در حال ویرایش ابن تیمیه

{{در دست ویرایش|ماه=[[مهر]]|روز=[[۱۱]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Jalalyaghmoori  }}

'''ابن تیمیه''' فقیه، محدّث، مدافع مذهب منسوب به سلف و الهام بخش عقیدتی وهابیت در شبه جزیره

ابن تیمیه به سبب کثرت و تنوع فعالیت‌ها و شیوه رفتار خاصش در امور سیاسی و برخورد سختگیرانه با پیروان مذاهب اسلامی، شخصیتی چالش برانگیز به شمار رفته و دو مواجهه کاملاً متفاوت پدید آورده است؛ از طرفداری سرسختانه کسانی مانند ابن کثیر دمشقی، ابن قیم جوزیه و وهابیان در دوره معاصر تا مخالفان سرسخت از علمای بارز مذاهب اسلامی. افزون بر این، آرای او درباره زیارت قبور و تبرک و توسل و شفاعت، مبنای نگرش وهابیان در اداره امور حرمین قرار گرفته است. هر چند آرای تندروانه ابن‌ تیمیه درباره موضوعات پیش گفته و نیز نگرش تعصب آمیزش به مذاهب اسلامی، نقش یک مؤسس را در جریان سلفی به وی داده است. پیش از وی نیز شخصیت‌هایی چون عز بن عبدالسلام و محمد بربهاری (م.۳۲۹ق.) و برخی حنبلیان تندرو چنین دیدگاه‌هایی داشته‌اند.

 

تقی‌ الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام حرّانی دمشقی (م.۷۲۸ق.) در دوازدهم ربیع الاول سال ۶۶۱ق. در حَرّان زاده شد.<ref>العقود الدریه، ص۵۸؛ شذرات الذهب، ج۸، ص۱۴۳.</ref> وی را با القابی چون مفسّر، رجالی، حافظ، مفتی، ادیب و لغت‌شناس<ref>العقود الدریه، ص۵۷؛ البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۱۳۷؛ شذرات الذهب، ج۸، ص۱۴۵.</ref> و آگاه از کلام، ملل و نحل، تاریخ و اصول<ref>العقود الدریه، ص۷۰. </ref> در کنار اوصافی چون زاهد و شجاع<ref>العقود الدریه، ص۷۰؛ فوات الوفیات، ج۱، ص۷۴.</ref> ستوده‌اند. وی تندخو بود و در برابر مخالفان خود پرخاش می‌کرد.<ref>الدرر الکامنه، ج۱، ص۱۷۰.</ref> از قریحه شعر<ref>نک: العقود الدریه، ص۶۴-۶۹.</ref> و حافظه قوی برخوردار بود.<ref>العقود الدریه، ص۵۹. </ref> خاندان وی بیش از یک قرن<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۱۷.</ref> از دانشمندان دینی به شمار می‌آمدند.<ref>نک: تاریخ الاسلام، ج۴۵، ص۱۳۴؛ ج۴۸، ص۱۶۱؛ ج۵۰، ص۲۵۷؛ ج۵۱، ص۱۰۴؛ العقود الدریه، ص۵۷. </ref> محمد بن خضر (م.۶۲۲ق.) جدّ اعلای وی از دانشمندان حنبلی مذهب و نخستین فرد ملقب به ابن‌ تیمیه بود که سبط بن جوزی (م.۶۵۴ق.) او را فردی انحصارطلب خوانده که در آن خطه مجال فعالیت به هیچ دانشوری نمی‌داد.<ref>وفیات الاعیان، ج۴، ص۳۸۶-۳۸۷. </ref> درباره سبب نام‌گذاری مادر وی به تیمیه. دیدگاه‌هایی چند وجود دارد.<ref>تاریخ الاسلام، ج۴۵، ص۱۳۴. </ref>

 

حرّان در ترکیه کنونی قرار داشته و به‌ رغم پیشینه درخشان، به گفته ابن جبیر (۶۱۴م.ق.) در آن سال‌ها در وضع جغرافیایی خشک و خشن و دور از مظاهر تمدن بوده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص۱۹۷. </ref> از دیرباز صابئیان<ref>جغرافیای حافظ ابرو، ج۲، ص۳۵. </ref> و گاه مسیحیان در این شهر می‌زیسته‌اند.<ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص۱۵. </ref> سبط بن عجمی (م.۸۸۴ق.) قصیده‌ای در هجو اهالی این دیار سروده و آنان را به بخل، اخلاق خشن، و فرومایگی وصف کرده است.<ref>کنوز الذهب، ج۲، ص۳۵۷. </ref> ساکنان این شهر از قبیله مضر به شمار می‌رفتند.<ref>المسالک و الممالک، ص۱۱۱. </ref> پس از فتوحات در زمان خلیفه دوم، مردم این شهر به تدریج به اسلام گرویدند. این شهر در جنگ‌های صلیبی و یورش مغولان مورد تاخت و تاز مهاجمان قرار گرفت.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۲۳-۲۴.</ref> مردمش حنبلی بوده و همچنان وفاداری خود را به آل‌ امیه حفظ کرده‌اند و رسوب افکار اموی در میان دانشمندان سده‌های متأخر این دیار نیز یافت می‌شود.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱. </ref>

روزگار ابن‌ تیمیه با حکومت ممالیک (۶۴۸-۷۸۴ق.) همراه بود. او دوران حکمرانی بَیبَرَس (۶۲۵-۶۷۶ق.)<ref>الاعلام، ج۲، ص۷۹. </ref> و دو فرزندش محمد برکه (م.۶۷۸ق.)<ref>الاعلام، ج۶، ص۵۲. </ref> و سلامش (م.۶۹۰ق.)<ref>الاعلام، ج۳، ص۱۰۶.</ref> و آن‌گاه سلطان قلاوون (م.۶۸۹ق.)<ref>البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۲۸۹. </ref> و فرزندانش اشرف (م.۶۹۳ق.) و پس از کشته شدن وی<ref>الاعلام، ج۲، ص۳۲۱.</ref> ملک ناصر (م.۷۴۱ق.) را درک کرد و در اوج جنگ‌های ممالیک با ایلخانان مغول می‌زیست.<ref>الاعلام، ج۷، ص۱۱.</ref> وی در سال ۶۶۷ق. در شش سالگی در پی تهدید مغول، همراه خانواده و بسیاری از مردم حران کوچ کرد و عازم شام گشت.<ref>العقود الدریه، ص۵۸؛ شذرات الذهب، ج۸، ص۱۶۳.</ref>

دوران ابن‌ تیمیه با خطر حمله مغولان از شرق و نیز صلیبیان، فقدان حکومت مرکزی و رکود علم<ref>الکامل، ج۱۲، ص۳۶۰-۳۶۱؛ العقود الدریه، ص۶۰.</ref> مقارن بود. نفوذ مغولان و صلیبیان و ترکان در میان مسلمانان، در کنار مهاجرت‌های بسیار به سبب جنگ‌ها، موجب آمیختگی فرهنگی فراوان در جامعه اسلامی آن زمان ‌گشت. این پدیده افزون بر برخی پیامدهای نیکو، ناگواری‌هایی را همچون رواج آداب به نام شریعت همراه داشت.<ref>دعاوی المناوئین، ص۲۷. </ref> صوفیه که از دیرباز مورد حمایت عباسیان، ایوبیان، و ممالیک بودند، رواج گسترده یافتند و نگرش معنوی آنان به دین، زمینه‌ساز گرایش مردم به زیارت قبور پیامبران و صالحان گشته، اعتقاداتی مانند توسل، شفاعت و اخذ شفا را بسیار رونق داد.<ref>الحوادث الجامعه، ص۱۹۴. </ref> نیز برخی خرافه‌گرایی‌ها و بدعت‌ها در کنار این جریان شکل گرفت.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۴۸. </ref> ابن‌ تیمیه در چنین فضایی از زاویه دید خود به غالیان شیعه و نصیریه و اسماعیلیه، به ترویج دیدگاه‌های افراطی خویش ‌پرداخت و همه شیعیان را به بدعت‌گذاری متهم ساخت.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۵۲. </ref>

وی در دمشق از محضر مشایخی چون ابن ابی‌الیسر (م.۶۷۲ق.)، کمال بن عبدزاده (م.۵۸۹ق.)، مجد بن عساکر (م.۶۹۹ق.)، یحیی بن صیرفی (۶۷۸م.ق.)، احمد بن ابوالخیرزاده (م.۵۸۹ق.) و قاسم بن ابی‌بکر اربلی (م.۶۸۰ق.) بهره برد. برخی مشایخ وی را بیش از ۲۰۰ نفر دانسته‌اند<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۵۸-۵۹. </ref> که در میان ایشان زنان محدّث نیز به چشم می‌خورند.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۵۶. </ref> در ۱۷ سالگی صاحب کرسی تدریس و فتوا گردید<ref>العقود الدریه، ص۷۱.</ref> و با مرگ پدرش (م.۶۸۲ق.) در‌دار الحدیث سکریه در محله قصاعین دمشق به تدریس پرداخت و با اقبال دانشمندان زمان روبه‌رو شد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۳۰۳. </ref> احمد بن نعمه (م.۶۹۴ق.) آخرین استاد وی، اجازه فتوای او را صادر کرد.<ref>عقد الجمان، ج۳، ص۲۸۵. </ref> یک سال بعد در روزهای جمعه، به مدت دو سال، در مسجد جامع اموی به تدریس تفسیر قرآن پرداخت.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۳۰۳. </ref> با وفات زین‌ الدین بن منجا (م.۶۹۵ق.)، ابن‌ تیمیه به جای وی به تدریس مذهب حنبلی در مدرسه حنبلیه مشغول شد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۳۴۴. </ref>

==فعالیتهای سیاسی و نظامی==

ابن‌ تیمیه در امور سیاسی و نظامی نیز نقشی مهم داشت. وی به سال ۶۹۳ق. در جریان معروف به «عساف نصرانی» با شکایت از فردی مسیحی به سبب اهانت به پیامبر گرامی۹ به دست نایب السلطنه دمشق، محبوس گشت و آن فرد از اتهام تبرئهشد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۳۳۵-۳۳۶. </ref> در سال ۶۹۹ق. با لشکرکشی مغولان به سمت حلب، ابن‌ تیمیه در نامه‌ای به اهالی مصر، مردم آن دیار را به جهاد فراخواند.<ref>شذرات الذهب، ج۷، ص۷۹۴. </ref> سپس به روایت ابن خلدون (م.۸۰۸ق.) همراه برخی دیگر از بزرگان دمشق برای دریافت امان‌نامه از غازان رهسپار اردوگاه وی شد؛ اما برخی فرماندهان به‌ رغم اصرار ابن‌ تیمیه و دیگر شیوخ، از اعطای این امان‌نامه سرباز زدند.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۵، ص۴۷۴. </ref> به ادعای ابن کثیر، تسلیم نشدن قلعه دمشق به درخواست ابن‌ تیمیه بوده است.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۷. </ref> همین باعث بروز هرج و مرج شد که با دخالت نظامی ابن‌ تیمیه و نظام الدین محمود بن علی شیبانی خنثا گردید. وی نیز برای آزاد سازی اسیران مسلمان به خیمه‌گاه بولای از فرماندهان مغول رفت و تا اندازه‌ای نیز توفیق یافت. با رسیدن خبر لشکرکشی سپاه مصر، سپاهیان مغول عقب‌نشینی نسبی کردند و ابن‌ تیمیه نیز با خیالی آسوده مردم را به صبر و جهاد و همکاری با سپاه مصر دعوت کرد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۱۰-۱۱.</ref> به عقیده برخی شاگردان ابن‌ تیمیه، او نقشی مهم در تشجیع سپاه شام و مصر برای نبرد موسوم به شَقْحَبْ با غازان مغول در سال ۷۰۲ق. داشت. وی آنان را که مسلمان شده بودند، به خوارج تشبیه کرد<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۲۳-۲۴. </ref> و سپس خود نیز به صف مبارزان پیوست.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۲۵.</ref> او گاه مکاتبات مخفیانه‌ای با مغولان داشته و به همین سبب، مورد انتقاد قرار گرفته است.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۲۲.</ref>

ابن‌ تیمیه به سال ۷۰۴ق. در قتل ‌عام شیعیان کسروان، در امتداد اقدام‌های سرکوبگرانه ایوبیان و ممالیک برای قتل ‌عام شیعیان و راندن آنان از مصر و شام و سپس مدینه<ref>تبصرة الحکام، ج۳، ص۳۵۴؛ السلفیه، ص۶۳۴.</ref> و لبنان، نقشی مهم داشت. به گزارش ابن فضل‌ الله عمری (م.۷۴۹ق.) گاه خود نیز در جنگ شرکت می‌جست و گاه جنگجویان را بدین کار تشویق می‌کرد و گاهی برای تدارک نیرو به نزد مهنّا بن عیسی (م.۷۳۵ق.) از امرای قبایل ایلاتی شام<ref>الاعلام، ج۷، ص۳۱۶. </ref> می‌رفت و با تعابیر خشم‌آلود آنان را به لشکرکشی وامی‌داشت.<ref>مسالک الابصار، ج۵، ص۷۰۱. </ref> به گفته ابن کثیر (م.۷۴۸ق.) او برای توجیه کشتارهایش شیعیان را کافر و گمراه نامید.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۱۲. </ref> دامنه این کشتار تا قتل عام علویان شمال لبنان، قنیطره، عاقوره، بترون و عکا نیز امتداد یافت. در پی این تاراج، کسانی که جان به در بردند، به مناطق دیگر کوچ کردند.<ref>الملل و النحل، سبحانی، ج۸، ص۴۱۳-۴۱۴. </ref>

