در حال ویرایش احراز المعلی و الرقیب

[[پرونده:رحلة المکناسی.jpg|بندانگشتی|طرح روی جلد کتاب احراز المعلی]]
'''اِحرازُ المُعَلّیٰ و الرَّقیب'''، سفرنامه حج، نوشته [[ابن عثمان مکناسی|ابن عثمان مِکْناسی]] (درگذشت ۱۲۱۳ق). اهمیت احراز المُعَلّیٰ به لحاظ جایگاه سیاسی نویسنده، ارزش ادبی، آگاهی‌های تاریخی و سیاسی موجود در آن و نیز به جهت آن است که از مسیر عثمانی به [[حج]] رفته است. نویسنده کتاب ادیب، نویسنده و از دولتمردان پادشاهان علوی مغرب بوده است. این کتاب نثری ساده و روان و گاه مسجّع و موزون دارد و در آن [[آیه|آیات]] و [[روایت|روایات]] و اشعار فراوان به کار رفته است.<br />
اطلاعات کتاب درباره فاصله میان منزل‌ها بسیار دقیق است. در آن همچنین اطلاعات متنوع تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی درباره سرزمین های مختلف آمده است. ابن عثمان در کتاب از [[اهل بیت|خاندان پیامبر(ص)]] و [[دوازده امام|امامان]] شیعه با احترام یاد کرده است. اِحرازُ المُعَلّیٰ و الرَّقیب جایزه [[ابن بطوطه]] را از آن خود کرده است. هم‌اکنون دو نسخه قدیمی از آن موجود است. این کتاب نخستین بار در سال ۲۰۰۳م به چاپ رسید.

==نویسنده==
ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ بن‌ عثمان‌ مکناسی ([[ابن عثمان مکناسی|ابن عثمان]]) [[فقه|فقیه]]، ادیب، نویسنده‌ و دولتمرد در روزگار سه تن‌ از پادشاهان‌ علوی مغرب بوده است. او در اواسط سده ۱۲ق/۱۸م در مِکناس‌ مراکش زاده شد. پدرش‌ پیشه صحافی داشت‌ و در یکی از مساجد مکناس‌ وعظ می‌کرد.<ref>اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۵۹-۱۶۳؛ مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۴۴، «کاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».</ref> او نیز در روزگار جوانی، همچون‌ پدر صحافی می‌کرد. سپس وظیفه کتابداری‌ و پس‌ از آن منصب‌ کتابت‌ را در دستگاه‌ سلطان محمد بن عبدالله (محمد اول) (حکومت ۱۷۵۷-۱۷۹۰م)<ref>المغارب، ص۳۹.</ref> را بر عهده گرفت.<br />
او مدتی نیز حکمران تطوان بود. در سال ۱۱۹۳ق برای عقد قرارداد صلح میان مغرب و اسپانیا به آن کشور رفت و توانست روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور را اصلاح کند. موفقیت‌های وی در این مأموریت سبب شد که پس از بازگشت، به وزارت برگزیده شود. سه سال بعد برای پیگیری مأموریت صلح و تفاهم و نیز آزادسازی اسیران الجزایری به مالت و ناپل فرستاده شد. او دو سفرنامه‌ الاکسیر فی فکاک‌ الاسیر و نیز البدر السافر فی افتکاک الاساری من ید العدو الکافر را در گزارش این مأموریت‌ها نگاشته است‌.<ref>اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۵۹-۱۶۳.</ref>

ابن عثمان پس از درگذشت سلطان محمد و در زمان حکومت فرزندان وی یزید (حکومت ۱۷۹۰-۱۷۹۲م)<ref>المغارب، ص۳۹.</ref> و سلیمان (حکومت ۱۷۹۲-۱۸۲۲م)<ref>المغارب، ص۳۹.</ref> نیز در سیاست داخلی و خارجی مغرب مؤثر بود؛ اما بیشترین نقش را در زمان سلطان محمد ایفا نمود که به دانش و دادگری شهرت داشت و دوران حکومت او را بهترین دوره در تاریخ معاصر مغرب می‌دانند.<ref>الترجمانة الکبری، ص۱۱، «مقدمه».</ref> این پادشاه میان مردم خویش تبعیض روا نمی‌داشت و با پیروان ادیان گوناگون به تساوی رفتار می‌کرد؛ اما به مسلمانان عنایت ویژه داشت و برای آزادسازی اسیران الجزایری که آن زمان در سلطه [[عثمانی‌ها]] به سر می‌بردند و چند بار با اسپانیایی‌ها جنگیده بودند، بسیار تلاش کرد. (ص۳۳۳-۳۳۸) سلطان محمد رابطه‌ای نیکو با [[شریف|شُرَفای]] حجاز داشت و دختر خود را به عقد «سرور»، شریف [[مکه]] (۱۱۸۶-۱۲۰۲ق.<ref>تاریخ مکه، ص۴۴۰، ۴۴۸.</ref>)، درآورد.<ref>اتحاف اعلام الناس، ج۳، ص۱۶۷؛ مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۶۵، «پاورقی».</ref> ابن عثمان در این سفرنامه، خود را پیرو مذهب [[مذعب مالکی|مالکی]] و طریقت قادریه و خلوتیه خوانده است. (ص۲۶۷، ۳۱۴) وی بر اثر بیماری وبا که در مغرب شیوع یافته بود، درگذشت.<ref>اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۶۸.</ref>

