در حال ویرایش ابراهیم بن مالک اشتر

{{جعبه اطلاعات اشخاص
|عنوان             = 
|تصویر             =225930 2602166582 1280 960.jpg 
|توضیح تصویر       =مرقد ابراهیم بن مالک بعد از بازسازی
|نام کامل          =ابونعمان، ابراهیم بن مالک اشتر نخعی  
|لقب               = 
|نسب               =[[تیره نخع]] از [[قبیله مذحج]] 
|زادروز            = 
|کشور تولد         =  
|شهر تولد          =[[کوفه]] 
|تاریخ درگذشت      =  سیزدهم جمادی الاولی سال 71 ه.ق در جنگ با [[محمد بن مروان]]
|شهر درگذشت        =  <!-- تهران -->
|کشور درگذشت       = 
|آرامگاه           = عراق
|نام همسر          = 
|فرزندان           =[[نعمان بن ابراهیم بن مالک اشتر|نعمان]]، [[محمد بن ابراهیم بن مالک اشتر|محمد]]، [[مالک بن ابراهیم بن مالک اشتر|مالک]]، [[قاسم بن ابراهیم بن مالک اشتر|قاسم]]، [[خولان بن ابراهیم بن مالک اشتر|خولان]] 
|خویشاوندان سرشناس =[[مالک اشتر نخعی]] 
|دین               =
|مذهب              =[[شیعه]] 
|شغل               = 
|منصب              =فرمانده سپاه [[مختار ثقفی]] 
|نام زیارتگاه      =شیخ ابراهیم 
|سمت               = 
|خدمت              = 
|محل اقدام         = 
|سفر               = 
|نوشته‌ها           = 
|موقوفات           = 
|بناهای ساخته شده  = 
|مقام علمی         = 
|پس از             =
|پیش از            =
|اساتید            = 
|شاگردان           = 
|تالیفات           = 
|وبگاه رسمی        = 
|امضا              =  <!-- sign.jpg -->
}}
{{ناوبری عمودی اربعین}}
ابراهیم، فرزند [[مالک اشتر نخعی]]، از سرداران و دلاوران مشهور [[شیعه]] است که در انتقام از قاتلان امام حسین(ع)،  نقش تاثیرگذاری ایفا نمود. پدر وی، از خواص یاران امیرمؤمنان(ع)  و سردار بزرگ جنگ‌های آن حضرت بود. ابراهیم، همراه پدرش، کنار [[حضرت علی(ع) ]] در [[جنگ صفین]] شرکت کرد. 

او پس از شهادت امام علی(ع)،  در [[کوفه]] اقامت گزید؛ تا اینکه [[مختار ثقفی]]، از ابراهیم دعوت کرد تا به وی بپیوندد. ابراهیم، نخست در پیوستن به مختار تردید کرد، اما پس از دیدن نامه [[محمد حنفیه]]، با مختار بیعت کرد و به جنبش او پیوست. ابراهیم بن مالک اشتر در عاشورای سال 6٧ه. ق، در منطقه‌ای نزدیک [[موصل]]، در جنگ با لشکر امویان، موفق به کشتن [[عبیدالله بن زیاد]] و [[حصین بن نمیر|حُصین بن نُمیر]] گردید. 

پس از کشته شدن مختار به دست [[مصعب بن زبیر]]، ابراهیم با وی [[بیعت]] کرد و سرانجام در جنگی که در سال ٧٢ه. ق، میان لشکر شامیان و نیروهای مصعب درگرفت، ابراهیم کشته شد و سرش را نزد [[عبدالملک بن مروان|عبدالملک]] بردند و پیکرش را در آتش سوزاندند.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص٢6٨.</ref> 
==اصل و نسب==

نسب کامل وی چنین است: ابونعمان، ابراهیم بن مالک اشتر بن‌ حارث بن عبد یغوث بن سلمة (مسلمه) بن ربیعه<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج٧، ص٢١٣.</ref> . نسب وی به [[تیره نخع|تیره نَخَع]] از قبیله [[قبیله مذحج|قبیله مَذحِج]] از قبایل یمنی « [[قحطان|قَحطان]]» می‌رسد؛<ref>جمهرة انساب العرب، ص4١5.</ref> ولی از نام مادر ابراهیم و نسبت قبیلگی او گزارشی در دست نیست.