اختلاف‌های داخلی در امت اسلامی از جمله نزاع سخت میان شافعیان و حنفیان که گاه به کشتار یکدیگر و آتش زدن مساجد می‌انجامید<ref>شرح نهج البلاغه، ج۸، ص۲۳۷-۲۳۸. </ref> و نیز اختلاف‌های سیاسی میان حاکمان مسلمان در کشورهای اسلامی، بهترین فرصت را برای سلطه مغول و صلیبیان بر امت اسلامی فراهم ‌آورد.<ref>نک: النجوم الزاهره، ج۷، ص۳۶۳ به بعد.</ref> در این اوضاع، ابن‌ تیمیه به جای توجه به این ضعف‌ها و تلاش برای یکپارچه ساختن نیروی مسلمانان در برابر حمله همه‌ جانبه مغولان و صلیبیان که در آخرین گام به شام و فلسطین رسیده بودند، همواره به این اختلاف‌های درونی دامن می‌زد.<ref>نک: البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۳۹۹-۴۱۸؛ ج۱۴، ص۲۶۱-۲۶۳.</ref>

بهره‌مندی گهگاهی ابن‌ تیمیه از حمایت حکومت‌ها، و نیز عقاید خاص مخالف با دیدگاه‌های متعارف، هجمه به دیدگاه‌ها یا مقدسات دیگران، به کار بردن کلمات رکیک در مناظرات<ref>شفاء السقام، ص۱۳۲؛ التوسل، ص۱۸۱؛ برائة الاشعریین، ص۲۵۴.</ref> به‌ رغم اعتراف به حرمت دشنام مسلمان<ref>رفع الملام، ص۶۵. </ref>، اقامه حدود و قتل افراد بر پایه تشخیص خود<ref>مسالک الابصار، ج۵، ص۷۰۰. </ref> و چه بسا حسدورزی رقیبان<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۱۹، ۳۷.</ref> موجب بروز کشمکش‌هایی میان وی و دانشوران زمانش شد. وی به سال ۶۹۸ق. در پی اعتراض دانشمندان شافعی و حنفی به عقیده وی در باب تجسیم، به دادگاه فراخوانده شد؛ ولی از حضور در آن خودداری کرد و امیر سیف‌ الدین جاعان (م.۶۹۹ق.) به حمایت از وی برخاست و با ضرب و جرح برخی از مخالفان ابن‌ تیمیه، غائله را پایان داد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۴.</ref> او در سال ۷۰۱ق. جعلی بودن نامه یهودیانی را اثبات کرد که مدعی بودند پیامبر با آن نامه یهود خیبر را از پرداخت جزیه معاف کرده است.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۱۹. </ref> وی در سال ۷۰۴ق. سنگی را که بدان تبرک می‌جستند، خراب کرد<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۲۱۵؛ شذرات الذهب، ج۸، ص۱۹. </ref> و در سال بعد با برخی از فرقه‌های صوفیه درافتاد و درباره احوال و مسلک آنان کتابی نگاشت.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۳۶.</ref> در همین سال، به دعوت بَیبَرَس سلطان مصر، مجلس مناظره‌ای میان ابن مخلوف (م.۷۰۹ق.) قاضی مالکی و نصر مَنبِجی بر سر کتاب العقائد الواسطیه صورت گرفت. علت اصلی این فراخوان، انتقاد‌های ابن‌ تیمیه به محیی‌ الدین عربی (م.۶۳۸ق.) و منبجی پیرو وی بود. در همین زمان جمال الدین مزی (م.۷۴۲ق.) که به سبب تدریس فصلی از کتاب افعال العباد بخاری در ردّ بر جهمیه مورد خشم فقیهان زمان قرار گرفته بود، به‌ رغم تلاش‌های ابن‌ تیمیه و به فتوای ابن ‌صصری (م.۷۲۳ق.) قاضی شافعیان به زندان افتاد. پس از کشمکش‌هایی ابن‌ تیمیه همراه ابن‌ صصری برای محاکمه به مصر فراخوانده شد. ابن‌ مخلوف قاضی دادگاه با برشمردن پاره‌ای از عقاید ابن‌ تیمیه در زمینه جسمانیت و نزول خداوند از وی توضیح خواست. او از توضیح خودداری کرد و از این رو، به موجب حکم دادگاه به محبس رفت. ابن ‌صصری پس از استعفای خود دیگر بار به عنوان قاضی شام منصوب شد و به فعالیت بر ضدّ عقاید ابن‌ تیمیه در آن خطه پرداخت.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۳۷-۳۸.</ref>

حبس ابن‌ تیمیه تا ۲۳ ربیع الاول سال ۷۰۷ق. به طول انجامید. وی پس از آزادی به پیشنهاد طرفداران خود در مصر ماند و در آن‌جا به ترویج عقاید خود پرداخت. او به سبب مخالفت با عقاید صوفیه دیگر بار به دادگاه احضار شد و پس از ابراز عقاید خود در جواز شفاعت‌جویی از پیامبر در زمان حیات ایشان و حرمت استغاثه از آن حضرت، به اتهام اسائه ادب به پیامبر گرامی۹ محکوم شد که میان حبس در مصر و تبعید به اسکندریه یا دمشق، یکی را برگزیند. وی بازگشت به موطن خویش را پذیرفت؛ اما به درخواست حکومت دیگر بار حبس گردید. وی در طول مدت حبس آزادانه به ترویج عقاید خویش ادامه می‌داد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۴۵-۴۶.</ref>

ابن‌ تیمیه در سال ۷۰۹ق. به اسکندریه رفت و در آن‌جا به مدت هشت ماه اقامت گزید. به ادعای برخی، علت این سفر توطئه برای نابودی وی بود.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۴۹-۵۰.</ref> وی در سال ۷۱۳ق. با شنیدن خبر خطر حمله محمد خدابنده اولجایتو (حکومت: ۷۰۳-۷۱۶ق.) به شام، همراه ملک ناصر عازم دمشق گردید و با منتفی شدن خطر، در آن‌جا به قصد تدریس اقامت گزید. رابطه گرم میان وی با ملک ناصر نیز چندان پایدار نماند و در سال ۷۱۹ق. ملک ناصر در حکمی از وی خواست تا از فتوای خود در مسئله‌ای در زمینه طلاق دست بردارد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۹۷؛ شذرات الذهب، ج۸، ص۹۳.</ref> او بر اثر برخی فتاوایش در سال ۷۲۰ق. بیش از پنج ماه در قلعه دمشق زندانی شد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۹۷.</ref> بار دیگر در ششم شعبان ۷۲۶ق. به دستور ملک ناصر، این بار به سبب فتوایش در مسئله حرمت سفر به قصد زیارت قبر پیامبر، محبوس گشت. در نیمه شعبان قاضی دمشق دستور بازداشت پیروانش را صادر کرد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۱۲۳.</ref> وی در شب بیستم ذی قعده سال ۷۲۸ق. در زندان درگذشت.<ref>العقود الدریه، ص۶۳؛ البدایة و النهایه، ج۱۴، ص۱۳۷.</ref> جنازه وی را تشییع نمودند و اشعاری در مدح او سرودند.<ref>مسالک الابصار، ج۵، ص۷۰۳؛ البدایة‌ و النهایه، ج۱۴، ص۱۳۶.</ref>

ابن‌ تیمیه بر تمام مخالفت‌ها و نزاع‌های خود برچسب جهاد ضدّ بدعت‌های رایج زمان می‌زد و رد این‌گونه افکار را وظیفه هر دانشمندی می‌خواند.<ref>الاعلام العلیه، ص۳۴.</ref> اما خود هیچ اعتراضی به کارهای ظالمانه حکمرانان نکرد.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۸۳. </ref> برخورد آشتی‌آمیز وی با هواداران خاندان اموی و تقدیس‌گران یزید و نامیدن ایشان به اهل‌ سنت و جماعت و فرقه منجیه<ref>الوصیة الکبری، ص۵. </ref> بیانگر میزان صحت ادعای وی است.

ƒاندیشه‌ها: وی تنها منبع شریعت را قرآن دانسته و سنت را شارح آن شمرده است.<ref>منهج شیخ الاسلام، ص۳۸؛ الایمان، ص۳۶.</ref> بزرگداشت نصوص شرعی در برابر حکم عقل<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۵۷.</ref>، تأیید آن به اقوال سلف، رعایت ترتیب میان منابع اسلامی همچون کتاب، سنت نبوی و اقوال سلف، و واگذاشتن بحث از امور غیبی را از ویژگی‌های عقیده او شمرده‌اند.<ref>دعاوی المناوئین، ص۳۹-۵۱.</ref> گاه مباحثی جالب در فقه اللغه و بسامد معنایی واژگان نیز مطرح کرده است.<ref>دعاوی المناوئین، ص۴۷-۵۱.</ref> اما تشتت روش‌شناختی فراوان در اندیشه او به چشم می‌خورد؛ به گونه‌ای که به هیچ یک از ویژگی‌های یاد شده به طور مطلق پایبند نبوده و نمونه‌های بسیار تخلف از قول سلف در آثار او دیده می‌شود.

وی تعارض میان کتاب و سنت و عقل را منتفی می‌دانست<ref>درء تعارض العقل و النقل، ج۵، ص۲۳۱-۲۳۳، ۲۵۵.</ref> و حجیت عقل در امور اعتقادی و احکام را رد می‌کرد<ref>منهج شیخ الاسلام، ص۳۶. </ref> و با کلام، منطق و فلسفه میانه خوشی نداشت. در این زمینه، کتاب‌هایی چون الرد علی الفلاسفه و نقض المنطق را نگاشته و رازی (م.۳۱۱ق.)، ابن سینا (م.۴۲۸ق.) و غزالی (م.۵۰۵ق.) را با تعابیری موهن، وارثان مجوس و هند و یونان و مشرک خوانده است.<ref>العقیدة الحمویه، ص۷؛ العقود الدریه، ص۹۸.</ref> البته خود وی در عمده آثارش به ترتیب دادن مقدمات منطقی و طرح مباحث کلامی روی آورده است؛ چنان‌که قیاس را مادام که به مخالفت با نص منتهی نگردد، معتبر می‌داند.<ref>مجموعة الرسائل، ج۲، ص۲۳۸؛ مجموع الفتاوی، ج۱۹، ص۲۹۸-۲۹۹. </ref>

ابن‌ تیمیه خود را تبییین‌گر و پاسدار اندیشه‌های سلف دانسته است. از این رو، تنها دیدگاهی را برگزیده که به ادعای وی اجماع سلف که اطمینان آور و مصون از خطاست<ref>الفرقان، ص۲۰، ۷۵؛ منهاج السنه، ج۵، ص۱۸۲.</ref> بر آن مستقر شده باشد.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۲۲۹؛ دعاوی المناوئین، ص۴۰.</ref> البته در جای دیگر از این اطلاق دست شسته و به صرف وجود آن دیدگاه در میان دانشمندان بسنده کرده است.<ref>الرد علی الاخنائی، ص۱۹۵.</ref> این بدان روست که صحابه جز به کلام پیامبر تمسک نمی‌کردند و از سویی آگاه‌ترین مردم به سنت نبوی بودند<ref>منهاج السنة النبویه، ج۵، ص۱۸۲.</ref>؛ پس سخنان غیر حدیثی ایشان نیز حجت ‌است.<ref>درء تعارض العقل و النقل، ج۲، ص۳۰۱. </ref> البته این حجیت تا جایی است که نصی بر خلاف آن نرسیده باشد و صحابه دیگر نیز با ایشان مخالفت نکرده باشند، به ویژه اگر شهرت یافته باشند؛ زیرا در این صورت عدم مخالفت به معنای «اجماع اقراری» بر پذیرش آن است. بر این اساس، سخنان خلفای راشدین نیز به خودی خود پذیرفتنی نیست.<ref>التوسل و الوسیله، ص۱۱۳. </ref> وی می‌کوشد تا میان سخنان صحابه جمع کند<ref>الجواب الصحیح، ج۴، ص۳۴۹-۳۵۰. </ref>؛ اما ادعای عدم حجیت سخنان متعارض صحابه با رحمت‌آور خواندن این‌گونه اختلاف‌ها و تخییر مکلّف در تمسک به هر یک از آن‌ها متعارض می‌نماید.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۷۹-۸۱. </ref> او تا آن‌جا که به سود خود ببیند، اختلاف‌ها را رحمت می‌خواند؛ ولی اگر سخن صحابی را مخالف رأی خود بپندارد، آن را رد می‌کند.<ref>نک: التوسل و الوسیله، ص۱۱۳.</ref>

۱. آرای حدیثی: ابن‌ تیمیه معمولاً پس از نقل احادیث به بررسی درجه اعتبار آن‌ها می‌پردازد. سپس دیدگاه خود را با قطعیت کامل بیان می‌کند. گویا پرونده هر مبحث با اظهار عقیده او برای همیشه بسته خواهد شد.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۶۹. </ref> این نوع جزم‌گرایی در کنار اندوخته‌های وافر حدیثی وی شاگردانش را بر این عقیده داشت که هر چه او معتبر نشناسد، حدیث ندانند.<ref>تاریخ ابن الوردی، ج۲، ص۲۷۷؛ العقود الدریه، ص۷۱.</ref> البته منتقدان از اشتباه‌های وی در نقل و نقد حدیث پرده برداشته‌اند. وی گاه حدیث نبوی را قدسی می‌شمرد و در بسیاری اوقات احادیث متفاوت را با هم می‌آمیخت؛ چنان‌که گاه در نسبت حدیث به مصدر یا راوی آن اشتباه می‌کرد. همین اشتباه‌ها نقشی عمده در اندیشه‌های فقهی و کلامی وی داشت.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۶۹-۷۲.</ref> تقطیع یا گزینش سخنان بر وفق دیدگاه‌های خود نیز از دیگر موارد اتهام وی است.<ref>دفع شبه التشبیه، ص۷۴؛ المقالات السنیه، ص۲۰۵-۲۰۶. </ref>

