در حال ویرایش آیه حج

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
{{آیات حج و حرمین}}
{{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۲۱]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Jalalyaghmoori  }}
'''آیه حج''' نود و هفتمین آیه سوره [[سوره آل‌عمران|آل‌عمران]] است که بر اساس آن، [[حج]] بر تمام کسانی که [[استطاعت|مستطیع]] هستند [[واجب]] است. برخی آیات دیگر (مانند [[آیه ۱۹۶ سوره بقره]] و [[آیه ۲۷ سوره حج]]) نیز [[فهرست آیات حج|آیات حج]] نامیده شده‌اند. مفسران و فقها از این آیه برداشت‌هایی کرده‌اند؛ برای نمونه: بر اساس این آیه حج بر همه (به نظر برخی فقها حتی بر کافران) واجب است. همچنین وقتی کسی استطاعت پیدا می‌کند باید در اولین فرصت حج بگذارد و اینکه حج از حقوق الهی است و تنها باید برای رضای خدا صورت گیرد. 
 
== آیه‌های حج ==
'''آیه حج'''؛ نود و هفتمین [[آیه]] [[سوره]] [[سوره آل‌عمران|آل‌عمران]] و دربردارنده تشریع [[وجوب]] [[حج]] است.
آیات مربوط به حج و ارکان و [[احکام]] آن بسیارند و در سوره‌های قرآن پراکنده‌اند؛ اما آیه معروف به «آیه حجّ» که بسیاری از [[مفسر|مفسران]] و دانش‌پژوهان از آن با همین تعبیر یاد کرده‌اند<ref>احکام القرآن، ج۳، ص۱۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۷۰؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۲.</ref> آیه ۹۷ سوره آل عمران است. برخی از مفسران و فقها از [[آیه ۱۹۶ سوره بقره]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۵۳.</ref> و [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه ۲۷ سوره حجّ]]<ref>ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱.</ref> به آیه حجّ تعبیر کرده‌اند.
 
== مضمون آیه ==
 
بر اساس این آیه، خداوند حج را بر کسانی واجب کرده که [[استطاعت]] آن را داشته باشند و هر کس از آن روی گرداند و ناسپاسی کند، خداوند از جهانیان بی‌نیاز است:


== متن آیه ==
{{گفت و گو
{{گفت و گو
|عرض=85
|عرض=85
خط ۱۲: خط ۱۴:
|تورفتگی=0
|تورفتگی=0
|تراز=وسط
|تراز=وسط
|عنوان={{عربی|اندازه=92%| فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ.<ref>سوره آل عمران، آیه ۹۷</ref> }}
|عنوان={{عربی|اندازه=92%| فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ. <ref>آل عمران/3، 97</ref>}}
| در آن، نشانه‌هايى روشن است [از جمله‌] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بى‌نياز است.<ref>ترجمه فولادوند</ref>  
| در آن، نشانه‌هايى روشن است [از جمله‌] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بى‌نياز است.<ref>ترجمه فولادوند</ref>
}}
}}


آیات مربوط به حج و ارکان و [[احکام]] آن بسیارند و در سوره‌های قرآن پراکنده‌اند؛ اما آیه معروف به «آیه حجّ» که بسیاری از [[مفسر|مفسران]] و دانش‌پژوهان از آن با همین تعبیر یاد کرده‌اند<ref>احکام القرآن، ج3، ص17؛ تفسیر ابن کثیر، ج2، ص70؛ الدر المنثور، ج2، ص52.</ref> آیه 97 آل عمران/3 است. افزون بر این، برخی از مفسران و [[فقیه|فقها]] از آیه 196 [[سوره بقره|بقره]]/2<ref>التفسیر الکبیر، ج5، ص153.</ref> و آیه 27 حجّ/22<ref>ریاض المسائل، ج6، ص31.</ref> به آیه حجّ تعبیر کرده‌اند.