==زمان و محل تولد==
درباره سال تولد ابراهیم اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما چون ابراهیم در [[جنگ صفین]] (سال ٣٧ ه. ق) نوجوان بود، معلوم می‌شود او بین سال‌های ١5 تا ٢١ ه. ق، یعنی در زمان خلافت [[عمر بن خطاب]]، به دنیا آمده است. 

در منابع مکان تولد ابراهیم، به‌طور دقیق مشخص نشده است، اما به‌نظر می‌رسد زادگاه او کوفه باشد؛ زیرا پس از شرکت مالک اشتر در فتوحات عصر دو خلیفه نخست، و جابه‌جایی او در شام و عراق، در نهایت وی در کوفه ساکن شد. از زمان تولد تا پیش از نبرد صفین (در سال ٣٧ ه. ق) درباره زندگی ابراهیم در منابع اطلاعاتی وجود ندارد. 

==ابراهیم در صِفین==
برخی منابع حضور ابراهیم در نبرد صفین را گزارش می‌کنند<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج٢ ص45٠.</ref> که می‌توان سن ابراهیم را هنگام شرکت در این جنگ حدود ١5 تا ٢١ سال دانست. بنا به نوشته « [[نصر بن مزاحم منقری]]»،  با اینکه ابراهیم در جنگ صفین نوجوانی بیش نبود، در کنار امیرمؤمنان و پدرش مالک، از خود رشادت‌ها نشان داد.<ref>وقعة صفین، ص6٠٣؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج٨، ص٨١.</ref> 

با توجه به اینکه مالک اشتر پس از نبرد صفین تا زمان ماموریتش برای سفر به [[مصر]]، حاکم جزیره بود، احتمالاً ابراهیم نیز تا زمان شهادت پدرش در آن منطقه بوده است. همچنین نمی‌دانیم ابراهیم در سفر پدرش به مصر برای انجام دادن ماموریتش و هنگام شهادت او، همراهش بوده است یا نه؟ 
از نقش ابراهیم در [[نبرد نهروان]] (خوارج) و دیگر رویدادهای دوران خلافت امیر مؤمنان(ع)،  و همچنین عصر خلافت کوتاه مدت [[امام حسن(ع) ]] و دیگر حوادث دوران امامت آن حضرت نیز گزارشی وجود ندارد.

==ابراهیم و واقعه کربلا==
از پرسش‌های مطرح درباره ابراهیم، چرایی شرکت نکردن وی در قیام امام حسین(ع)  است؟ می‌توان دو احتمال درباره حضور نداشتن او در واقعه [[کربلا]] در نظر گرفت: 

یک احتمال، آگاهی نداشتن او از حرکت امام حسین(ع)  است اما این احتمال پذیرفتنی نیست؛ زیرا با توجه به حضور ابراهیم در کوفه؛ مکاتبات برخی سران کوفه از جمله برخی بزرگان قبایل یمنی ساکن آن شهر با [[امام حسین(ع) ]] و دعوت آن حضرت به کوفه؛ نیز حضور « [[مسلم بن عقیل]]» در آن شهر و بیعت هزاران نفر با او و همچنین تحولات به‌وجود آمده مانند سرکوب شیعیان و شهادت افرادی مانند « [[هانی بن عروه|هانی]]» و «مسلم»،  بعید است ابراهیم اطلاعی از قیام امام حسین(ع)  نداشته باشد. 

افزون بر آن مطابق گزارش منابع متاخر برادر او « [[اسحاق بن مالک]]» در کربلا حضور داشته، و از شهدا دانسته شده است.<ref>پژوهشی در شهدای کربلا، جمعی از نویسندگان، ص٢٢.</ref> بنابراین باید برای یافتن پاسخ این پرسش در پی دلایل دیگری بود. 

بدین ترتیب احتمال دیگر این است که ابراهیم نیز مانند بسیاری از خواص ساکن کوفه، در یاری کردن امام کوتاهی کرده است.