رجال‌شناسی ابن‌ تیمیه نیز با اشتباه‌های فاحشی همراه است. گاه از شخصیت‌هایی یاد می‌کند که در هیچ منبع رجالی یافت نمی‌شوند.<ref>نک: کتاب الزیاره، ص۲۳.</ref> تضعیف‌های رجالی‌اش از نظر متخصصان حدیث بی‌اعتبار است تا آن‌جا که اهل حدیث را بر آن داشته تا به بررسی‌های رجالی او اعتنا نکنند.<ref>لسان المیزان، ج۶، ص۳۱۹.</ref> رد‌کردن احادیث صحیح در فضیلت علی۷ هواداران وی را نیز به اعتراض واداشته است؛ چنان‌که البانی (م.۱۳۳۲ق.) وی را به جرئت در انکار احادیث صحیح متهم کرده است.<ref>سلسلة الاحادیث، ج۴، ص۳۴۴-۴۰۰.</ref> وی بی‌مهابا برخی از تضعیف‌های خود را به اجماع نسبت داده است. مثلاً حدیث تصدّق خاتم علی۷ را به اجماع نادرست می‌شمرد<ref>مقدمة فی اصول التفسیر، ص۳۱، ۳۶. </ref>؛ در حالی که بسیاری از محدثان و مفسران بدان احتجاج کرده‌اند.<ref>تفسیر مقاتل، ج۱، ص۴۸۶؛ جامع البیان، ج۶، ص۸۶؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج۴، ص۱۱۶۲؛ تفسیر ثعلبی، ج۴، ص۸۰.</ref> این‌گونه تعامل با روایت‌ها، تداعی‌کننده روش جدال‌گرایانه وی در نقد علمی است.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۷۵. </ref>

وی در نگاشته‌هایش از آثار حدیثی نویسندگان صحاح سته، عبدالله بن محمد جعفی (م.۲۲۹ق.)، ابوبکر بن اثرم (م.۲۶۱ق.)، حنبل بن اسحاق (م.۲۷۳ق.)، ابوداود سجستانی (م.۲۷۵ق.)، دارمی (م.۲۸۰ق.)، ابن ابی‌عاصم (م.۲۸۷ق.)، عبدالله بن احمد حنبل (م.۲۹۰ق.)، خلّال (م.۳۱۱ق.)، ابن ابی‌زمنین (م.۳۱۰ق.)، ابن ابی‌حاتم (م.۳۲۷ق.)، ابوحفص بن شاهین (م.۳۸۵ق.)، ابن منده (م.۳۹۵ق.)، ابوذر هروی (م.۴۳۴ق.) و نیز کتاب التوحید اثر ابن خزیمه (م.۳۱۱ق.)، الشریعه اثر ابوبکر آجری (م.۳۶۰ق.)، الابانه از ابن‌بطه (م.۳۸۷ق.)، شرح اصول السنه لالکائی (م.۴۱۸ق.) و عقیدة السلف و اصحاب الحدیث از صابونی (م.۴۴۹ق.) بهره برده است.<ref>دعاوی المناوئین، ص۴۲-۴۴.</ref>

۲. آرای تفسیری: بیشتر مباحث تفسیری ابن‌ تیمیه به آیات صفات و آیات مرتبط با ردّ صوفیه اختصاص دارد<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ج۷، ص۱۴۱.</ref> که به طور پراکنده در لابه‌لای کتاب‌هایش یافت می‌شوند و به قلم عبدالرحمن عمیره با عنوان التفسیر الکبیر؛ و محمد سید جلیند با عنوان دقائق التفسیر گرد آمده است.

به باور وی پیامبر گرامی۹ تمام قرآن را تفسیر فرمود. از این رو، اختلاف اصحاب در تفسیر بسیار کم و بیشتر مربوط به اختلاف در تعابیر یا مصداق‌های یک عنوان عام است.<ref>الوافی بالوفیات، ج۷، ص۹۱-۹۵.</ref> البته گاه نیز به سبب اشتراک لفظی یک آیه بر اثر نزول مکرّر آن آیه یا اراده هر دو معنا در عرض یکدیگر، هر دو تفسیر درست‌اند.<ref>الوافی بالوفیات، ج۷، ص۹۶.</ref> عقاید تشبیهی ابن‌ تیمیه در تفسیرش نیز اثری بارز نهاده است؛ تا جایی که وجود متشابه را در قرآن انکار می‌کند و آن را امری کاملاً نسبی می‌داند. از این رو، بر این باور است که برای تفسیر آیات قرآن هیچ نیازی به ارجاع آیه متشابه به آیه محکم نیست و هر آیه‌ای خودبسند است.<ref>التفسیر الکبیر، ج۱، ص۲۵۲.</ref> وی در جایی دیگر اِحکام را به سه معنای اِحکام در تنزیل با امحای القائات شیاطین<ref>الاکلیل، ص۸. </ref>، اِحکام در ابقای تنزیل با عدم نسخ آن و اِحکام معنا در برابر تفاسیر ناروا دانسته است.<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۱۰.</ref> وی تفسیر قرآن به قرآن را بهترین شیوه تفسیر و سپس تفسیر به سنت، سخنان صحابه و آن‌گاه تابعین را مطلوب دانسته است.<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۱۰-۱۱۱. </ref> او بهترین تفسیر را جامع البیان طبری با اسانید ثابت و به دور از نقل بدعت یا نقل از متهمین می‌شمارد.<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۱۷. </ref> تفسیر قرآن بر پایه مقتضای عربیت، بدون در نظر گرفتن قراین مرتبط با متکلم و مخاطب و سیاق آیه را نادرست می‌خواند.<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۰۵. </ref> تفسیر به رأی به معنای تفسیر از روی ظنّ و گمان یا آرای شخصی بدون مراجعه به لغت و شرع، حرام است<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۱۶. </ref>؛ اما وی عملاً آیات را بر مقتضای رأی تشبیهی خود حمل کرده است؛ چنان‌که در گزارش صفدی در ذیل آیات ۱۸۹-۱۹۰ اعراف/۷ شاهد هستیم.<ref>الوافی بالوفیات، ج۷، ص۲۰-۲۱. </ref> رجوع به اهل کتاب به قصد استشهاد و نه اعتقاد رواست؛ اما ابن‌ تیمیه اسرائیلیات را به سه‌گونه درست، نادرست و مسکوت قسمت کرده و در‌گونه سوم تنها نقل آن را جایز می‌شمارد.<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۱۲. </ref> تفسیر نزول قرآن بر هفت حرف به قرائات هفت‌گانه اشتباه است؛ اما این اختلاف ممکن است به اختلاف در معنای غیر مخل به حقانیت دعوت، منتهی شود.<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۶۸-۶۹. </ref> وی در جای دیگر مدعی می‌شود که قرائات هفت‌گانه در زمان پیامبر گرامی۹ و به تأیید ایشان بوده است<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۱۹.</ref> و ترادف به جهت کاربست تضمین در قرآن، بسیار نادر است<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۹۶.</ref> و احادیث مربوط به فضیلت‌های سور نیز دروغ‌اند.<ref>دقائق التفسیر، ج۱، ص۱۰۴.</ref>

‚۳. آرای اعتقادی: ابن‌ تیمیه در امور اعتقادی، ظاهر کتاب را حجت دانسته، تأویل کلام بر خلاف ظاهر<ref>الصفدیه، ج۱، ص۲۹۱.</ref> یا هر‌گونه باطن مخالف با ظاهر را که گاه به بهانه دوری از تشبیه و تجسیم مطرح می‌گردد، رد می‌کند.<ref>الفتوی الحمویه، ص۱۰۶-۱۱۰.</ref> وی بر دیدگاه کسانی که اسما و صفات الهی را بر خلاف ظاهر درخور مخلوقات حمل می‌کنند، نیز می‌تازد و آن را مفسده انگیز می‌خواند.<ref>مجموع الفتاوی، ج۶، ص۳۵۷. </ref> این همه در حالی است که برخی او را به تأویل‌گرایی در اثبات دعاوی فاسد خود متهم کرده‌اند.<ref>شواهد الحق، ص۲۲۷؛ السیف الصقیل، ص۱۳۲، ۱۳۶. </ref> وی با استناد به آیه نَفْر، خبر واحد اعتقادی را حجت دانسته است. بر این اساس، چنانچه فارغ از طریق صدور، مفاد خبری قطع‌آور باشد، در فهم دین استنادپذیر خواهد بود.<ref>درء تعارض العقل و النقل، ج۳، ص۳۸۳-۳۸۴؛ المسوده، ص۲۴۸. </ref> البته این حجیت مشروط به آن است که قرینه‌ای دال بر صحت آن همچون وجود آن خبر در کتاب‌های صحاح، یا عمل بر وفق آن وجود داشته باشد.<ref>الرد علی المنطقیین، ص۳۸؛ مجموع الفتاوی، ج۱۳، ص۳۵۱؛ ج۱۸، ص۴۸. </ref> همین اعتراض مخالفان را فراهم آورده است.<ref>الحقائق الجلیه، ص۸۷؛ رفع الاشتباه، ص۲۳۲. </ref>

در تفسیر صفات خبری با دو‌گونه موضع‌گیری از ابن‌ تیمیه روبه‌رو می‌شویم که جمع آن دو نتیجه‌ای جز تشبیه و تجسیم به دست نمی‌دهد. وی از یک‌سو به تنزیه خداوند از صفات مخلوق اشاره می‌کند<ref>شرح حدیث النزول، ص۱۱۴؛ الجواب الصحیح، ج۴، ص۴۲۴.</ref> و تشبیه اوصاف خداوند به بندگان را بدعت و ضلالت می‌خواند و در کنار عطف توجه به مبنای ظاهرگرایانه خود با پرهیز از تأویل این صفات به عدم توان عقل بر فهم کیفیت آن‌ها عنایت می‌ورزد<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۶۳۹. </ref> و در جای دیگر با منسوب ساختن نظریه تجسیم به برخی شیعه<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۲۱۷.</ref> دامن خود و اهل‌ سنت را از این دیدگاه، پاک و پیراسته می‌خواند<ref>شرح حدیث النزول، ص۱۳۰، ۲۳۷-۲۵۲، ۲۵۸؛ منهاج السنه، ج۲، ص۲۱۷.</ref> و باور به تمثیل<ref>الجواب الصحیح، ج۴، ص۴۰۶. </ref>، مصافحه<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۵۰۰، ۵۲۰.</ref> و تجسیم<ref>الجواب الصحیح، ج۴، ص۴۵۱، ۴۵۳-۴۵۴. </ref> درباره خداوند را کفرآمیز دانسته، به عقیده «جسمانیت خداوند» اعتراض کرده، آن را مستلزم تشبیه می‌داند.<ref>درء تعارض العقل و النقل، ج۱۰، ص۳۱۲. </ref> همو در جای دیگر با ارائه تفسیری متفاوت از جسمانیت از دعوی خود ضدّ شیعه دست کشیده است.<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۲۴۳، ۲۵۶. </ref> اعتراض دیگر او به نو پدید بودن اصطلاح جسمانیت است.

به باور وی، از آن‌جا که اسماء و صفات خداوند توقیفی هستند، نمی‌توان خداوند را به جسمانیت متصف کرد.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۶۸. </ref> از این رو، با توجیه عقیده کرامیه درباره جسمانیت خداوند و تأویل آن به موجودیت، اشکال اخیر را بر آنان متوجه می‌داند<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۱۳۷. </ref> و بر همین اساس از پاسخ به متحیز و جهت‌دار بودن خداوند دوری کرده، این الفاظ را مجمل و فارغ از آموزه‌های کتاب و سنت می‌داند.<ref>مجموع الفتاوی، ج۵، ص۳۰۲-۳۰۵. </ref> این همه در حالی است که وی در نوشتارهای خود صریحاً به استواء، مجیء، دست، پا<ref>صحیح الکلم، ص۴۳. </ref>، فرح و غضب و... برای خداوند اشاره دارد و روایت‌های این باب را می‌پذیرد و بر تفسیر آن‌ها بر پایه معنای ظاهری و عرفی آن تأکید می‌ورزد<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۶۳۹-۶۴۰.</ref>؛ چنان‌که تشبیه محال را تنها در اوصاف اختصاصی خداوند می‌پذیرد و تشبیه در برخی جهات را مستلزم تمثیل محال نمی‌شمارد.<ref>التدمریه، ص۳۹-۴۰.</ref> وی خداوند را در ما فوق آسمان‌های هفت‌گانه بر روی عرش خود که جهتی عدمی است، متحیز می‌داند. مراد از «جهت عدمی» توصیف خداوند به عدم تحقق در مخلوقاتش است.<ref>درء تعارض العقل و النقل، ج۱، ص۲۵۳؛ مجموع الفتاوی، ج۵، ص۲۶۲.</ref> از همین رو، وی قابل اشاره است و از این روست که هنگام دعا دست‌ها را به سمت آسمان می‌گیریم یا ذیل آیات۳۶-۳۷ غافر/۴۰ فرعون در پی گفتار موسی، به هامان دستور ساخت کوشک بزرگی می‌دهد تا بدان وسیله بر خدای عالم مشرف شود.<ref>العقیدة الحمویه، ص۹۴؛ شرح حدیث النزول، ص۵۹. </ref>

