی را برای تبلیغ وهابیت به مکه فرستادند؛ اما پذیرفته نشدند.<ref>الدرر السنیه، ص۴۴.</ref> سرانجام در سال‌های ۱۲۱۸ و ۱۲۲۰ق. وهابیان در دو هجوم به مکه و مدینه و کشتار و ویرانی بسیار، بر آن دو شهر مسلط شدند.<ref>الدرر السنیه، ص۴۵.</ref> (← آل سعود)

پس از عبدالله که مانند پدر زعامت دعوت سلفی را بر عهده داشت، فرزندان او، سلیمان و عبدالرحمن نیز راهش را ادامه دادند، هرچند سلیمان بر اقامه دعوت پافشاری بیشتر داشت. در سال ۱۲۳۳ق. هنگام حمله ابراهیم پاشا به درعیه برای نابودی آل سعود، بسیاری از افراد خاندان سعودی و خاندان شیخ کشته شدند. گروهی از جمله عبدالرحمن نیز دستگیر و به مصر تبعید شدند و او پس از مدتی در مصر درگذشت.<ref>الدرر السنیه، ص۵۳؛ السلفیة بین اهل السنة و الامامیه، ص۳۵۹؛ الفجر الصادق، ص۲۰.</ref> اما نوادگان وی به عربستان بازگشتند که در ریاض مشهورند و برخی مناصب همچون مدیریت امنیت ملی، سفارت سعودی در بحرین و ریاست تشریفات را بر عهده دارند.<ref>علماء نجد، ج۳، ص۱۱۷.</ref> علی بن محمد نیز که به مصر تبعید شد، به سال ۱۲۴۵ق. در قاهره درگذشت. نسل او از تنها بازمانده‌اش محمد هستند که به آل عبدالعزیز بن محمد مشهورند.<ref>علماء نجد، ج۵، ص۲۸۴.</ref> از نسل حسن و حسین، دو پسر دیگر شیخ محمد، بسیاری زاده شده‌اند. هم اکنون از نسل حسین شماری بسیار در درعیه زندگی می‌کنند.<ref>الدرر السنیه، ص۵۳.</ref>

پیمان دو خاندان با تشکیل مجدد حکومت سعودی دنبال شد و آل شیخ در کنار آل ‌سعود، مروجان و مبلغان دعوت وهابی شدند و وهابیت همچنان دین رسمی کشور سعودی بر جای ماند.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص۵۰.</ref> رهبران دعوت سلفی که مفتیان درجه یک حکومت سعودی هستند، جز عبدالعزیز بن باز همگی از آل شیخ بوده‌اند: عبدالله بن محمد (۱۱۶۵-۱۲۳۳ق.)، عبدالله بن حسن بن حسین بن علی بن حسین بن محمد (۱۲۸۷-۱۳۷۸ق.) و از سال ۱۳۳۹ محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد (۱۳۱۱-۱۳۸۶ق.).<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۴۲.</ref>

به مرور زمان در سایه رابطه دو سویه آل سعود و آل شیخ، عربستان سعودی زیر نفوذ کامل این دو خانواده قرار گرفت. آل شیخ از قدرت سیاسی آل سعود برای اعمال نفوذ مذهبی سود جست و آل سعود مشروعیت بسیاری از اعمال خود را از فتاوای آل شیخ یافت. وصلت‌های فراوان آل شیخ با آل‌سعود<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص۴۹.</ref> نیز به قدرت بیشتر و یکپارچگی خانوادگی‌شان یاری رسانده است.<ref>جزیرة العرب، ص۳۰۶.</ref> در پی گسترش قدرت و نفوذ آل شیخ، اداره کارهای کشور در دو حوزه سیاسی و دینی به دست آن‌ها افتاد؛ به گونه‌ای که سه تن از وزرای کابینه، یعنی وزیر دادگستری، وزیر حج و شئون اسلامی و وزیر اوقاف، دعوت و ارشاد با مشورت آل شیخ انتخاب می‌شوند.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص۴۹.</ref> تشکیلات قوه قضائیه از زمان ملک عبدالعزیز به صورت تدریجی و مرحله‌ای تحول یافته و بر مبنای شریعت وهابی و زیر نظر مفتی بزرگ آل شیخ اداره می‌شود.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص۱۰۳.</ref> وزارت عدل ، هسته اصلی این تشکیلات، به سال ۱۳۸۲ق. در زمان ملک فیصل تشکیل شد.<ref>شناخت عربستان، ص۱۱۹.</ref>

۱. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن (۱۳۱۱-۱۳۸۹ق.) مفتی کشور سعودی و رئیس قوه قضائیه و سپس رئیس دار الافتاء.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص۴۲.</ref>

۲-۴. عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (۱۲۸۷-۱۳۷۸ق.) رئیس القضاة حجاز؛ و دو فرزندش حسن و عبدالعزیز که پس از او رئیس القضاة و نایب رئیس القضاة بودند.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۳۴، ۲۳۸.</ref>