==ابراهیم و توابین==
پس از آنکه عمال امویان قیام امام حسین(ع)  را سرکوب کردند، برای مدتی کوفه در آرامش فرو رفت تا اینکه با مرگ [[یزید بن معاویه|یزید]] در سال 64 ه. ق، شیعیان حرکت‌هایی را آغاز کردند؛ مانند [[قیام توابین]] که پس از شهادت امام حسین(ع)  تدارک این قیام آغاز، و در سال 65 ه. ق، علنی شد.  [[سلیمان بن صرد خزاعی]] رهبری قیام توابین را بر عهده داشت. آنان در قیامی احساسی و شتابزده، برای انتقام‌گیری خون امام حسین(ع)  با امویان جنگیدند، اما در [[نبرد عین الورده]] با شامیان در شمال غرب صفین به فرماندهی عبیدالله بن زیاد بسیاری از توابین به شهادت رسیدند و این‌گونه این قیام نیز سرکوب شد. 

در منابع از نقش ابراهیم در حرکت توابین گزارشی وجود ندارد. بی‌تردید اگر او در این قیام شرکت می‌کرد، مورخان آن را بیان می‌کردند. گویا او نیز همانند برخی شیعیان، حرکت شتاب‌زده توابین را برنمی‌تابید و شکست آنان از امویان را قطعی می‌دانست، ازاین‌رو ابراهیم از همراهی ایشان خودداری کرد. 

==ابراهیم و قیام مختار==
نقش ابراهیم در تحولات عراق در دوره فترت امویان، یعنی در فاصله مرگ یزید تا استقرار مجدد حکومت بنی‌امیه، در منابع برجسته شده است. در این عصر، ابراهیم، سرور قبیله نَخَع و یکه‌تاز آنان و به شجاعت و تدبیر مشهور بود.
===پیوستن به مختار===
شخصیت نافذ ابراهیم، فکر بلند، شجاعت و کاردانی او در امور جنگ از یک سو و علاقه او به اهل بیت پیامبر(ص) از سوی دیگر، مختار و سران شیعه عراق را به پیوستن او به قیام مختار امیدوار کرده بود. آن‌ها وی را سبب امید و پشتیبانی قوا و فرماندهی لایق برای قیام می‌دانستند.<ref>انساب الاشراف، ص٣٨5؛ الاخبار الطوال، ص٢٨٨؛ تاریخ الطبری، محمد بن جریر طبری، ج6، ص٣٠؛ تجارب الامم، ص١4١.</ref> 
بنابراین همه توان خود را برای جذب ابراهیم به حضور در پیکار با حاکم زبیری کوفه به‌ کار بردند. ابراهیم با مختار بیعت کرد و پس از آغاز قیام و به‌دست گرفتن امور کوفه، فرمانده کل سپاه مختار شد و اقدامات بسیاری را در کوفه و عراق به انجام رسانید. 

===قتل رئیس شرطه کوفه===
مختار با مشورت ابراهیم اشتر مقدمات قیام را فراهم نمود. آنان تاریخ آغاز قیام را شب پنج‌شنبه چهاردهم ربیع‌الاول سال 66 ه. ق مشخص کردند.<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص4٩6؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص٢١6.</ref> اما این قیام دو روز پیش از موعد مقرر شروع شد؛ زیرا ابراهیم اشتر شب سه‌شنبه دوازدهم ربیع‌الاوّل سال 66 ه. ق پس از نماز مغرب با جمعی از یارانش درحالی‌که مسلح بودند به سوی منزل مختار رهسپار شدند و در راه با ماموران امنیتی والی کوفه رویارو شد و آنان راه را بر ابراهیم بستند. در این هنگام، ابراهیم، نیزه یکی از ماموران حکومتی را گرفت و « [[ایاس بن مضارب]]» رئیس پلیس کوفه را کشت. دیگر ماموران شاهد این صحنه، وحشت‌زده متواری شدند و ماجرا را به « [[عبدالله بن مطیع]]» حاکم کوفه گزارش دادند. در پی این واقعه مختار تصمیم گرفت در همان شب قیامش را با شعار «یالَثاراتِ الحُسَیْن» آغاز کند.<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص4٩٨؛ فتوح ابن اعثم، ج6، ص١٠٣؛ ر. ک: تاریخ یعقوبی، ج٢، ص٢5٨</ref> 