حصنی (م.۸۲۹ق.)، ابن حجر هیتمی (م.۹۷۳ق.) و بسیاری دیگر ابن‌ تیمیه را به تشبیه و تجسیم وصف کرده‌اند.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۱۱۹، ۱۲۹-۱۳۰؛ کشف النقاب، ص۱۵؛ فیض الوهاب، ج۲، ص۵۰؛ السیف الصقیل، ص۴۲.</ref> بسیاری نیز بر این باورند که ابن‌ تیمیه به جهت و تحیز قائل بوده است.<ref>الفتاوی الحدیثیه، ص۱۱۶؛ شواهد الحق، ص۲۰۹؛ الحقائق الجلیه، ص۶۱؛ ابن تیمیة لیس سلفیاً، ص۷۴. </ref> حصنی در این زمینه می‌نویسد: ابن‌ تیمیه بر بالای منبر مسجد جامع اموی مسئله استواری خداوند بر عرش را به نشستن خود بر منبر تشبیه کرد و از همین رو حاضران به او اعتراض کردند.<ref>دفع شبه من شبه، ص۴۱.</ref> به روایت ابن بطوطه (م.۷۷۹ق.) وی حدیث نزول خداوند بر آسمان دنیا را به نزول خود از منبر تشبیه کرد.<ref>رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۳۱۷.</ref> فارغ از گزارش ابن بطوطه به عنوان جهانگردی بی‌طرف، به گزارش ابوحیان (م.۷۴۵ق.) نیز وی در کتاب العرش خود آورده که خداوند بر کرسی جلوس نموده و جایی را برای نشستن پیامبرش خالی کرده است.<ref>دفع شبه من شبه، ص۴۷.</ref> شاهد صحت این نسبت آن است که ابن‌ تیمیه این حدیث را صحیح شمرده است: عرش آن‌گاه که خداوند بر آن جلوس فرماید، تنها به پهنای چهار انگشت فضای خالی دارد!<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۶۲۸-۶۳۰.</ref> البته مفقود ماندن کتاب مورد اشاره ابوحیان بعید نیست؛ چنان‌که در میان تاریخ‌نگاران همفکر ابن‌ تیمیه به نوعی پنهان‌کاری در منسوب ساختن نظریه تجسیم به وی برمی‌خوریم و پس از مراجعه به دیگر تواریخ این راز آشکار می‌شود.<ref>قس: تاریخ ابن الوردی، ج۲، ص۲۴۶؛ نک: الوافی بالوفیات، ج۷، ص۱۹.</ref> ابن‌ تیمیه، خود، در جلسه دادگاهی که بدین منظور برگزار شده بود، حضور نیافت و حکومت با اعلان حمایت از وی و ضرب و شتم مخالفان، از آشکار شدن عقیده او جلوگیری کرد. موضع‌گیری‌های علمای مذاهب و احضار مکرر وی به دادگاه و درخواست توضیح درباره عقیده او در تشبیه و تجسیم حاکی از وجود برخی گفته‌های نانگاشته یا نگاشته‌های نایافته از سوی وی است.<ref>ابن‌تیمیة حیاته عقائده، ص۱۱۷-۱۱۸، ۱۲۵.</ref> پرهیز ابن‌ تیمیه از تشبیه، به معنای پرهیز از همگون خواندن اعضای خداوند با اعضای انسان یا هر موجود دیگر خواهد بود؛ امری که به تعبیر برخی نویسندگان، حتی مورد انکار مشبّهه نیز قرار گرفته است.<ref>ابن‌تیمیة حیاته عقائده، ص۱۳۰؛ الملل و النحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۰۵.</ref>

بر اساس ترسیم شهرستانی (م.۵۴۸ق.) و ابن جوزی (م.۵۹۷ق.) از دیدگاه‌های مربوط به تفسیر صفات خبری و تقسیم آن به تأویل‌گرایی معتزلی، توقف سلفی همراه با تأویل به منظور فرار از تشبیه، یا ظاهرگرایی و تشبیه که در میان متأخرین رواج داشته است، ابن‌ تیمیه را می‌بایست مخالف منهج سلف به شمار آورد.<ref>دفع شبه التشبیه، ص۷۳؛ ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۱۳۰.</ref> به ادعای وی، با ملاحظه بیش از ۱۰۰ کتاب تفسیری می‌توان دریافت که هیچ یک از سلف صالح آیات و روایت‌های مرتبط با صفات را تأویل نبرده و آن را بر ظاهرش حمل کرده‌اند.<ref>تفسیر سورة النور، ص۱۷۸-۱۷۹. </ref> اما بسیاری از صحابه و دانشمندان در این‌گونه صفات راه تأویل را برگزیده‌اند.<ref>نک: ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۱۲۱-۱۲۹.</ref> برخی نویسندگان، عقیده تشبیه و تجسیم ابن‌ تیمیه را برگرفته از ابوالبرکات بغدادی (م.۵۴۷ق.) که فردی یهودی زاده بود<ref>المقدمات الخمس و العشرون، ص۹-۱۰.</ref> یا محصول گرایش‌های کرّامی وی<ref>نشأة الفکر الفلسفی، ج۱، ص۳۱۱.</ref> یا به پیروی از طیف مجسمه حنابله همچون محمد بربهاری (م.۳۲۹ق.) و قاضی ابویعلی (م.۴۵۸ق.)<ref>التبصیر فی الدین، ص۶۷.</ref> دانسته‌اند.

ابن‌ تیمیه در عین التزام به قضا و قدر الهی و تفسیر جبری از آن، هیچ عذری را برای مرتکبان جرایم نمی‌پذیرد و این‌گونه عذرتراشی را مستلزم کفر می‌داند.<ref>مجموعة الرسائل، ج۲، ص۸۹-۹۱.</ref> ابن‌ تیمیه دین را دارای سه مرتبه اسلام، ایمان و احسان دانسته است. از این رو، هر مسلمی مؤمن نیست؛ چنان‌که هر مؤمنی نیز محسن نیست.<ref>الایمان، ص۸.</ref> بر همین اساس، ایمان در صورتی که همراه با اسلام یاد گردد، به معنای اعمال قلبی و اسلام به معنای اعمال ظاهری خواهد بود.<ref>الایمان، ص۱۵.</ref> وی ایمان جامع اسلام را مرکب از قول قلب و زبان، و عمل قلب و زبان و جوارح و قابل زیادت و نقصان می‌دانست.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۵۱.</ref> او کفر را عدم ایمان به خداوند و پیامبرانش می‌داند؛ خواه مقرون به تکذیب باشد یا شک. هیچ مسلمانی به صرف گناه کافر نیست و میان تکفیر مطلق و معین می‌بایست تفاوت گذاشت؛ زیرا گاه کلام کفرآمیز از آن‌جا که حجت بر قائل آن تمام نیست، مستلزم کفر وی نیست.<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۳، ص۳۴۸-۳۴۹؛ ج۱۲، ص۴۸۷-۴۸۸؛ ج۱۱، ص۴۰۶؛ ج۲۷، ص۴۷۸.</ref> به عقیده وی، «حجت» توانایی بر دانستن و قدرت بر عمل طبق آن است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳۵، ص۱۶۷.</ref>

‚۴. آرای فقهی: ابن‌ تیمیه تقلید در اصول اعتقاد از هر مذهبی را ممنوع می‌داند.<ref>مجموع الفتاوی، ج۶، ص۲۱۶.</ref> وی گرچه مدافع نگرش حنبلی به شمار می‌رود و در دفاع از باورهاشان آنان را پیروان راستین قرآن و سنت دانسته است<ref>بیان تلبیس الجهمیه، ج۳، ص۵۴۸.</ref>، هیچ تعهدی به پذیرش کلام غیر مستند به حدیث نبوی از ابن حنبل (م.۲۴۱ق.) ندارد.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۶۹.</ref> به باور وی، عقیده حق در ابن حنبل منحصر نیست<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۸۹.</ref> و او هم فتاوای خلاف جمهور داشته است؛ از جمله: طلاق در حالت حیض واقع نمی‌شود؛ قضای نماز بر تارک الصلاة اگر توبه کند، مشروع نیست؛ در صورت اقامه بینه بر رؤیت هلال، روزة ادامه روز مشروع است، گر چه پیش از آن چیزی خورده شده باشد؛ حائض هنگام ضرورت می‌تواند طواف کند و فدیه‌ای بر او واجب نیست؛ حکم محرمیت با شیر در بزرگسالی نیز تحقق‌پذیر است؛ اجاره حیوان و درخت برای استفاده از منافع آن جایز است.<ref>منهج شیخ الاسلام، ابن‌ تیمیه، ص۱۸۸-۱۸۹.</ref> وی بر خلاف فقیهان مذاهب چهارگانه، معتقد است که مدت حیض تقدیرپذیر نیست؛ نماز در سفر، کوتاه یا بلند، شکسته است؛ جمع بین دو نماز هنگام حاجت نیز رواست؛ اگر بنی‌هاشم از خمس محروم گردند، می‌توانند از زکات بهره گیرند؛ در صورت شک در طلوع فجر می‌توان مبطلات روزه را انجام داد؛ زنان بت‌پرست نیز قابل ملکیت یمین‌اند.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۹۰-۱۹۱.</ref>

ابن‌ تیمیه مسلمانان را از رفتن بر مزار پیامبران بازمی‌دارد و تنها روی‌کردن به قبر ایشان را هنگام سلام بر آنان می‌پذیرد؛ اما بر این باور است که هنگام دعا برای میت باید رو به قبله بود.<ref>قاعدة عظیمه، ص۵۶، ۸۸.</ref> وی بر آن است که هرگونه نماز یا دعا برای خود نزد قبر هر میتی بدعت و حرام است<ref>اقتضاء الصراط المستقیم، ج۲، ص۶۸۲؛ قاعدة عظیمه، ص۵۶.</ref>؛ نیز نشستن نزدیک قبر پیامبران و مسح یا بوسیدن قبور آنان ممنوع است.<ref>قاعدة عظیمه، ص۵۷.</ref> وی با رد احادیث استحباب زیارت قبر پیامبر گرامی۹ آن‌ها را دروغ دانسته است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۴، ص۳۵۶-۳۵۷. </ref> او در جای دیگر در تبیین عقیده سلف، به اختلاف میان ایشان بر سر تحریم مطلق زیارت قبور، استحباب یا کراهت آن اشاره کرده و در تحلیل این سخنان، هر یک از آن‌ها را نسبتاً صحیح دانسته؛ زیرا زیارت اگر همراه شرک یا نوحه‌سرایی گردد، حرام خواهد بود و در صورتی که به سبب حزن بر مرده باشد، مباح است و اگر به قصد دعا برای مردگان باشد، مستحب به شمار می‌رود.<ref>الجواب الباهر، ص۴۴-۴۶؛ قاعدة عظیمه، ص۶۱-۶۲.</ref> به عقیده وی، مراد از زیارت، همان حضور در مسجدالنبی و نماز خواندن در آن‌جا و سلام گفتن بر پیامبر هنگام ورود به مسجد است که به اتفاق مسلمانان جایز است.<ref>الجواب الباهر، ص۲۲.</ref> او از به کار بردن لفظ زیارت به سبب ابهام موجود در آن احتراز می‌کند و لفظ سلام بر میت را به کار می‌بندد.<ref>قاعدة جلیله، ص۱۴۰-۱۴۱.</ref> مخالفان وی در پاسخ، ادله روایی دال بر حرمت زیارت را به قرینه ادله ترخیص، مقطعی و برای قطع علاقه میان مسلمان و اموات کافر وی یا به سبب نهی از آداب خاص جاهلیت در نوحه‌سرایی باطل و خلاف شرع می‌دانند.<ref>الوهابیة فی المیزان، ص۹۵-۹۸. </ref>

ابن‌ تیمیه پس از اشاره به اختلاف دانشمندان درباره‌ حرمت یا عدم استحباب سفر به قصد زیارت قبور، دیدگاه نخست را منسوب به جمهور دانشمندان دانسته و پذیرفته است.<ref>الرد علی الاخنائی، ص۱۳.</ref> به عقیده وی تمام ائمه مسلمین بر حدیث عدم قصد سفر جز برای رفتن به مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجدالاقصی اتفاق‌نظر دارند<ref>الجواب الباهر، ص۴۳؛ قاعدة عظیمه، ص۶۲.</ref>؛ چنان‌که سیره صحابه نیز بر همین بوده است.<ref>قاعدة عظیمه، ص۴۸-۴۹.</ref> این دیدگاه هم با اعتراض مخالفان روبه‌روست<ref>شفاء السقام، ص۱۱۵؛ السیف الصقیل، ص۱۵۶؛ الجوهر المنظم، ص۲۳. </ref>؛ زیرا سفر به قصد زیارت در سیره مسلمانان و صحابه همچون خلیفه دوم در توصیه به کعب الاحبار (م.۳۲ق.)، بلال حبشی (م.۲۰ق.) و عمر بن عبدالعزیز (م.۱۰۱ق.) یافت می‌شود.<ref>الوهابیة بین المبانی الفکریه، ص۱۸۱-۱۸۳.</ref> روایت «شدّ الرحال» نیز با مناقشه دلالی به گونه‌ای دیگر تفسیر شده است.<ref>احیاء علوم الدین، ج۲، ص۲۴۷، ۴۴۸.</ref> این همه در حالی است که به گزارش حصنی (م.۸۲۹ق.) فتوایی مکتوب از ابن‌ تیمیه در تحریم مطلق زیارت قبور پیامبران وجود دارد.<ref>دفع شبه من شبه، ص۴۷. </ref>

ابن‌ تیمیه به پیروی از ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)<ref>التمهید، ج۱، ص۱۶۸.</ref> و ابن‌قدامه (م.۶۲۰ق.)<ref>المغنی، ج۳، ص۴۴۱.</ref> هر‌گونه بنا بر قبور را نشانه شرک و ریشه بت‌پرستی خوانده<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۴۳۷.</ref> و تعظیم قبور را آیین مشرکان و کار اهل کتاب شمرده است.<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۴۷۴.</ref> او در این زمینه به روایت‌های متواتر<ref>اقتضاء الصراط المستقیم، ج۲، ص۶۷۲.</ref> و عمل پیامبر و صحابه استناد می‌کند که ساختن بنا بر قبور در زمانشان رواجی نداشت<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۴۷۹.</ref> و بدعت به شمار می‌رفت<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۴۳۷.</ref>؛ چنان‌که صحابه پیامبر بر ویران‌کردن این مشاهد تأکید می‌ورزیدند.<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۴۸۰.</ref> وی ظهور مشاهد و روایت‌های دال بر فضیلت زیارت آن‌ها را مربوط به دوران سلطه قرامطه بر کشورهای اسلامی<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۷، ص۱۶۷.</ref> و منهدم ساختن چنین مکان‌هایی را تکلیف هر مسلمان دانسته است.<ref>اقتضاء الصراط المستقیم، ج۲، ص۶۷۵. </ref> به عقیده او نماز کنار قبور، خواه به قصد تبرّک<ref>الرد علی البکری، ج۱، ص۱۱۵؛ قاعدة عظیمه، ص۴۵.</ref> و خواه بدون قصد<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۷، ص۴۸۸. </ref> جایز نیست.