== نزول آیه و واجب شدن حج ==
بر پایه برخی نقل‌ها، آخرین آیه‌ای که در [[مدینه النبی|مدینه]] پیش از حرکت [[پیامبر(ص)]] به سوی [[مکه]] برای انجام مناسک حج نازل شد، همین آیه حجّ بود.<ref>احکام القرآن، ج3، ص17-18.</ref> بر اساس نقلی دیگر، این آیه همراه دیگر آیات سوره آل عمران در [[سال سوم هجرت]] در مدینه نازل شد و پیامبر(ص) تا [[سال دهم هجرت]] به گزاردن حج توفیق نیافت.<ref>تفسیر قرطبی، ج4، ص144.</ref>
برخی مفسران گفته‌اند که حج با نزول همین آیه در سال نهم یا دهم هجرت (یا به قولی دیگر با نزول [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه 27 سوره حج]]) واجب شد و پیامبر پس از نزول این آیه بود که در سال دهم حج‌ گزارد.<ref>احكام القرآن، ج۵، ص۶۴؛ التبيان، ج۷، ص۳۰۹؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۸</ref> برخی دیگر برآنند که  این آیه (همراه دیگر آیات [[سوره آل عمران]]) در سال سوم هجرت در [[مدینه]] نازل شد و [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] تا سال دهم هجرت به گزاردن حج توفیق نیافت.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴.</ref>برخی زمان وجوب حج را مربوط به نزول آیات دیگر از جمله: [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه 27 سوره حج]]،<ref>تفسير قرطبي، ج۴، ص۱۴۴.</ref> آیه 196 سوره بقره<ref>التفسير الكبير، ج۵، ص۱۵۳؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۶، ۲۷۴. </ref> یا آیه 96 سوره آل عمران<ref>مسالك الافهام، ج۲، ص۱۱۹</ref> می‌دانند.


== مضامین آیه ==
== معارف آیه ==


==== واجب بودن حج حتی بر کافران ====
=== تشریع وجوب حج===
بر اساس این آیه، خداوند حج را بر کسانی  که [[استطاعت]] داشته باشند واجب کرده است. گفته شده که خطاب آیه همگان اعم از مرد، زن، [[مومن]] و [[کافر]] را در برمی‌گیرد. برخی [[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و برخی از فقیهان [[اهل‌ سنت]] بر این باورند که بر پایه این آیه، حج بر کافران، همانند مؤمنان واجب است و [[اسلام]] فقط [[شرط صحت]] آن دانسته شده است نه [[شرط وجوب]].<ref>منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.</ref>
مفسران درباره زمان تشریع وجوب حج بر یک نظر نیستند. برخی بر این باورند که [[وجوب]] حج در زمان [[ابراهیم(ع)]] تشریع شد؛ چنان‌که در [[آیه]] 27 [[سوره حجّ|حجّ/22]] آمده است. ابراهیم(ع) مردم را به حج فراخواند و این وجوب تا روزگار [[بعثت]] [[محمد بن عبدالله(ص)|پیامبر گرامی(ص)]] ادامه یافت<ref>احکام القرآن، ج5، ص64.</ref> و آیه {'''وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَیتِ'''} همان وجوب را امضا کرد.<ref>المیزان، ج4، ص355.</ref>‌ گروهی دیگر با این باور که سوره حج [[سوره‌های مکی قرآن|مکی]] است، دلالت آیه {'''وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالحَجِّ'''} (حجّ/22، 27) بر وجوب حج را مربوط به پیش از [[هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه|هجرت]] دانسته‌اند.<ref>تفسیر قرطبی، ج4، ص144.</ref> برخی دیگر به دلیل نزول سوره آل عمران و آیه {'''وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَیتِ'''} در [[سال سوم هجرت]]<ref>تفسیر قرطبی، ج4، ص144؛ المنیر، ج4، ص16.</ref>، تشریع وجوب حج را مربوط به همان سال دانسته‌اند. گروهی نیز نزول آیه 196 [[سوره بقره|بقره/2]] در [[سال ششم هجرت]]<ref>التفسیر الکبیر، ج5، ص153؛ کنز العرفان، ج1، ص266، 274.</ref> یا نزول آیه 96 [[سوره آل‌عمران|آل عمران/3]] را سبب وجوب حج دانسته‌اند<ref>مسالک الافهام، ج2، ص119.</ref>؛ اما بسیاری از مفسران وجوب حج را مربوط به [[سال دهم هجری|سال دهم]]<ref>احکام القرآن، ج5، ص64؛ التبیان، ج7، ص309؛ کنز العرفان، ج1، ص268.</ref> با نزول آیه 97 آل عمران یا آیه 27 حج دانسته‌اند. روایت‌هایی از [[معصومان(ع)]]: نیز مؤید همین سخن است.<ref>الکافی، ج4، ص245.</ref> برخی وجود لام در (لِلَّهِ} و کلمه {عَلَى} در آیه {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَیتِ} و نیز جمله خبریه و اسمیه بودن آن را موجب دلالت بر وجوب حج و تأکید بر آن دانسته‌اند.<ref>کنز العرفان، ج1، ص267.</ref>