۵. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف (۱۳۱۱-۱۳۸۶ق.) رئیس مجلس عالی قضا، تأسیس شده در ۱۳۷۶ق. برای نظارت بر کارهای قاضیان و انتخاب، ترفیع و بازنشستگی آن‌ها.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۵۰.</ref>

۶. عبدالله بن محمد بن عبدالله بن عبداللطیف، رئیس بخش غربی وزارت دادگستری.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۲۱.</ref>

۱۰. عبدالعزیز بن محمد بن ابراهیم، مشاور دیوان ملکی.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۱.</ref>

۱۱. عبدالرحمن بن حسن بن محمد، قاضی مکه.<ref>الدرر السنیه, ص۵۳.</ref>

۱۶. عبدالرحمن بن حسن بن محمد بن عبدالوهاب (۱۱۹۳-۱۲۸۵ق.) قاضی ریاض در زمان ترکی بن عبدالله.<ref>الاعلام، ج۳، ص۳۰۴.</ref>

۱۷. محمد بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد بن عبدالوهاب (۱۲۸۶-۱۳۶۷ق.) قاضی شقرا از مناطق نجد.<ref>الاعلام، ج۶، ص۲۱۸.</ref>

۱۸. ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن (۱۲۸۰-۱۳۲۹ق.) قاضی ریاض در سال ۱۳۲۱ق.<ref>الاعلام، ج۱، ص۴۸.</ref>

۱۹. عبدالعزیز بن حمد بن ابراهیم بن حمد الوهبی التمیمی (۱۱۹۰-۱۲۴۱ق.)، قاضی درعیه و سپس عنیزه و سوق الشیوخ در عراق.<ref>الاعلام، ج۴، ص۱۶-۱۷.</ref>

۲۰. صالح بن عبدالعزیز آل الشیخ، از مسئولان کنونی اوقاف.<ref>میقات حج، ش۲۴، ص۱۹۷، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref>

۲. برادرش حسن (۱۳۵۱-۱۴۰۷ق.) وزیر معارف.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۳۸.</ref>

۳. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف (۱۳۱۱-۱۳۸۶ق.) مؤسس دانشکده‌های علوم دینی و زبان عربی در ریاض، دارای نقش عمده در تأسیس دانشگاه مدینه منوره، سپس رئیس آن و رئیس آموزش زنان.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۴۷، ۲۵۰، ۲۵۲.</ref>

۴. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (۱۳۳۶-۱۴۰۴ق.) وزیر معارف.<ref>علماء نجد، ج۳، ص۴۳۵.</ref>

۵. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، عضو انجمن فرهنگی دوره پنجم.<ref>علماء نجد، ج۶، ص۱۳۹.</ref>

۶. حسن بن عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (۱۳۵۲-۱۴۰۷ق.)، وزیر معارف، مدیر آموزش اعلا، نایب رئیس مجلس اعلای دانشگاه‌ها، ناظر کل مطبوعات و ناظر انجمن جهانی جوانان در ریاض.<ref>علماء نجد، ج۲، ص۴۲.</ref>

در قلمرو مذهبی نیز افتاء، امر به معروف و نهی از منکر و حتی قوانین مربوط به اداره حرمین، بر پایه عقاید وهابی و زیر نظر مستقیم آل شیخ صورت می‌گیرد.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص۵۰.</ref> وزارت اوقاف، شئون اسلامی، دعوت و ارشاد و سازمان‌های دیگر، برای نظارت بر کارهای مذهبی تأسیس شده‌اند.<ref>شناخت عربستان، ص۱۲۴.</ref> «هیئت کبار العلما» بزرگ‌ترین نهاد تصمیم گیرنده دینی و قضایی است که در سال ۱۳۹۱ق. بر پایه فرمان پادشاه تشکیل و اعضای آن به دستور او انتخاب شدند. این هیئت دربردارنده۲۰ عالم دینی پیرو مذهب حنبلی با قرائت ابن‌تیمیه و محمد بن عبدالوهاب است که معمولاً افرادی از آل شیخ در آن حضور دارند.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص۴۹.</ref> عمده فعالیت اعضای این سازمان، صدور فتواست که نقش مهمی در مسائل مذهبی و سیاسی کشور دارد؛ زیرا در کشور به صورت رسمی از هیچ یک از مذاهب فقهی مشهور اهل سنت پیروی نمی‌شود، بلکه فتواهای همین سازمان که نظر رئیس آن بیشترین نقش را دارد، پایه امور است.<ref>شناخت عربستان، ص۱۴۲-۱۴۳.</ref>

«ادارة البحوث العلمیة و الافتاء» نیز در سال ۱۳۷۳ق. شکل گرفت و شیخ محمد بن ابراهیم آل شیخ به ریاست آن منصوب شد که همزمان مفتی عربستان سعودی و رئیس مرجع قضایی کشور نیز بود.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص۵۴-۵۵.</ref> مفتی بزرگ عربستان در حال حاضر شیخ عبدالعزیز بن عبدالله آل شیخ است. مهم‌ترین افراد آل شیخ که در افتاء، امر به ‌معروف و نهی از منکر، خطابه و امامت مساجد بزرگ صاحب منصب بوده‌اند، عبارتند از:

۱. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، از اعضای «هیئت کبار العلماء» و خطیب مسجد نمره در روز عرفه.<ref>علماء نجد، ج۶، ص۱۳۹.</ref>

۲. عبدالملک بن ابراهیم (۱۳۲۴-۱۴۰۴ق.) رئیس هیئت‌های امر به معروف و نهی از منکر در منطقه غربی (حجاز).<ref>علماء نجد، ج۵، ص۳۸.</ref>

۳. عمر بن حسن بن علی آل شیخ (۱۳۱۹-۱۳۹۵ق.) رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر در منطقه شرقی (نجد).<ref>علماء نجد، ج۵، ص۳۱۲.</ref>

۴. عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (۱۲۸۷-۱۳۷۸ق.) رئیس هیئت امر به معروف، ناظر بخش کتاب و مطبوعات داخلی کشور<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۳۴.</ref> و مشرف بر حرم مکی و طلاب علوم دینی.<ref>علماء نجد، ج۲، ص۴۱.</ref>

۵. عبدالملک بن ابراهیم بن عبداللطیف، رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر منطقه غربی.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۳۴۹.</ref>

۶. شیخ عمر بن حسن آل شیخ، رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر در منطقه شرقی.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص۴۲.</ref>

۷. عبداللطیف بن محمد بن عبدالرحمن، امام و خطیب مسجد جامع ریاض.<ref>علماء نجد، ج۳، ص۱۱۷.</ref>

۸. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (۱۳۳۶-۱۴۰۴ق.) امام و خطیب مسجدالحرام و خطیب مسجد نمره.<ref>علماء نجد، ج۳، ص۴۳۵.</ref>

۹. حسین بن محمد، امام و خطیب مسجد جامع درعیه.<ref>علماء نجد، ج۲، ص۶۳.</ref>

از مهم‌ترین سازمان‌های مذهبی عربستان «[[رابطة العالم الاسلامی|رابطة العالَم الاسلامی]]» است که آل شیخ در آن نقشی مهم دارند. این سازمان حدود ۴۰ سال پیش با عضویت نمایندگانی از دیگر کشورها شکل گرفت و از قدرتمند‌ترین سازمان‌های مذهبی در عربستان به شمار می‌آید.<ref>شناخت عربستان، ص۱۴۳.</ref> مقر این سازمان که در زمان ملک فیصل تشکیل شد، در مکه بود؛ اما در سراسر جهان اسلام دفاتری را گشود و محمد بن ابراهیم آل شیخ ریاست مجلس مؤسسان آن را برعهده گرفت.<ref>علماء نجد، ج۱، ص۲۵۱.</ref> بودجه سالانه این سازمان افزون بر ۰۰۰/۰۰۰/۲۰۰ ریال سعودی است و طی ۱۰ سال گذشته هزینه‌ای بسیار برای ساخت بناهای اسلامی و ترویج آیین وهابیت صرف کرده و دولت نیز مبالغ هنگفت برای ترویج اسلام، نشر و حفظ قرآن، مؤسسه ائمه ارشاد و سازمان‌های خیریه، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها در خارج از کشور هزینه کرده است. ۱۰۰۰ مسجد و صدها مرکز اسلامی در جهان زیر نظر این سازمان فعالیت دارند. نیز این سازمان هزینه احداث ۲۰ مرکز اسلامی، ۱۲۵۹ مسجد، ۱۰۶۹ مدرسه، ۲۰۰ مؤسسه مذهبی، ۱۳۴ دانشگاه، ۴۱ درمانگاه، ۷۶ بیمارستان و یک انستیتوی جهان عرب در پاریس را پرداخته است.<ref>شناخت عربستان، ص۱۴۳-۱۴۴.</ref> همه این فعالیت‌ها در مسیر تبلیغ و گسترش وهابیت صورت گرفته است.

۲. عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد (۱۲۲۵-۱۲۹۲ق.).<ref>معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۱.</ref>

۳. عبدالله بن عمر بن عبداللطیف.<ref>علماء نجد، ج۶، ص۱۳۷.</ref>

۴. حسین بن حسن بن حسین بن علی (۱۲۸۴-۱۳۲۹ق.) شاعر بلندپایه آل شیخ، دار ای اشعاری در رد مخالفان وهابیت.<ref>علماء نجد، ج۲، ص۵۹.</ref>

۵. سلیمان بن عبدالله بن محمد (۱۲۰۰-۱۲۳۳ق.) دارای اشعاری در موضوعات مختلف همچون مدح جدش، مدح کتاب کشف الشبهات و مسائل علمی مانند ارکان نماز.<ref>علماء نجد، ص۳۴۷.</ref>