برخی از مخالفان ابن‌ تیمیه این سخنان را انکار حیات پیامبران در قبر<ref>السیف الصقیل، ص۱۶۰.</ref>، مساوات قبور ایشان و دیگران<ref>دفع شبه من شبه، ص۴۵.</ref> و انکار رسالت نبوی پس از وفات وی<ref>دفع شبه من شبه، ص۶۵، ۶۷.</ref>دانسته‌اند. به عقیده ایشان ادله تعظیم شعائر الهی (حجّ/۲۲، ۳۲) و وجوب محبت پیامبر گرامی۹ و اهل‌ بیت ایشان (شوری/۴۲، ۲۳)، نیز گزارش قرآن از رواج سنت بنای مسجد بر قبور صالحان و تأیید ضمنی آن (کهف/۱۸، ۲۱) و تصریح قرآن به اراده الهی بر بزرگداشت مادی یا معنوی خانه‌هایی که در آن یاد خدا می‌شود (نور/۲۴، ۳۶-۳۷) از ادله قرآنی مطلوبیت ساخت مشاهد بر قبور صالحان‌اند.<ref>نک: الوهابیة فی المیزان، ص۳۱-۴۲.</ref> نیز بقای آثار باستانی قبور پیامبران در منطقه حجاز، فلسطین و شامات به‌ رغم دسترسی مسلمانان روزگار نزول و امکان تخریب آن‌ها شاهدی بر جواز آن است.<ref>الوهابیة فی المیزان، ص۴۲-۴۳.</ref> ادله روایی ابن‌ تیمیه و شاگردان مکتب وی نیز با مناقشات سندی، متنی و دلالی روبه رو شده است.<ref>الوهابیة فی المیزان، ص۴۹-۷۱، ۷۷-۹۰.</ref>

به باور ابن‌ تیمیه، توسل به معنای تبعیت از سنت رسول اکرم۹ است.<ref>قاعدة ‌جلیله، ص۷۹-۸۰، ۱۵۹، ۲۴۱.</ref> وی گر چه دعای مؤمنان درباره یکدیگر را پسندیده می‌داند، درخواست دعا از صالحان پس از مرگشان را ناخواسته خداوند می‌شمرد<ref>قاعدة جلیله، ص۵۸.</ref> و در جای دیگر، درخواستی را که تنها مصلحت درخواست‌کننده را در نظر گیرد، نامطلوب می‌داند.<ref>قاعدة جلیله، ص۷۱.</ref> ‌به همین سبب، خلیفه نخست و امثال وی هیچ گاه از پیامبر گرامی پس از رحلت ایشان درخواست دعا نکردند.<ref>قاعدة جلیله، ص۶۰.</ref> وی شفاعت‌جویی از پیامبر در زمان وفات وی را نیز بدعت‌آمیز دانسته، آیات دال بر مطلوبیت درخواست استغفار از پیامبران را ویژه زمان زندگی ایشان می‌داند.<ref>جامع الرسائل، ج۲، ص۳۷۶.</ref> وی بر این باور است که تعبیر توسل به پیامبر در کلمات صحابه و دانشوران تنها در زمان حیات صالحان<ref>جامع الرسائل، ‌ج۲، ‌ص۷۷؛ الرد علی البکری، ص۱۲۶.</ref> و به معنای تمسک به دعا و شفاعت ایشان است.<ref>جامع الرسائل، ‌ج۲، ص۸۰.</ref> از این رو، توسل به ذات صالحان هر چند مقامی ارجمند نزد خدا داشته باشند، مؤثر نیست<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۷، ص۱۳۳.</ref>؛ زیرا ذات ایشان چیزی ندارد که اقتضای اجابت دعا کند.<ref>الفتاوی الکبری، ج۴، ص۳۶۵؛ قاعدة جلیله، ص۲۷۵. </ref> شرک به خدا رهاورد توسل به پیامبران پس از مرگشان بوده است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۷، ص۸۰-۸۱. </ref> نیز درخواست دعا برای اموری چون شفای بیمار و ادای دِین و آمرزش گناهان که جز خداوند کسی قادر بر آن نیست، حرام است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۷، ص۶۷.</ref> سوگند یاد‌کردن به مخلوقات نیز حرام است.<ref>الفتاوی الکبری، ج۴، ص۳۷۰-۳۷۱.</ref> وی توسل به پیامبر در آخرت برای شفاعت را می‌پذیرد و آن را به اجماع مسلمانان نسبت می‌دهد.<ref>قاعدة جلیله، ص۲۴۴.</ref> برخی از منتقدان در پاسخ، مسئله توسل و زیارت را به اجماع عملی امت اسلامی نسبت داده و او را بنیان‌گذار تحریم این کارها دانسته‌اند.<ref>شفاء السقام، ص۱۵۳؛ مقالات الکوثری، ص۴۶۸؛ المذاهب الاسلامی، ص۳۲۱.</ref> به عقیده ایشان، ابن‌ تیمیه تمام احادیث صحیح دال بر جواز توسل را تاویل برده است.<ref>السیف الصقیل، ص۱۵۵.</ref> در پاسخ به شرک‌آمیز بودن توسل به کسی جز خدا نیز میان باور به استقلال در سببیت و وساطت در پیشگاه خداوند تفاوت‌ نهاده و قسم دوم را خارج از شرک و عین توحید دانسته‌اند<ref>الوهابیون و البیوت المرفوعه، ص۱۵.</ref>؛ همان‌گونه که توسل در حال حیات نیز شرک نیست.<ref>البراهین الجلیه، ص۳۴.</ref> بر این اساس، کمک‌خواهی از اولیای الهی در حال حیات و در امور جزئی (کهف/۱۸، ۹۵) یا برای دعا و طلب مغفرت (رجوع کنید به: نساء، ۴/ ۶۴؛ توبه/۹، ۱۰۳) یا انجام امور فراعادی (اعراف/۷، ‌۱۶۰؛ نمل/۲۷، ۳۸؛ مائده/۵، ۱۱۰) و نیز پس از وفات ایشان رواست؛ زیرا با الهام از قرآن، نه مرگ به معنای معدوم شدن است و نه اتصال به عالم ارواح یا همان حقیقت آدمی محال است.<ref>التوسل، ص۱۱-۵۵. </ref> اموات مؤمنان به سان زندگان در قبر خویش قدرت درک و برآوردن نیازها را به اذن خداوند دارند.<ref>حقیقة التوسل، ص۲۶۱-۲۶۲.</ref> آیات (مائده/۵، ۳۵؛ فرقان/۲۵، ۵۷)<ref>التوسل، ص۹۹-۱۰۷.</ref>، روایت‌ها<ref>تحفة الزوار، ص۱۱۱؛ دفع شبه من شبه، ص۷۵؛ الجوهر المنظم، ص۱۲۴-۱۲۵؛ التوسل، ص۱۲۲-۱۷۹.</ref> و سیره مسلمانان نیز یاری خواستن از ارواح مطهر اولیای خدا را تأیید می‌کنند.<ref>التوسل، ص۱۱-۵۵.</ref> مثلاً فردی هنگام خشکسالی نزد قبر پیامبر۹ آمد و پس از توسل به ایشان نزد خلیفه دوم رفت و بشارت پیامبر در خوابش به خلیفه را به وی ابلاغ کرد و او خشنود شد.<ref>دلائل النبوه، ج۷، ص۴۷؛ تاریخ الاسلام، ج۳، ص۲۷۳؛ البدایة و النهایه، ج۷، ص۹۲؛ الاصابه، ج۶، ص۲۱۶.</ref> نیز فردی در محضر صحابه خود را بر قبر پیامبر۹ انداخت و از وی طلب استغفار کرد و با مخالفت صحابه روبه‌رو نشد.<ref>سبل الهدی، ج۱۲، ص۳۸۱.</ref> توسل در میان تابعینی چون محمد بن منکدر (م.۱۳۰ق.)<ref>تاریخ الاسلام، ج۸، ص۲۵۶.</ref> و دانشورانی چون شافعی (م.۲۰۴ق.)<ref>فضائل الخمسه، ج۲، ص۸۱.</ref>، طبرانی (م.۳۶۰ق.)، ابوبکر بن مقری (م.۳۸۱ق.)، ابوالشیخ (م.۳۶۹ق.) رواج داشته است.<ref>نک: التبرک، ص۱۴۱-۱۶۲.</ref> ابن‌ تیمیه در اعتراض به این روایت، آن را که تنها در نقل قاضی عیاض به چشم می‌خورد، از جهت سندی محکوم به ضعف و ارسال و اعراض اصحاب مالک می‌شمرد و از جهت متنی نیز مخالف دیدگاه سلف و منافی با دیگر آرای مالک می‌داند؛ زیرا به باور مالک، تنها هنگام سلام می‌توان رو به قبر کرد.<ref>مجموع الفتاوی، ج۱، ص۲۲۸-۲۳۳.</ref>

ابن‌ تیمیه تبرک به اجزای بدن پیامبران را روا و جز آن را حرام می‌شمارد.<ref>اقتضاء الصراط المستقیم، ج۲، ص۶۸۰-۶۸۱.</ref> اما بر پایه گزارش‌های فراوان تاریخی، یاران رسول خدا به آثاری چون ظرفی که وی از آن نوشیده<ref>صحیح البخاری، ج۵، ص۲۱۳۴؛ ج۶، ص۲۶۷۳؛ السنن الکبری، ج۵، ص۳۴۹؛ الاصابه، ج۵، ص۲۷۶.</ref>، جای لبان و دست مبارک وی<ref>مسند احمد، ج۳، ص۱۱۹؛ ج۶، ص۳۷۶؛ مسند الشامیین، ج۱، ص۳۶۹؛ سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۱۳۲؛ الاصابه، ج۲، ص۲۰۰؛ ج۸، ص۴۲۶؛ التبرک، ص۱۲۱-۱۳۸.</ref>، منبر<ref>الثقات، ج۴، ص۹؛ الطبقات، ج۱، ص۱۹۶؛ المصنف، ج۳، ص۴۵۰؛ الشفا، ج۲، ص۱۲۷، ۲۰۰، ۶۶۴-۶۶۵.</ref>، دینارهای اعطایی<ref>المغازی، ج۲، ص۶۸۶؛ السیرة النبویه، ج۲، ص۳۴۲-۳۴۳؛ مسند احمد، ج۳، ص۳۱۴؛ ج۶، ص۳۸۰؛ سنن النسائی، ج۷، ص۲۹۸.</ref>، عصا<ref>المغازی، ج۲، ص۵۳۳؛ الطبقات، ج۲، ص۳۹؛ اسد الغابه، ج۱، ص۱۵۲.</ref>، لباس<ref>مسند احمد، ج۵، ص۳۳۳؛ الطبقات، ج۱، ص۳۵۱؛ الاستیعاب، ج۳، ص۹۴۱.</ref>، مکان عبور<ref>الموطأ، ج۱، ص۲۱۶،۲۹۱، «حاشیه».</ref> و قبر ایشان<ref>التبرک، ص۱۴۱-۱۶۲. </ref> تبرک می‌جستند.

‚۵. آرای تاریخی: ابن‌ تیمیه در قصیده‌ای محبت همه صحابه را مذهب خود دانسته<ref>سؤال فی یزید بن معاویه، ص۱۹. </ref>، بر رعایت حقوق ایشان به اتفاق اهل‌ سنت<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۸، ص۴۹۲. </ref> و اهل بهشت بودن تمام ایشان به مقتضای رضایت الهی از آن‌ها<ref>الصارم المسلول، ص۵۷۱-۵۷۳. </ref> تأکید می‌ورزد. وی اعتقاد به ارتداد صحابه را موجب کفر خوانده و درباره جواز لعن تردید کرده است.<ref>الصارم المسلول، ص۵۸۶؛ مجموع الفتاوی، ج۳۵، ص۵۸.</ref> وی خطاهای ایشان را به سبب کارهای نیکشان مغفور می‌داند و بر این باور است که از ایشان گناهانی بخشوده می‌شود که از غیر آنان بخشوده نخواهد شد.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۵۵. </ref> به باور وی، باید از بازگو‌کردن اختلاف‌های صحابه خودداری کرد و به بیان فضیلت‌های آنان و استغفار برای ایشان بسنده نمود.<ref>مجموع الفتاوی، ج۴، ص۴۳۴، ۴۶۹، ۴۷۳؛ منهاج السنه، ج۵، ص۱۴۶-۱۴۷.</ref> این بدان روست که برخی از اشتباه‌های ایشان از روی عذر صورت گرفته و برخی به سبب توبه یا انجام کار خیر بخشوده شده است و یادکرد کارهای زشت آنان موجب بغض و دشمنی به آنان می‌گردد.<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۴۴۹.</ref>

این همه در حالی است که به عقیده برخی نویسندگان، هیچ فردی حتی صحابه از دشمنی و تکفیر ابن‌ تیمیه در امان نمانده است.<ref>نشأة الفکر الفلسفی، ج۲، ص۱۱۶-۱۶۲؛ دفع شبه من شبه، ص۶۲، ۶۴، ۱۲۳.</ref> برخی نیز وی را به خبث نیت و برداشت غلط یا کینه‌ورزی به صحابه متهم می‌دانند<ref>نک: دفع شبه من شبه، ص۹۴، ۱۰۷، ۱۲۱؛ البرهان الجلی، ص۵۶. </ref> و او را ضعیف العقل می‌خوانند.<ref>السیف الصقیل، ص۲۱؛ الجوهر المنظم، ص۲۸. </ref> به گزارش ایشان، ابن‌ تیمیه ابوبکر را به عدم فهم اسلام<ref>الدرر الکامنه، ج۱، ص۱۸۱.</ref> و عمر را به عدم اعتنا به سخنانش<ref>دفع شبه من شبه، ص۶۲.</ref> و عثمان را به مال‌دوستی<ref>الدرر الکامنه، ج۱، ص۱۸۱.</ref> متهم کرده است. ابن‌ تیمیه تحت تأثیر باورهای اموی دمشق، از ارادتمندان معاویه به شمار می‌رود. وی با نگارش فضائل معاویة و فی یزید و أنّه لا یسبّ نخستین بار آرزوی دیرینه شام را جامه عمل پوشاند.<ref>ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۲۷۷-۲۷۸.</ref> وی معاویه را صحابی عادل و بهترین سلطان و فردی فقیه دانسته است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۴، ص۴۵۳، ۴۶۶، ۴۷۸؛ منهاج السنه، ج۶، ص۲۳۲، ۲۳۵.</ref> نیز به برائت مروان بن حکم از هرگونه گناهی که سبب تبعیدش گردد، تصریح کرده است.<ref>منهاج السنه، ج۳، ص۱۹۶.</ref>