==== استطاعت (شرط واجب شدن حج) ====
===عمومیت خطاب===  
در این آیه وجوب حج به استطاعت مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۵.</ref>[[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و بسیاری از [[اهل‌ سنت]] بر اساس آیه حج و آیه ۱۹۶ بقره بر فوریت انجام [[حج]] پس از حصول [[استطاعت]] و بقیه شروط وجوب حج استدلال کرده‌اند.<ref>الخلاف، ج۲، ص۲۵۷؛ المجموع، ج۷، ص۱۰۳؛ المنیر، ج۴، ص۱۶؛ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۲۹.</ref>
برخی بر عمومیت خطاب در آیه حج ادعای [[اجماع]] کرده‌اند؛ یعنی همگان اعم از مرد، زن، [[مومن]] و [[کافر]] را در بر می‌گیرد؛ اما به جهت عدم توجه [[تکلیف]] به صغیر، شامل وی نمی‌شود.<ref>روض الجنان، ج4، ص447؛ تفسیر قرطبی، ج4، ص144؛ المنیر، ج4، ص18.</ref> بر اساس [[روایت|روایتی]]، پیامبر گرامی(ص) پیروان سایر [[دین|ادیان]] را نیز مخاطب آیه دانست و آنان را به انجام حج فرمان داد؛ ولی ایشان از به جای آوردن آن سر باززدند و بدین جهت آیه97 آل عمران/3: {'''وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِی عَنِ العَالَمِینَ'''} نازل شد.<ref>جامع البیان، ج4، ص29؛ روض الجنان، ج4، ص450.</ref> [[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و برخی از فقیهان [[اهل‌ سنت]] بر این باورند که بر پایه این آیه، حج بر کافران، همانند مؤمنان واجب است و [[اسلام]] فقط [[شرط صحت]] آن دانسته شده است نه [[شرط وجوب]].<ref>منتهی المطلب، ج2، ص659.</ref> برخی دیگر بر این باورند که حج [[عبادت]] است و کافران به عبادات اسلامی مکلف نیستند.<ref>المجموع، ج7، ص18؛ کشاف القناع، ج2، ص439.</ref>


==== معنی «من کفر» در آیه ====
===وجوب مقید به استطاعت===  
مفسران مقصود از {'''مَن کَفَر'''} را در آیه حج کسی دانسته‌اند که منکر وجوب حج گردد؛<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۷؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸.</ref> اما کسی که به وجوب آن معتقد باشد ولی حج را ترک کند، کافر قلمداد نمی‌شود.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۶۶؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۶.</ref> بر پایه سخن برخی از مفسران، مقصود از {'''وَ مَن کفَرَ'''} [[کفر]] به معنای خروج از دایره [[اسلام]] نیست، بلکه [[کفران نعمت|کُفران نعمت]] است؛ زیرا عمل به امر الهی، شکر نعمت و عدم اطاعت آن کفران نعمت است.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۷۹۹؛ روح المعانی، ج۱، ص۱۱۵.</ref>  
در آیه {'''وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلا'''} وجوب حج به استطاعت مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج4، ص145.</ref> مفسران و فقیهان درباره [[استطاعت]] که شرط وجوب حج است، اختلاف‌نظر دارند.<ref>مسالک الافهام، ج2، ص122.</ref> برخی استطاعت را توان تأمین هزینه سفر و مَرکَب (<small>وسیله نقلیه</small>) معنا کرده‌اند؛ چنان‌که روایتی از [[محمد بن عبدالله(ص)|رسول خدا(ص)]] مؤید همین مطلب است.<ref>جامع البیان، ج2، ص22؛ الدر المنثور، ج2، ص55.</ref> برخی دیگر استطاعت را به صحت بدن و توان راه‌رفتن تفسیر کرده‌اند.<ref>مجمع البیان، ج4، ص799؛ روض الجنان، ج4، ص448.</ref> بسیاری از فقیهان شیعه و نیز برخی از اهل‌ سنت<ref>جامع البیان، ج4، ص26؛ کنز العرفان، ج1، ص264.</ref> مقصود از استطاعت را در آیه عام دانسته‌اند که شامل [[استطاعت مالی]]، [[استطاعت جانی|جانی]]، [[استطاعت طریقی|طریقی]] و [[استطاعت زمانی|زمانی]] می‌شود<ref>کنز العرفان، ج1، ص264؛ الدر المنثور، ج2، ص55-56.</ref>؛ چنان‌که [[حضرت علی(ع)]] مقصود از «سبیل» در آیه را صحت بدن و هزینه و مَرکَب سفر دانسته است.<ref>جامع البیان، ج4، ص26.</ref> [[روایت|روایت‌های]] دیگر [[معصومان(ع)|معصومان]]: نیز مؤید همین معنا هستند.<ref>کنز العرفان، ج1، ص264.</ref>