===قتل عبیدالله بن زیاد===
ابراهیم پس از نقش محوری در خارج ساختن کوفه از دست والی زبیری، و خاموش کردن آتش فتنه اشراف کوفه و قاتلان امام حسین(ع)،  از سوی مختار، مامور نبرد با عبیدالله بن زیاد، فرمانده اعزامی امویان شد که در موصل اردو زده بود. 
در شمار سپاهیان ابراهیم اختلاف است و عدد آنها را بین هفت تا بیست هزار نفر دانسته‌اند؛ درحالی‌که طبق برخی گزارش‌ها، لشکر ابن زیاد ٨٣ هزار نفر بود. مختار ضمن مشایعت ابراهیم، برای نصرت او و نابودی دشمنانش دعا کرد.<ref>انساب الاشراف، ج6، ص4٢4.</ref> 

مطابق برخی اخبار، نبرد ابراهیم با عبیدالله بن زیاد در روز عاشورای سال 6٧ ه. ق، اتفاق افتاد. درباره تاریخ این جنگ، میان مورخان اختلاف وجود دارد. برخی روز دهم محرم سال 6٧ ه. ق، را زمان وقوع این حادثه می‌دانند، اما برخی دیگر از مورخان، سال 66 ه. ق را تاریخ آن دانسته‌اند.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص١٠6 به بعد؛  تاریخ الاسلام، ج5، ص١٧٩.</ref> 

ابراهیم سپاه ابن‌زیاد را چنان درهم ریخت که عده‌ای از آنان برای فرار خود را به رودخانه افکندند و غرق شدند. او در این نبرد که به [[جنگ نهر خازر]] شهرت دارد،<ref>معجم مااستعجم، ج٢، ص4٨4.</ref> قابلیت‌های فرماندهی خود را بروز داد و این نبرد بارزترین عرصه ظهور و بروز این فرمانده شجاع بود. براساس نقلی در این جنگ، سپاه بیست هزار نفری عراق بر لشکر هشتاد و سه هزار نفری شام به فرماندهی عبیدالله بن زیاد فائق آمد و ابن زیاد نیز در نبردی تن به تن با ابراهیم به هلاکت رسید و بدین ترتیب انتقام خون شهدای کربلا از سپاهیان شام گرفته شد. 
===کارگزاری موصل===
ابراهیم پس از اتمام کار سپاه بنی امیه، در سال 6٧ ه. ق با تسخیر موصل، وارد این شهر شد و در آنجا اقامت گزید و کارگزاران خود را به مناطق مختلف گسیل داشت. امارت ابراهیم بر این مناطق حتی پس از قتل مختار نیز ادامه یافت؛ زیرا پس از پیوستن او به مصعب بن زبیر، وی حکومت ابراهیم بر این مناطق را همچنان در اختیار او قرار داد. 

بنابراین امارت او بر مناطق یاد شده چند سال طول کشید؛ زیرا مطابق گزارش‌های تاریخی وی تا سال ٧١ یا ٧٢ ه. ق یعنی هنگام کشته شدنش، اداره این قسمت از سرزمین‌های اسلامی را که از حساسیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود، بر عهده داشت.<ref>الفتوح، ج6، ص٢٨٣.</ref> 

==کناره‌گیری از مختار==
هنگامی که مصعب بن زبیر از [[بصره]] به نبرد مختار رفت، ابراهیم در یاری مختار تعلل و سستی ورزید و حتی گفته شده است به نامه‌های مکرر مختار پس از نخستین شکستش از قوای مصعب، توجهی نکرد و نزد او بازنگشت. مطابق برخی گزارش‌ها، ابراهیم بن مالک اشتر بارها نامه‌های مختار را دریافت کرد. اما به عمد و به بهانه‌های گوناگون از کمک به کوفه سرپیچی کرد. می‌توان به گفته برخی علت این رفتار ابراهیم را تحریک‌های دیگران دانست که مدام در نزد او از برتری‌های ابراهیم بر مختار سخن می‌گفتند.
به هر حال پس از کشته شدن مختار در کوفه، ابراهیم تصمیم گرفت که به مصعب بن زبیر بپیوندد. 