ابن‌ تیمیه رویکردی دوگانه درباره اهل‌ بیت: دارد. در جایی سبب تقدم آنان را رسوم جاهلی و رابطه خویشاوندی ایشان دانسته<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۲۷۲.</ref> و در جای دیگری محبت اهل‌ بیت را فریضه<ref>مجموع الفتاوی، ج۴، ص۴۸۷. </ref> و فراتر از محبت به سایر قبایل قریش<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۵۹۹-۶۰۲. </ref> دانسته و آن را فارغ از نسب، به سبب ایمان قوی ایشان خوانده است.<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۶۰۳. </ref> به عقیده وی، اهل‌ بیت از فیء بهره‌مند بوده‌اند<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۶۰۰. </ref> و صدقه بر ایشان حرام است.<ref>فضل اهل البیت، ص۲۴؛ منهاج السنه، ج۴، ص۶۰۰.</ref> اجماع ایشان حجت<ref>مجموع الفتاوی، ج۲۸، ص۴۹۳.</ref> و صلوات بر ایشان سنت<ref>فضل اهل البیت، ص۲۳.</ref> و واجب است.<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۲۴۳-۲۴۴.</ref> وی درباره شمول نسبت «آل» به همسران پیامبر، به دو روایت از ابن حنبل (م.۲۴۱ق.) اشاره کرده و روایت تأییدگر را پذیرفته<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۷۶.</ref> و صله به نسب را در مقایسه با صله به صهر، اولی دانسته است.<ref>فضل اهل البیت، ص۲۱. </ref> او در جایی فاطمه زهرا۳ را سرور زنان جهان خوانده<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۶۳. </ref> و در جای دیگر او را به منافقان تشبیه کرده است.<ref>ابن‌تیمیة و امامة علی۷، ص۵۶.</ref> نیز حسین بن علی۷ را شهید و قاتل وی را ملعون دانسته<ref>منهاج السنه، ج۸، ص۱۴۱.</ref>؛ اما یزید را از مشارکت در قتل وی تبرئه کرده و او را از بشارت یافتگان به بهشت خوانده است. وی قیام امام حسین۷ را به هدف دستیابی به خلافت به گمان همکاری اهل عراق با وی وصف کرده است.<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۴۲. </ref>

او دیگر ائمه شیعه را گاه به عنوان فقیه، تابعی و عابد ستوده است.<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۲۴۵؛ ج۴، ص۵۰، ۵۲؛ ج۵، ص۱۶۲-۱۶۳؛ ج۷، ص۵۳۴.</ref> امام علی۷ را چهارمین صحابی در فضیلت و خلافت<ref>منهاج السنه، ج۶، ص۳۳۰؛ الوصیة الکبری، ص۴۱. </ref>، محبوب خداوند<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۲۱۸.</ref> و زاهد<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۴۸۹. </ref> خوانده و دعوتگر به جنگ با وی را دوزخی شمرده است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۴، ص۴۳۷. </ref> با این حال، در جریان نبرد وی و معاویه، هر دو را بر حق نسبی دانسته است، گر چه علی۷ به حق نزدیک‌تر بود.<ref>مجموع الفتاوی، ج۴، ص۴۳۳، ۴۳۸-۴۳۹، ۴۶۶؛ الجواب الصحیح، ج۶، ص۱۱۴؛ منهاج السنه، ج۴، ص۴۴۸.</ref> وی بسیاری از فضیلت‌های علی۷ را رد کرده یا آن را در حد فضیلت‌های سایر صحابه تلقی کرده است. به عقیده وی، علی۷ پیش از اسلام همچون خلفای سه‌گانه بت‌پرست بوده و اسلام وی نیز به سبب خردسالی پذیرفته نیست.<ref>منهاج السنه، ج۸، ص۲۸۵-۲۸۶؛ الدرر الکامنه، ج۱، ص۱۸۸.</ref> او علم باطن آن امام را انکار کرده<ref>درء تعارض العقل و النقل، ج۵، ص۲۵.</ref> و جانشینی وی در مدینه هنگام جنگ تبوک را به سان جانشینی ابن ام مکتوم و دیگران در سایر جنگ‌ها دانسته<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۲۷۱-۲۷۲.</ref> و ربط ایمان به حبّ علی و نفاق به بغض وی را نیز به سان ربط این دو به حبّ و بغض انصار شمرده<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۳۷۱. </ref> و شجاعتش را همسان دیگران<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۴۵۳.</ref> خوانده است. وی تنقیص‌هایی را که از جانب شیعه بر سه خلیفه نخست وارد شده، درباره علی۷ نیز وارد می‌داند.<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۲۵۳؛ ج۸، ص۹۱.</ref>

به تصریح او، مجموع احادیث صحیح در فضل علی۷ افزون بر ۱۰ حدیث است<ref>منهاج السنه، ج۸، ص۴۲۱. </ref>؛ ولی بر پایه برخی گزارش‌ها، وی هیچ حدیثی را در مناقب علی۷ صحیح نمی‌داند.<ref>ابن تیمیة و امامة علی۷، ص۵۵. </ref> به عنوان نمونه، احادیث سدّ الاَبواب<ref>منهاج السنه، ج۵، ص۳۵. </ref>، منزلت<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۳۲۶.</ref>، معیت علی۷ و حق<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۲۳۸. </ref>، مؤاخات<ref>منهاج السنه، ج۴، ص۳-۳۳. </ref>، مدینة العلم<ref>مجموع الفتاوی، ج۴، ص۴۱۰. </ref>، ولایت علی بر تمام مومنان<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۳۹۱.</ref>، رد الشمس<ref>الجواب الصحیح، ج۶، ص۳۴۲-۳۴۳. </ref>، حدیث معروف غدیر<ref>منهاج السنه، ج۷، ص۳۱۹. </ref>، و صدقه دادن انگشتری در مسجد<ref>مجموع الفتاوی، ج۲، ص۳۰-۳۲؛ ج۴، ص۴۱۸. </ref> از این دست‌اند.<ref>الغدیر، ج۳، ص۱۵۶-۲۱۶. </ref> برخی این‌ رویکرد را برابر با شیوه منصفانه او در بازگو‌کردن واقعیات به دور از غلو شمرده<ref>دعاوی المناوئین، ص۵۴۹. </ref> یا پیامد اشتباه‌های علمی وی به خاطر تکیه بر حافظه در نقل و نقد احادیث دانسته‌اند.<ref>لسان المیزان، ج۶، ص۳۱۹.</ref> اما گروهی آن را بر پایه شیوه خاص مناظرات وی در برابر مخالفان، بدون پایبندی به مفاد کلام خود، شمرده‌اند.<ref>شیخ الاسلام لم یکن ناصبیاً، ص۴۸. </ref> برخی نیز با الهام از مناقشات بی‌امان وی در انکار احادیث صحیح در فضیلت‌های علی۷ آن را حاکی از نوعی بغض پنهانی به ایشان دانسته‌اند.<ref>فتح الملک العلی، ص۷۳؛ المقالات السنیه، ص۲۰۰، ۲۰۸.</ref> بسیاری از نویسندگان، روایت‌های یاد شده را بررسی کرده و از طرق مختلف صحت آن را به اثبات رسانده‌اند.<ref>دلائل الصدق، ج۶، ص۵-۲۸۲؛ محاضرات فی الاعتقادات، ج۱، ص۳۵-۹۱.</ref>

ابن‌ تیمیه در عرصه نظریه‌پردازی سیاسی، دیدگاهی دوسویه‌ درباره ارتباط دیانت و سیاست برگزیده است. از یک سو، در تحلیلی جامعه‌شناختی، نگاه بدبینانه به سیاست را مولود روش بد حاکمان خوانده و با تخطئه جدا انگاری دیانت و سیاست و مغضوب خواندن دنیاگرایان دین ستیز و گمراه دانستن دین‌مداران دنیاگریز، راه میانه را در برگزیدن کتاب و شمشیر دانسته<ref>السیاسة الشرعیه، ص۱۴۱. </ref> و از سوی دیگر، به حرمت خروج بر حاکم فاسد فتوا داده<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۲۴۱. </ref> و خود را مرد دین و نه دولت خوانده است.<ref>الحسنة و السیئه، ص۳. </ref>

ƒشیوه برخورد با مخالفان: ابن‌ تیمیه گرچه گاه با شرح مقصود دشمنان و محل نزاع، برخی از اشکالات بیجای وارد بر ایشان را دفع می‌کند<ref>برای نمونه نک: الایمان، ص۴۵. </ref>، دیگرگاه خود پرچمدار سوء برداشت می‌گردد؛ چنان‌که در نقد محیی‌ الدین (م.۶۳۸ق.) اتهام‌هایی چون فضیلت دادن اولیا بر انبیا<ref>الفرقان، ص۸۰. </ref>، تنقیص پیامبران و برخی مشایخ اسلامی<ref>الفرقان، ص۹۸. </ref> و عقیده عینیت وجود حادث و قدیم (وحدت وجود)<ref>الفرقان، ص۹۹. </ref> را بر او وارد کرده است که با مطالعه آثارش ناوارد می‌نماید.<ref>نک: ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۱۶۰-۱۶۸.</ref> وی نصیر الدین طوسی (م.۶۷۲ق.) را نیز به مواردی مانند مشاوره به هلاکو در قتل خلیفه عباسی و مسلمانان، و نیز استمداد از ساحران و مشرکان و ارتکاب محرمات متهم کرده<ref>منهاج السنه، ج۳، ص۴۴۵-۴۵۱. </ref> که با استنادات تاریخی ناسازگار است.<ref>نصیرالدین الطوسی، ص۱۵-۳۶؛ دراسات فی منهاج السنه، ص۱۷-۲۰.</ref> وی کتاب مناسک حجّ المشاهد را به شیخ مفید نسبت داده<ref>منهاج السنه، ج۲، ص۹۳. </ref> که در شمار نگاشته‌های شیخ مفید هیچ یادی از آن نشده است.

ابن‌ تیمیه با استناد به روایت شعبی (م.۱۰۵ق.)<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۶. </ref>، پایه‌گذار شیعه را عبدالله سبأ یهودی و دیگر زنادقه خوانده<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۳.</ref> و پس از غوغاگری بسیار در این زمینه، به جعلی بودن این روایت اقرار کرده است.<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۸.</ref> اما دانشمندان منصف مبدأ تشیع را پیامبر و اهل‌ بیت خوانده<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۲۱۴-۲۱۵. </ref> این انتساب دروغین به ابن سبأ را دسیسه‌ای برای خدشه‌دار‌کردن تشیع دانسته‌اند.<ref>مجموعه آثار طه حسین، ج۴، ص۵۱۸، «علی و بنوه».</ref> ابن‌ تیمیه در موارد فراوان عقاید غلات را به امامیه نسبت داده، گر چه گاه نیز به نام غلات تصریح کرده است.<ref>نک: ابن تیمیة حیاته عقائده، ص۲۴۶.</ref> اما امامیه، خود، غلات را کافر خوانده<ref>الاعتقادات، ص۹۷.</ref>، از شخصیت‌های مورد استناد وی تبرّی می‌جویند.<ref>رجال کشی، ص۱۹۱؛ الکافی، ج۸، ص۲۲۵. </ref> وی شیعه را به ایمان به سحر و فلسفه به عنوان جبت و طاغوت، ادای مناسک حج‌گونه هنگام زیارت قبور و همکاری با مشرکان در جنگ با مسلمانان، متهم کرده است.<ref>منهاج السنه، ج۳، ص۴۵۱-۴۵۲.</ref> در جای دیگر، در تعریف ناصبی از زبان شیعه، وی را کسی می‌داند که به حقانیت خلفای سه‌گانه معتقد باشد<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۲۵۷. </ref>؛ چنان‌که صحابه را بدترین امت پیامبر از منظر شیعه معرفی می‌کند.<ref>منهاج السنه، ج۱، ص۶.</ref>اما به عقیده شیعه، ناصبی به معنای کینه‌ورز به اهل‌ بیت<ref>الاستبصار، ج۴، ص۸۷؛ لله و للحقیقه، ص۴۹۴؛ عقلیات اسلامیه، ج۲، ص۶۱۸. </ref> است. شیعیان صحابه‌ای را که با اهل‌ بیت: دشمنی نکرده باشند، شایسته صلوات<ref>صحیفه سجادیه، ص۴۲.</ref>، بهترین انسان‌ها و برترین خاستگاه برای رشد امّت اسلامی می‌دانند<ref>برای نمونه نک: اصل الشیعة و اصولها، ص۴۷-۴۸؛ بحث حول الولایه، ص۷۴-۷۵.</ref> و باور دارند که صحابه در یک درجه نبودند و حتی برخی همچون عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح مرتد گشتند.<ref>الاستیعاب، ج۳، ص۹۱۸. </ref> از این رو، ابن خلدون (م.۸۰۸ق.) بدگویی از خلفای نخستین را به غلات شیعه نسبت داده که نزد شیعه و اهل‌ سنت مطرودند.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۲۴۷. </ref> ابن تیمیه شیعه را به قتل عثمان متهم کرده است.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۲۴۳. </ref>