==== حج از حقوق الهی ====
===وجوب حج و فوریت آن===  
بر اساس آیه ۹۷ سوره آل عمران حج از حقوق الهی بر بندگان است. بر این اساس گفته شده که حج تنها باید برای رضای خدا انجام شود.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص 20</ref>
برخی از [[مفسر|مفسران]] [[اهل‌ سنت]] نزول آیه حج در سال سوم هجرت و حج نگزاردن [[پیامبر(ص)|پیامبر]] تا سال دهم هجرت را دلیل عدم فوریت [[وجوب]] [[حج]] دانسته‌اند.<ref>تفسیر قرطبی، ج4، ص144؛ المجموع، ج7، ص102.</ref> [[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و بسیاری از [[اهل‌ سنت]] بر اساس آیه حج و آیه 196 بقره/2 بر فوریت انجام [[حج]] پس از حصول [[استطاعت]] و بقیه شروط وجوب حج استدلال کرده‌اند.<ref>الخلاف، ج2، ص257؛ المجموع، ج7، ص103؛ المنیر، ج4، ص16؛ کشف الغطاء، ج2، ص429.</ref> در این زمینه ادعای اتفاق‌نظر نیز شده است.<ref>جواهر الکلام، ج17، ص223.</ref>
 
===تکرار حج===  
بر اساس آیه حج و دیگر آیات مربوط به آن، بر هر انسانی یک بار حج واجب می‌شود<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص163؛ ارشاد الاذهان، ج1، ص307.</ref>؛ زیرا امر به حج در آیات، بر ایجاد ماهیت حج دلالت دارد و ایجاد ماهیت با انجام یک بار محقق می‌گردد.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص15؛ جواهر الکلام، ج17، ص220.</ref> افزون بر اجماع بر این مطلب که برخی ادعا کرده‌اند<ref>جواهر الکلام، ج17، ص220.</ref>، پاسخ رسول خدا به سؤال‌کنندگان در این زمینه، مؤید همین مطلب است.<ref>تفسیر قرطبی، ج4، ص144؛ الدر المنثور، ج4، ص55.</ref>
 
===خروج از دایره اسلام===
مفسران مقصود از {'''مَن کَفَر'''} را در آیه حج کسی دانسته‌اند که منکر وجوب حج گردد<ref>جامع البیان، ج4، ص27؛ التبیان، ج2، ص538.</ref>؛ اما کسی که به وجوب آن معتقد باشد ولی حج را ترک کند، کافر قلمداد نمی‌شود.<ref>الکافی، ج4، ص266؛ التبیان، ج2، ص538؛ وسائل الشیعه، ج11، ص16.</ref> بر پایه سخن برخی از مفسران، مقصود از {'''وَ مَن كَفَرَ'''} [[کفر]] به معنای خروج از دایره [[اسلام]] نیست، بلکه [[کفران نعمت|کُفران نعمت]] است؛ زیرا امتثال امر الهی، شکر نعمت و عدم اطاعت آن کفران نعمت است.<ref>مجمع البیان، ج2، ص799؛ روح المعانی، ج1، ص115.</ref> این حدیث پیامبر گرامی(ص) حمل بر سخت گرفتن بر ترک‌کنندگان حج شده که ذیل آیه حجّ فرمود: هر کس هزینه سفر و مرکب آن را داشته باشد و حج نگزارد، به دین [[یهودی|یهود]] یا [[نصرانی|نصارا]] از دنیا می‌رود.<ref>جامع البیان، ج7، ص113؛ تفسیر قرطبی، ج4، ص153؛ الدر المنثور، ج2، ص56.</ref>
 
===اخلاص در حج===
بر اساس آیه 97 آل عمران/3 حج از حقوق الهی بر بندگان است: {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَیتِ} و بندگان خدا باید از روی اخلاص، حج را برای خداوند انجام دهند.