[[عبدالملک بن مروان]] (66-٨6 ه. ق) پیش از عزیمت برای نبرد با مصعب، نامه‌هایی به فرماندهان و فرمانداران او نوشت و آنان را تطمیع کرد؛ از جمله برای ابراهیم نیز نامه‌ای نوشت و به او قول داد اگر از زبیریان روی‌گردان شود، حکومت عراقین (بصره و کوفه) را به او واگذار خواهد کرد. اما ابراهیم نامه را به مصعب نشان داد و درخواست او را نپذیرفت. عبدالملک نیز سپاه نیرومندی را تدارک دید و به عراق یورش برد تا ابتدا به مصعب بن زبیر حمله کند و سپس در [[مکه]] به برادرش عبدالله. 

در جنگی که میان ابراهیم‌ بن اشتر و [[محمد بن مروان]]، یک روز پیش از جنگ اصلی میان عبدالملک و مصعب درگرفت، ابن اشتر به سبب خیانت [[عتاب‌ بن ورقاء تمیمی|عَتّاب‌ بن ورقاءِ تمیمی]] که گویا بنا بر توطئۀ قبلی با عبدالملک، دست به عقب‌نشینی زده بود،<ref>علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص106؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج5، ص338؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج5، ص339.</ref> شکست خورد و کشته شد. 

آنگاه [[عبید بن میسره]] (از غلامان [[قبیله بنی‌عذره]]) که ابراهیم را به قتل رسانده بود، سر ابراهیم را از تن جدا کرد سپس سر او را نزد عبدالملک بن مروان بردند و او سر را در دمشق آویخت.<ref>المحبر، ص٢٨٣.</ref> و غلامان حصین‌ بن نمیر، که در جنگ خازر به دست ابراهیم کشته شده بود، پیکر او را آتش زدند.<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج5، ص339.</ref> 

مورخان درباره تاریخ کشته‌شدن ابراهیم اختلاف دارند و قتل ابراهیم بن مالک اشتر را در سیزدهم جمادی الاولی سال ٧٢ ه. ق، یا به روایتی سال ٧١ ه. ق، گزارش کرده‌ و سن ابراهیم را هنگام کشته شدن، 4٠ سال دانسته‌اند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج4، صص ٣٢٣-٣٢6.</ref> در برخی منابع نام پنج تن در زمره فرزندان ابراهیم به چشم می‌خورد: نعمان، مالک، محمد، قاسم و خولان.<ref>بحار الانوار، ج5٢، ص٣٣٠؛  کمال‌الدین، ج٢، ص4٠٧.</ref> 

== آرامگاه ابراهیم==
{{اصلی|مرقد ابراهیم بن مالک اشتر}}
هرچند جسد ابراهیم سوزانده شد،اما برای او مرقدی مشهور در [[عراق]] وجود دارد. مرقد ابراهیم بین جاده قدیمی سامرا به بغداد واقع شده است. این قبر تا سامرا هشت فرسخ و تا دجله چهار فرسخ فاصله دارد. مرقد او همان محل کشته‌شدن اوست که به قبر «شیخ ابراهیم» شهرت دارد. قبر او در جای بلندی قرار دارد و گنبد این بقعه با گچ، سفید شده است. بر روی سنگی که بالای درب این مرقد است؛ نوشته شده:

«هذا قبر مرحوم السید ابراهیم بن مالک الاجدر النخعی، علمدار رسول الله(ص).»

البته به اشتباه به جای اشتر، اجدر نوشته‌اند و از کلمه علمدار معلوم می‌شود که این عمارت ساخته ایرانیان است. بنای این بقعه در عصر صفویه (٩٠٧ - ١١٣5ه. ق) تجدیدشد. 

بنا به نقل ثامر عبدالحسن العامری افرادی از [[قبیله خزرج]] تولیت مرقد ابراهیم را بر عهده دارند.<ref>معجم المراقد و المزارات فی العراق، ص٣6.</ref> گفتنی است تکفیری‌ها مرقد ابراهیم را در سال ٢٠٠٧ م ویران کردند. اما شیعیان، آن را بازسازی نمودند.