ƒنگاشته‌ها: تألیفات ابن‌ تیمیه را بیش از ۴۰۰۰ رساله (بین چهار تا هشت برگ) دانسته‌اند.<ref>الاعلام، ج۱، ص۱۴۴.</ref> بسیاری از این آثار بدون مراجعه به منابع و با تکیه بر حافظه یا در مدت حبس نگاشته شده و نزد حاکمان و گاه شاگردان باقی مانده است. برخی تصنیفات ابن‌ تیمیه را به سه دستة تقریر عقاید سلف مانند العقیدة الواسطیه، پاسخگو به شبهات مانند الجواب الصحیح لمن بدّل دین المسیح و ترکیبی از این دو دسته مانند کتاب الحمویه تقسیم کرده‌اند.<ref>دعاوی المناوئین، ص۴۵. </ref> این آثار در چند بخش عمده کتاب‌ها، اَمالی، رسائل و اجازه نامه‌ها گاه برای نقد و رد دانش‌ها و فرقه‌های مذهبی و کلامی همچون فلسفه، مسیحیت، جهمیه، تشیع، صوفیه و برخی فتاوای فقهی و گاه نیز در قالب پاسخ به افراد یا گروه‌ها مرقوم می‌گشت؛ چنان‌که الصارم المسلول در پاسخ به جسارت عساف نصرانی به پیامبر گرامی۹<ref>البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۳۳۵-۳۳۶. </ref> و منهاج السنه در نقض منهاج الکرامه علامه حلّی (م.۷۲۴ق.) و تلبیس الجهمیه در شش مجلد در مصر نگاشته شده‌اند. از نگاه دیگر می‌توان بیشتر مصنفات ابن‌ تیمیه را در دایره ردود یا پاسخ‌های عقیدتی و توحیدی به شمار آورد.<ref>المداخل الی آثار ابن‌ تیمیه، ص۴۶.</ref>

از این رو، کتاب‌های فراوان در زمینه مباحث عقیدتی و توحید عبادی از وی بر جای مانده است. در زمینه تألیفات قرآنی نیز فضائل القرآن، اقسام القرآن، امثال القرآن، الفرقان بین اولیاء الرحمان و اولیاء الشیطان، الکیلانیه، البغدادیه، القادریه، الازهریه، البعلبکیه و المصریه در آثار وی به چشم می‌خورد. تعلیقه بر المحرر فی الفقه، شرح العمدة فی الفقه، مجموعه‌ای از فتاوای فقهی که پس از گرد‌آوری به دست شاگردانش به الفتاوی المصریه مشهور شده و نیز تألیفاتی در زمینه حج پیامبر گرامی۹، متعة الحج و طواف حائض از مکتوبات فقهی اوست. این همه فارغ از قواعد فراوان عقیدتی، فقهی و اصولی، اخلاقی، تاریخی و حدیثی است که از وی بر جای مانده‌اند. در این شمار است رسائل بسیار همچون رساله‌ای به اهل عراق یا بصره یا بحرین و نیز رساله‌ای در پاسخ به قاضی حنفیه در مصر، شمس ‌الدین سروجی یا به پادشاه قبرس، پادشاه مصر و نیز پاسخ‌هایی که به پرسش‌ها و برخی شبهات اعتقادی نگاشته ‌است.

ƒجایگاه و تأثیرات اجتماعی: ابن‌ تیمیه در سه حوزه علمی، عملی و عقیدتی، تأثیراتی عمده‌ بر حرکت‌های سلفی پس از خود نهاد.<ref>منهج شیخ الاسلام ابن‌ تیمیه، ص۱۰۷.</ref> تأکید بر پیروی از منهج سلف و پرهیز از هرگونه اظهار نظر یا تفسیر جدید را نوعی بدعت‌گذاری دانستن، عقل ستیزی و تفسیر خاص از ابعاد توحید و پیوند احکام و آداب شرعی از جمله احکام حج و حرمین با این تفسیر، نیز نبرد وی با مخالفان، الهام‌بخش حرکت سلفیه در تعامل با نصوص شرعی، دیدگاه‌های عقیدتی و حرکت‌های نظامی بوده است.<ref>منهج شیخ الاسلام ابن‌ تیمیه، ص۱۱۰-۱۲۴.</ref> با گذشت پنج سده از نگارش کتاب‌های مختلف در نقد و رد افکار ابن‌ تیمیه و افول نسبی این تفکر، در بحرانی‌ترین وضعیت، محمد بن عبدالوهاب (م.۱۲۰۶ق.) با تکفیر هر مسلمانی که عقیده وی را نداشته باشد و با همکاری برخی سران ایلات به کشتار مسلمانان پرداخت.<ref>الوهابیة بین المبانی الفکریه، ص۴۷-۵۱. </ref> تأکید ابن‌ تیمیه بر لزوم محو مظاهر شرک و بدعت، موجب یورش وهابیان به حرم حسینی۷ در سال ۱۲۱۱ق. و کشتار بیش از ۵۰۰۰ مسلمان<ref>الملل و النحل، سبحانی، ج۴، ص۵۸۷. </ref> شد. در سال ۱۳۴۳ق. و پس از یک استفتای صوری از دانشوران مدینه درباره جواز ساخت بارگاه برای اهل‌ بیت: و صحابه، این مشاهد ویران شدند.<ref>کشف الارتیاب، ص۵۱-۵۲.</ref> ترویج این عقاید در کشورهای اسلامی موجب ظهور موجی از حرکت‌های انتحاری در میان وابستگان به این حرکت گردیده است. جالب آن است که برخی این معارضه را در مسیر دعوت به وحدت اسلامی تعریف کرده‌اند.<ref>نک: منهج شیخ الاسلام ابن‌ تیمیه، ص۱۱۰. </ref> ابن قیم جوزی (م.۷۵۱ق.) بزرگ‌ترین شاگرد و مروج افکار ابن‌ تیمیه به شمار می‌آید. نیز ابن سید المرسلین (م.۷۳۴ق.)، ابن عبدالدائم (م.۷۷۵ق.)، ذهبی (م.۷۴۸ق.)، و ابن کثیر (م.۷۷۴ق.) از ستایشگران وی هستند.<ref>نک: الرد الوافر، ص۲۶-۱۳۵.</ref>

برخی مخالفان ابن‌ تیمیه را چهار دسته دانسته‌اند: فقیهان و قاضیان، متکلمان اشعری، صوفیه و شیعه.<ref>دعاوی المناوئین، ص۶۲-۷۳.</ref> اوج این مخالفت در جانب فقیهان مربوط به فتوای عدم انعقاد طلاق در فرض قسم بر طلاق و یک طلاق شمردن اجرای صیغه سه طلاقه، عدم انعقاد طلاق محرم<ref>مجموع الفتاوی، ج۷، ص۹۷.</ref> و نیز عدم جواز قصد سفر برای زیارت قبور یا توسل به ایشان و دعا به پیشگاهشان است؛ چنان‌که اشاعره نیز به نگارش کتاب‌های العقیدة الحمویه و سپس العقیدة الواسطیه درباره مسائل تجسیم و تشبیه خرده گرفته‌اند. صوفیه و در رأس آنان نصر منبجی (م.۷۱۹ق.) نیز به حمایت از ابن عربی (م.۶۳۸ق.) در برابر تکفیرهای ابن‌ تیمیه<ref>رأس الحسین، ص۴۱. </ref> برخاستند.<ref>الدرر الکامنه، ج۱، ص۱۵۷.</ref> نگارش منهاج السنة النبویه و رویکرد ناصبی‌وار آن در کنار رسائل، فتاوا و جنگ‌های ابن‌ تیمیه بر ضدّ شیعه نیز موجب برانگیختن احساسات شیعیان شد. تقی‌ الدین سُبکی شافعی (م.۷۵۶ق.)، با نگارش کتاب‌های الدرّة المضیئة فی الرد علی ابن‌ تیمیه و شفاء السقام فی زیارة خیر الاَنام و السیف الصقیل، ملا علی قاری حنفی (م.۱۰۱۴ق.) در شرح خود بر شفاء السقام، محمد بن ابی‌بکر اَخنائی مالکی (م.۷۶۳ق.) در کتاب المقالة المرضیة فی الرد علی ابن‌ تیمیه، علی بن محمد سمهودی شافعی (م.۹۱۱ق.) در وفاء الوَفاء باَخبار‌دار المصطفی درباره زیارت، شفاعت، توسل و استغاثه، محمد بن علی زَمْلَکانی شافعی در الدرة المضیئة فی الرد علی ابن‌ تیمیه، تقی‌ الدین حصنی شافعی (م.۸۲۹ق.) در دفع شبه من شبّه و تمرّد و بسیاری دیگر به نقد دیدگاه‌های وی پرداخته‌اند.<ref>نک: معجم ما الّفه علماء الامامه.</ref> هر دو گروه اشعاری نیز در نقد یکدیگر سروده‌اند<ref>نک: الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۲۶۲؛ قس: اعیان الشیعه، ج۵، ص۳۹۸.</ref> که پاره‌ای از آن‌ها در کتاب الحمیة الاسلامیه گردآمده است.

نقل و نقد افکار ابن‌ تیمیه گاه با زیاده‌روی‌هایی در هر دو طیف روبه رو شده؛ چنان‌که خود او از تعمّد بر دروغ‌پردازی در زمینه عقایدش خبر داده است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۳، ص۱۶۲. </ref> دامنه این مخالفت تا بدان جا پیش رفت که افرادی چون محمد بن عبدالمؤمن حصنی شافعی (م.۸۲۹ق.)<ref>الضوء اللامع، ج۶، ص۸۳. </ref> وی را تکفیر کردند و برخی نیز هر که او را شیخ الاسلام بداند، کافر دانستند.<ref>نک: الرد الوافر، ص۲۱. </ref> البته این‌گونه واکنش در برابر کسی که دیگران را به چوب تکفیر می‌راند، دور از انتظار نیست.

 

*ابن تیمیة حیاته عقائده: صائب عبدالحمید، قم، الغدیر، ۱۴۱۴ق؛

*ابن تیمیة لیس سلفیاً: منصور عویس،‌ دار النهضة العربیه، ۱۹۷۰م؛

*ابن تیمیة و امامة علی(ع): سید علی میلانی، مرکز الابحاث العقائدیه، ۱۴۲۱ق؛

*احیاء علوم الدین: الغزالی (م.۵۰۵ق.)، بیروت،‌ دار المعرفه؛

*اسباب النزول: الواحدی (م.۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق؛

*الاستبصار: الطوسی (م ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛

*الاستیعاب: ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت،‌ دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛

*اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛

*الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛

*اصل الشیعة و اصولها: محمد حسین آل کاشف الغطاء (م.۱۳۷۳ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۳ق؛

*الاعتقادات: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش عصام عبدالسید، بیروت،‌ دار المفید، ۱۴۱۴ق؛

*الأعلام العلیة فی مناقب شیخ الاسلام ابن‌ تیمیه: ابوحفص البزار، به کوشش صلاح‌ الدین، بیروت،‌ دار الکتاب الجدید، ۱۳۹۶ق؛

*الاعلام: الزرکلی (م.۱۳۶۹ق.)، بیروت،‌ دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛

*اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م.۱۳۷۱ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت،‌ دار التعارف؛

*اقتضاء الصراط المستقیم لمخالفة اصحاب الجحیم: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش ناصر العقل،‌ دار المسلم، ۱۴۱۵ق؛

*الاکلیل فی المتشابه و التأویل: ابن‌تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد الشیمی،‌ دار الایمان؛

*امتاع الاسماع: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛

*الایمان: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش البانی، عمان، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۶ق؛ بحث حول الولایه: محمد باقر صدر، بیروت،‌دار التعارف، ۱۳۹۹ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛

*براءة الأشعریین من عقاید المخالفین: ابوحامد بن مرزوق، دمشق، العلم، ۱۳۸۷ق؛

*البراهین الجلیة فی رفع تشکیکات الوهابیه: محمد حسن قزوینی؛

*البرهان الجلی فی تحقیق انتساب الصوفیة الی علی(علی بن ابی‌طالب امام العارفین): احمد غماری، السعاده، ۱۳۸۹ق؛

*بیان تلبیس الجهمیه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش عبدالرحمن، مکه، الحکومه، ۱۳۹۱ق؛

*تاریخ ابن الوردی: عمر بن مظفر (م.۷۴۹ق.)، نجف، ۱۳۸۹ق؛

*تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۰۸ق؛

*تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت،‌ دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛

*التبرک: علی الاحمدی المیانجی، تهران، مشعر، ۱۴۲۲ق؛

*تبصرة الحکام فی اصول الاقضیة و مناهج الاحکام: ابراهیم بن علی فرحون (م.۷۹۹ق.)، مکتبة الکلیات الازهریه، ۱۴۰۶ق؛

*التبصیر فی الدین و تمییز الفرق الناجیة عن الفرق الهالکین: ابوالمظفر اسفرایینی، به کوشش محمد کوثری، الأنور، ۱۳۵۹ق؛

*تحفة الزوار الی قبر النبی المختار: ابن حجر الهیتمی (م.۹۷۴ق.)، به کوشش سید ابوعمه،‌ دار الصحابه، ۱۴۱۲ق؛

*التدمریه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد السعوی، ریاض، شرکة العبیکان، ۱۴۰۵ق.؛

*تفسیر ابن ابی‌حاتم رازی (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی‌حاتم (م.۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ق؛

*تفسیر ابن تیمیه (التفسیر الکبیر): ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق؛

*تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛

*تفسیر سورة النور: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه؛

*تفسیر مقاتل بن سلیمان: عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق؛

*التمهید لما فی الموطّأ من المعانی و الأسانید: ابن ‌عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش العلوی و البکری، مغرب، وزارت اوقاف، ۱۳۸۷ق؛

*التوسل بالنبی۹ و جهلة الوهابیین: ابوحامد بن مرزوق، استانبول، مکتبة اشیق، ۱۳۹۶ق؛

*التوسل و الوسیله: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش ابراهیم رمضان، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۹۹۲م؛