== پانویس ==
== پانویس ==
خط ۳۹: خط ۵۰:
== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
{{دانشنامه
*'''احكام القرآن''': الجصاص (م.370ق.)، به كوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9528/%d8%a2%d9%8a%d9%87-%d8%ad%d8%ac
*'''ارشاد الاذهان''': العلامة الحلی (م 726ق.)، به كوشش فارس الحسون، قم، نشر اسلامی، 1410ق؛
| عنوان = آیه حج
*'''التبیان''': الطوسی (م.460ق.)، به كوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛  
| نویسنده = لطف‌الله خراسانی
*'''تذكرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م.726ق.)، قم، آل‌ البیت:، 1414ق؛
}}
*'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن كثیر (م.774ق.)، به كوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق؛
*'''احکام القرآن''': الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
*'''التفسیر الكبیر''': الفخر الرازی (م.606ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1413ق؛
*'''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی؛  
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لأحكام القرآن)''': القرطبی (م.671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛
*'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
*'''جامع البیان''': الطبری (م.310ق.)، به كوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفكر، 1415ق؛
*'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛
*'''جواهر الكلام''': النجفی (م.1266ق.)، به كوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
*'''الخلاف''': الطوسی (م.460ق.)، به كوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1418ق؛
*'''جامع البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.911ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛
*'''حج در اندیشه اسلامی'''، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1400
*'''روح المعانی''': الآلوسی (م.1270ق.)، به كوشش علی عبدالباری، بیروت، 1415ق؛
*'''الخلاف''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛
*'''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (م.554ق.)، به كوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش؛
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
*'''ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م.1231ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1412ق؛
*'''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛
*'''شرائع الاسلام''': المحقق الحلی (م.676ق.)، به كوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، 1409ق؛
*'''ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛
*'''الكافی''': الكلینی (م.329ق.)، به كوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
*'''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
*'''كشاف القناع''': منصور البهوتی (م.1051ق.)، به كوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛
*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
*'''كشف الغطاء''': كاشف الغطاء (م.1227ق.)، مهدوی، اصفهان؛  
*'''کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، مهدوی، اصفهان؛  
*'''كنز العرفان فی فقه القرآن''': الفاضل المقداد (م.826ق.)، به كوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، 1373ش؛
*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت،‌ دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م.548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.۶۷۶ق.)،‌دار الفکر؛
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.676ق.)، دار الفكر؛
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛  
*'''مسالك الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام''': الشهید الثانی (م.965ق.)، قم، معارف اسلامی، 1416ق؛
*'''المنیر''': وهبة الزحیلی، بیروت،‌ دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ق؛
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.726ق.)، چاپ سنگی؛  
*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۲ق.
*'''المنیر''': وهبة الزحیلی، بیروت، دار الفكر المعاصر، 1411ق؛
*'''المیزان''': الطباطبایی (م.1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق؛
*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.1104ق.)، قم، آل‌ البیت:، 1412ق.
{{پایان}}
{{پایان}}


{{آیات قرآنی مرتبط با حج}}
{{آیات قرآنی مرتبط با حج}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
| شناسه = شد
| جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
| عنوان‌بندی = شد
| ویرایش = شد
| لینک‌دهی = شد
| عکس = شد<!--شد، - -->
| جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
| پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
| مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
| پانویس و منابع = شد
| ناوبری = شد
| رده = شد
| تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>
[[رده:آیه های مشهور قرآن]]
[[رده:آیه های مربوط به حج]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[ar:آیة الحج]]
[[en:The verse of Hajj]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

این صفحه عضوی از ۱۴ ردهٔ پنهان است:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/آیه_حج»