==شخصیت روایی==
منابع روایی شیعه و سنی از ابراهیم بن مالک اشتر به عنوان یکی از روات حدیث نام برده‌اند. او یکی از راویان روایت‌های پدرش مالک بن اشتر برشمرده شده و روایت‌هایی را از او نقل کرده است که حدیث وفات [[ابوذر]] در [[ربذه]] از آن جمله است.<ref>الطبقات الکبری، ج4، ص176؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج1، ص253؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، ج2، ص32.</ref> 

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
|پیش از لینک = کتاب
|منبع = ابراهیم بن مالک اشتر نخعی، محمود سامانی.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1390
}}
* '''الطبقات الکبری'''، ابن سعد، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة، ١4١٠ه. ق١٩٩٠/م. 
* '''جمهرة انساب العرب'''، ابن‌حزم‌اندلسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ١4١٨ه. ق. 
* '''الاستیعاب فی معرفة الاصحاب'''، ابن عبدالبر، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ١٩٩٢م. 
* '''الاصابه فی تمییز الصحابه'''، ابن حجر عسقلانی، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیه، ١4١5ه. ق. 
* '''وقعة صفین'''، نصر بن مزاحم منقری، تحقیق: عبد السلام محمد‌هارون، چاپ دوم، قاهره، مؤسسة العربیة الحدیثه، ١٣٨٢ ه. ش، افست قم، منشورات مکتبة المرعشی النجفی، ١4٠4 ه. ق. 
* '''شرح نهج البلاغه'''، ابن ابی الحدید، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ١4٠4ه. ق. 
* '''انساب الاشراف'''، بلاذری احمد بن یحیی، تحقیق سهیل زکّار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ١4١٧ه. ق١٩٩6/م. 
* '''الاخبار الطوال'''، ابو حنیفه احمد بن داود دینوری، تحقیق عصام محمد الحاجّ علی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ١4٢١ه. ق٢٠٠١/م. 
* '''تاریخ الطبری'''، محمد بن جریر الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دارالتراث، ١٩6٧م. 
* '''تجارب الامم'''، ابو علی، مسکویه، تحقیق: ابوالقاسم امامی، چاپ دوم، تهران، سروش، ١٣٧٩ه. ش. 
* '''الکامل فی التاریخ'''، ابن اثیر جزری، عزالدین، تصحیح: محمد یوسف دقاقه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ١4١5ه. ق١٩٩5/م. 
* '''الفتوح'''، ابن اعثم کوفی، تحقیق: علی شیری، چاپ اول، بیروت، دارالاضواء، ١٩٩١م. 
* '''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، ١٣٨4ه. ق١٩64/م. 
* '''تاریخ یعقوبی'''، احمد بن واضح یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا. 
* '''جمهرة انساب العرب'''، ابن‌حزم‌اندلسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ١4١٨ه. ق. 
* '''معجم مااستعجم، البکری'''، عبدالله بن عبدالعزیز، بیروت، عالم الکتب، ١4٠٣ه. ق. 
* '''دائرة المعارف بزرگ اسلامی'''، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367ه. ش. 
* '''دائرةالمعارف تشیع'''، بهاءالدین خرمشاهی و دیگران، تهران، 1379 ه. ش. 
* '''پژوهشی در شهدای کربلا'''، جمعی از نویسندگان، ایران-قم، 1385 ه. ش. 
* '''تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام'''، ذهبی، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، چاپ دوم، دارالکتاب العربی، ١٩٩٣م. 
* '''المحبر'''، ابن حبیب، محمد بن حبیب، مصر-قاهره، 1421 ه. ق. 
* '''بحار الانوار'''، مجلس، محمدباقر، لبنان-بیروت. 
* '''کمال‌الدین'''، صدوق، محمد بن علی، دار الکتب الاسلامیة، ایران-تهران، 1395 ه. ش. 
* '''معجم المراقد و المزارات فی العراق'''، عبدالحسین الثامر، عراق. 
{{پایان}} 
{{یاران امام علی علیه السلام}} 
{{واقعه کربلا}}

[[رده:تابعین]]
[[رده:اصحاب امام علی(ع)]]
[[رده:حاضران در جنگ صفین]]
[[رده:شخصیت‌های شیعی قرن اول هجری]]
[[رده:درگذشتگان قرن اول هجری]]
[[رده:جنگاوران عرب در عراق]]
[[رده:خونخواهان واقعه کربلا]]
[[رده:فرزندان مالک اشتر]]
[[رده:شخصیت‌های قبیله نخع]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]