*التوسل: جعفر سبحانی، بیروت،‌ دار الکتب الاسلامیه،۱۴۱۲ق؛

*الثقات: ابن حبان (م.۳۵۴ق.)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق؛

*جامع الرسائل: ابن‌ تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد رشاد، ریاض،‌ دار العطاء، ۱۴۲۲ق؛

*جامع‌ البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، بیروت،‌ دار المعرفه، ۱۴۱۲ق؛

*جغرافیای حافظ ابرو: عبدالله خوافی (م.۸۳۳ق.)، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۵ش؛

*الجواب الباهر فی زوار المقابر: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش سلیمان صنیع و المعلمی، السلفیه؛

*الجواب الصحیح لمن بدّل دین المسیح: ابن‌ تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش علی حسن ناصر و دیگران،‌ دار العاصمه، ۱۴۱۴ق؛

*الجوهر المنظم فی زیارة القبر الشریف النبوی المکرم: ابن حجر الهیتمی (م.۹۷۴ق.)،‌دار جوامع الکلم؛

*الحسنة و السیئه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه؛ الحقائق الجلیة فی الردّ علی ابن تیمیة فیما اورده فی الفتوی الحمویه: *شهاب‌ الدین بن جهبل، به کوشش طه الدسوقی، ۱۹۸۷ق؛

*حقیقة التوسل و الوسیلة علی ضوء الکتاب و السنه: موسی علی،‌ دار التراث العربی، ۱۴۱۰ق؛

*الحوادث الجامعة و التجارب النافعه: عبدالرزاق بن فوطی (م.۷۲۳ق.)، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۰۷ق؛

*درء تعارض العقل و النقل: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد رشاد، ریاض، دانشگاه محمد بن سعود الاسلامیه، ۱۴۰۱ق؛

*دراسات فی منهاج السنّة لمعرفة ابن‌ تیمیه: سید علی حسینی میلانی، ۱۴۱۹ق؛

*الدرر الکامنه: ابن‌ حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش محمد عبدالمعید خان‌، حیدرآباد، ۱۳۹۳ق؛

*دعاوی المناوئین لشیخ الاسلام ابن‌ تیمیه: عبدالله بن صالح الغصن، عربستان،‌ دار ابن جوزی، ۱۴۲۴ق؛

*دفع شبه التشبیه باکف التنزیه: عبدالرحمن بن جوزی (م.۵۹۷ق.)، قاهره، المکتبة التوفیقیه، ۱۹۷۶ق؛

*دفع شبه من شبّه و تمرّد و نسب ذلک الی الامام احمد: تقی‌ الدین الحصنی، به کوشش الکوثری، قاهره، المکتبة الازهریه، ۱۳۵۰ق؛

*دقائق التفسیر: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد السید، دمشق، مؤسسة علوم القرآن، ۱۴۰۴ق؛

*دلائل الصدق: محمد حسین مظفّر (م.۱۳۸۱ق.)، قم، آل‌ البیت، ۱۴۲۲ق؛

*دلائل النبوه: البیهقی (م.۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛

*رأس الحسین: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش الفقی، السنة المحمدیه، ۱۳۶۸ق؛

*رجال کشی (اختیار معرفة الرجال): محمد بن عمرکشی (م.۳۴۰ق.)، به کوشش دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش؛

*رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.۷۷۹ق.)، الرباط، آکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق؛

*رحلة ابن جبیر: محمد بن‌ احمد (م.۶۱۴ق.)، بیروت،‌ دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م؛

*الرد الوافر علی من زعم بأن من سمّی ابن تیمیة شیخ الاسلام کافر: محمد بن ابی‌بکر دمشقی (م.۸۴۲ق.)، به کوشش الشاویش، بیروت، المکتب الاسلامی،۱۳۹۳ق؛ الرد علی الاخنائی و استحباب زیارة خیر البریه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش المعلمی، ریاض، رئاسة ادارات البحوث العلمیه، ۱۴۰۴ق؛

*الرد علی البکری: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، هند،‌ دار العلمیه، ۱۴۰۵ق؛

*الرد علی المنطقیین: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، بمبئی، القیمه، ۱۳۶۸ق؛

*رفع الاشتباه فی استحالة الجهة علی الله: یوسف النبهانی؛

*رفع الملام عن الائمة الاعلام: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه؛

*سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛

*سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.۴۸۱ق.)، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش؛

*سلسلة الاحادیث الصحیحه: محمد ناصر الدین البانی، ریاض، مکتبة المعارف، ۱۴۱۵ق؛

*السلفیه: سید محمد کثیری، بیروت، الغدیر، ۱۴۱۸ق؛

*سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م.۲۷۵ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق؛

*السنن الکبری: البیهقی (م.۴۵۸ق.)، بیروت،‌ دار الفکر؛

*سنن النسائی: النسائی (م.۳۰۳ق.)، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق؛

*سؤال فی یزید بن معاویه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش صلاح‌ الدین، بیروت،‌ دار الکتاب الجدید؛

*السیاسة الشرعیة فی اصلاح الراعی و الرعیه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش ابویعلی القویسینی،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۹ق؛

*سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛

*السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛

*السیف الصقیل فی الردّ علی ابن زنجفیل: تقی‌ الدین السبکی (م.۷۵۶ق.)، تکملة محمد کوثری، مصر، السعاده، ۱۳۵۶ق؛

*شذرات الذهب: عبدالحی بن عماد (م.۱۰۸۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت،‌ دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق؛

*شرح حدیث النزول: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد الخمیس،‌ دار العاصمه، ۱۴۱۴ق؛

*شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل،‌ دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق؛

*شفاء السقام: تقی‌ الدین السبکی (م.۷۵۶ق.)، بیروت،‌ دار الجیل، ۱۴۱۱ق؛

*الشفاء بتعریف حقوق المصطفی: قاضی عیاض (م.۵۴۴ق.)، عمان،‌ دار الفیحاء، ۱۴۰۷ق؛

*شواهد الحق: یوسف النبهانی (م.۱۳۵۰ق.)؛ شیخ الاسلام ابن تیمیة لم یکن ناصبیاً: سلیمان صالح بن خراش، ریاض،‌ دار الوطن، ۱۴۱۹ق؛

الصارم المسلول علی شاتم الرسول: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد محیی‌ الدین، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۸ق؛

*صحیح البخاری: البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت،‌ دار ابن‌کثیر، ۱۴۰۷ق؛

*صحیح الکلم الطیب لشیخ الاسلام ابن تیمیه: محمد ناصر الدین البانی، ریاض، مکتبة المعارف، ۱۴۰۷ق؛

*صحیفه سجادیه: قم، الهادی، ۱۳۷۶ش؛

*الصفدیه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد رشاد، قاهره، مکتبة ابن تیمیه، ۱۴۰۶ق؛

*الضوء اللامع: شمس ‌الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)،‌دار مکتبة الحیاة؛

*الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛

*عقد الجمان فی تاریخ اهل الزمان: محمد بن احمد العینی (م.۸۵۵ق.)، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۴۰۷ق؛

*عقلیات اسلامیه: محمد جواد مغنیه، بیروت،‌ دار التیار-‌دار الجواد، ۱۴۰۴ق؛

*العقود الدریه (مجموعة القول الجلی و ما لحقها): ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۵م؛

*العقیدة الحمویة الکبری: ابن‌ تیمیه (م.۷۲۸ق.)؛

الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب: عبدالحسین امینی، بیروت،‌ دار الکتاب العربی، ۱۴۰۳ق؛

*الفتاوی الحدیثیه: ابن حجر الهیتمی (م.۹۷۴ق.)، مطبعة مصطفی البابی حلبی، ۱۳۹۰ق؛

*الفتاوی الکبری: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)،‌دار المعرفه؛

*فتح الملک العلی لصحة حدیث باب مدینة العلم علی: احمد غماری، السعاده، ۱۳۸۹ق؛

*الفتوی الحمویة الکبری: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد عبدالرزاق، مصر، ۱۴۰۳ق؛

*الفرقان بین اولیاء الرحمن و اولیاء الشیطان: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، جماعة الدعوة الی القرآن و السنه، پیشاور؛

*فضائل الخسمة من الصحاح السته: سید مرتضی حسینی فیروزآبادی (م.۱۴۱۰ق.)، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۲ق؛

*فضل اهل البیت و حقوقهم: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، جده،‌ دار القبله، ۱۴۰۵ق.؛

*فوات الوفیات: محمد بن شاکر الکتبی (م.۷۶۴ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت،‌ دار صادر، ۱۹۷۳م؛

*فیض الوهاب فی بیان اهل الحقّ ممن ضلّ عن الصواب: عبد ربّه بن سلیمان، دار القومیه، ۱۳۸۳ق؛

*قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیله: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش ربیع مدخلی، مصر، لینه، ۱۴۰۹ق؛

*قاعدة عظیمة فی الفرق بین عبادات اهل الاسلام و عبادات اهل الشرک و النفاق: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش سلیمان الغصن،‌ دار العاصمه، ۱۴۱۱ق؛

*الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛

*کتاب الزیاره: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)،‌دار و مکتبة الحیاة؛

*کشف النقاب عن عقائد ابن عبدالوهاب: ابوالحسن طباطبائی، نجف، ۱۳۴۵ق؛

*الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق)، بیروت،‌ دار صادر، ۱۳۸۵ق؛

*الکشاف: الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی؛

*کشف الارتیاب: سید محسن امین (م.۱۳۷۱ق.)،‌دار الکتب الاسلامی؛

*کنوز الذهب فی تاریخ حلب: سبط ابن العجمی الحلبی (م.۸۸۴ق.)، حلب،‌ دار القلم، ۱۴۱۷ق؛

*لسان المیزان: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۰ق؛

*لله و للحقیقه: علی آل محسن، تهران، مشعر، ۱۳۸۲ش.؛

*مجموع الفتاوی: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش عبدالرحمن، مکتبة ابن‌ تیمیه؛

*مجموعة الرسائل الکبری: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی؛

*مجموعه آثار طه حسین: بیروت،‌ دار الکتاب اللبنانی؛

*محاضرات فی الاعتقادات: سید علی حسینی میلانی، مرکز الابحاث العقائدیه، ۱۴۲۱ق؛

*المداخل الی آثار شیخ الاسلام ابن تیمیة و ما لحقها من اعمال: بکر بن عبدالله ابوزید، مکه،‌ دار عالم الفوائد، ۱۴۲۲ق؛

*مسالک الابصار فی ممالک الامصار: احمد بن یحیی عمری (م.۷۴۹ق.)، ابوظبی، المجمع الثقافی، ۱۴۲۳ق؛

*المسالک و الممالک: حسن بن احمد المهلبی (م.۳۸۰ق.)، دمشق، التکوین للطباعة و النشر، ۲۰۰۶م؛

*مسند احمد: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت،‌ دار صادر؛

*مسند الشامیین: الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی، بیروت، الرساله، ۱۴۱۷ق؛

*المسودة لآل تیمیه: عبدالسلام و عبدالحلیم و احمد بن تیمیه، به کوشش محمد محیی‌ الدین، قاهره، ۱۳۸۴ق؛

*المصنف: ابن‌ ابی‌شیبه، به کوشش کمال یوسف، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۰۹ق؛

*معجم ما الّف علماء الامامیة رداً علی خرافات الفرقة الوهابیه: سید عبدالله محمد علی، مجلة تراثنا، ۱۴۱۹ق؛

*المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛

*المغنی: ابن قدامه (م.۶۲۰ق.)، به کوشش عبدالله ترکی،‌ دار هجر، ۱۴۰۶ق؛

*المقالات السنیة فی کشف ضلالات احمد بن تیمیه: عبدالله هروی،‌ دار المشاریع، ۱۴۱۴ق؛

*مقالات الکوثری: محمد زاهد کوثری، المکتبة الازهریة للتراث، ۱۴۱۴ق؛ المقدمات الخمس و العشرون فی اثبات وجود الله و وحدانیته... : موسی بن میمون (م.۶۰۱ق.)، حاشیه تبریزی، المکتبة الازهریة للتراث، ۱۴۱۳ق؛

*مقدّمة فی اصول التفسیر: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، بیروت، مکتبة الحیاة، ۱۴۰۹ق؛

*الملل و النحل: جعفر سبحانی، قم، نشر اسلامی؛

*الملل و النحل: الشهرستانی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش سید کیلانی، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۹۵ق؛

*منسک شیخ الاسلام ابن‌ تیمیه: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش العمران، مکه،‌ دار عالم الفوائد، ۱۴۱۸ق؛

*منهاج السنة النبویه: ابن‌ تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد رشاد، مؤسسة قرطبه، ۱۴۰۶ق؛

*منهج شیخ الاسلام ابن تیمیة التجدیدی السلفی و دعوته الاصلاحیه: سعید عبدالعظیم، اسکندریه،‌ دار الایمان؛

*الموطّأ: مالک بن انس (م.۱۷۹ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛

*النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره: یوسف ابن تغری بردی (م.۸۷۴ق.)، قاهره، الموسسة المصریة العامه؛

*نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام: علی سامی النشار، مصر،‌ دار المعارف، ۱۹۷۵م؛

*نصیر الدین الطوسی: سید علی حسینی میلانی، مرکز الابحاث العقائدیه، ۱۴۲۱ق؛

*الوافی بالوفیات: خلیل بن ایبک الصفدی (۷۶۴ق.)، ۱۳۸۱ق؛

*الوصیة الکبری: ابن تیمیه (م.۷۲۸ق.)، به کوشش محمد حمود، کتابخانه ابن جوزی، ۱۴۰۸ق؛

*وفیات الاعیان: ابن خلکان (م.۶۸۱ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت،‌ دار صادر؛

*الوهابیة بین المبانی الفکریة و النتائج العملیه: جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۶ق؛

*الوهابیة فی المیزان: جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۷ق؛

*الوهابیون و البیوت المرفوعه: شیخ محمد همدانی، ۱۴۱۸ق.

 

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]