==اهمیت کتاب==
«احراز المعلی و الرقیب فی حج بیت‌ الله الحرام و زیارة القدس الشریف و الخلیل و التبرک بقبر الحبیب»، گزارش سفر [[ابن عثمان مکناسی|ابن عثمان]] از محرم ۱۲۰۰ق، تا شوال ۱۲۰۲ق، به پایتخت [[عثمانیان|عثمانی]]، [[حجاز]]، [[شام]] و [[قدس]] است. این کتاب به لحاظ جایگاه سیاسی نویسنده، ارزش ادبی، آگاهی‌های تاریخی و سیاسی موجود در آن، و نیز از آن رو که وی نه از راه مغرب، بلکه از مسیر عثمانی به [[حج]] رفته و دیده‌های خود را نگاشته است، از سفرنامه‌های مهم مغرب به شمار می‌رود. بسیاری از معاصران او همچون محمد بن اسماعیل ناصری و موسی بن محمد مکی با این اثر وی از سال‌های نخست نگارش آشنا بوده و تقریظ‌هایی نیز بر آن نگاشته‌اند. (ص۳۵۳-۳۵۴)<br />
به باور محمد بوکبوط، مصحح کتاب، گویا انتقادهای نویسنده از برخی شخصیت‌های سیاسی در این اثر باعث شده تا پس از مرگ وی به آن التفات نشود و چنان‌که باید، رونق نیابد. حتی مورخ و دولتمرد نامدار، ابوالقاسم زیانی (۱۱۴۷-۱۲۴۹ق)<ref>الترجمانة الکبری، ص۱۲.</ref>، مؤلف الترجمانة الکبری که‌اندکی پس از ابن عثمان برای مأموریتی دیگر وارد استانبول شد،<ref>الترجمانة الکبری، ص۸۶، ۹۶-۹۷.</ref> با وجود اقتباس از این اثر، دست‌کم در بخش مربوط به استانبول و با آنکه در پایان کتابش اسامی سفرنامه‌های مورد استناد خویش را آورده، هیچ اشاره‌ای به این اثر نکرده است.<ref>الترجمانة الکبری، ص۶۳۱-۶۳۳.</ref> در حقیقت، آگاهی امروزین ما از احراز المعلی بیش از هر چیز مرهون پژوهش<ref>مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۴۳-۷۴، «الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».</ref> استاد محمد فاسی درباره ابن عثمان و اهتمام او به تصحیح و انتشار الاکسیر فی فکاک الاسیر است.

==ساختار==
این سفرنامه همچون بیشتر سفرنامه‌های آن روزگار فصل‌بندی نشده و مطالب آن به ترتیب رخدادها و گذار از منزل‌ها تدوین شده است. عنوان‌های نسخه چاپی، فراهم‌آمده مصحح است و تنها در چند مورد، مؤلف برای مطالب خود عناوینی برگزیده است. (ص۱۳۱) محتوای کتاب را به پنج بخش «مغرب تا [[کشورعثمانی|عثمانی]]»، «حضور در پایتخت عثمانی»، «سفر [[حج]]»، «بازگشت از حجاز و سفر به [[فلسطین]]»، و «بازگشت به [[کشور مغرب|مغرب]]» می‌توان قسمت کرد.

==محتوا==
نویسنده کتاب در محرم ۱۲۰۰ق به ریاست هیئتی از دولتیان [[کشور مغرب|مغرب]]،<ref>الترجمانة الکبری، ص۸۶؛ اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۶۰.</ref> به پایتخت [[کشور عثمانی|عثمانی]] و سپس [[حجاز]] سفر کرد و به خواست سلطان محمد بن عبدالله، دیده‌های خود در این سفر را برای آگاهی وی نگاشت. او از چند و چون مأموریت خویش در [[استانبول]] سخن نگفته؛ ولی تصریح کرده که وی و همراهانش مأموریت داشته‌اند تا پس از رسیدن به مقصود در استانبول، برای ادای [[حج]] و رساندن هدایای پادشاه مغرب به [[شریف|شرفای]] حجاز و برخی مقاصد دیگر، به آن دیار سفر کنند. (ص۴۹-۵۱)<br />
صفحات بسیاری از کتاب به موضوعاتی جز شرح سفر اختصاص یافته است؛ ازجمله به مناسبت پیدایش شخصی به نام «منصور اوشیرما» که جنبشی ضدروسی را در جاجان (چچن) رهبری می‌کرد و خود را طلیعه‌دار ظهور مهدی موعود می‌خواند، به گفتار دراز تاریخی، کلامی و عرفانی در زمینه مهدویت در مذاهب و کشورهای اسلامی پرداخته و دیدگاه شیعه درباره مهدی منتظَر را نقد کرده است. (ص۱۰۵-۱۳۳) نیز پس از زیارت آرامگاه [[ابن عربی]]، صفحاتی بسیار را به دفاع از او و اندیشه‌هایش ویژه ساخته است. (ص۱۸۱-۲۱۹) به اینها باید اشعاری فراوان را افزود که در سراسر سفرنامه پراکنده شده‌اند. (ص۶۰، ۱۸۵)<br />
دقت مؤلف در گزارش زمان و مسافت ستودنی است. وی فاصله میان منزل‌ها را به طور دقیق، گاه با شمار روزهای سپری شده و بیشتر با مقیاس ساعت (ص۱۵۲، ۱۷۷، ۲۴۹ و...) ثبت کرده و درباره هر سرزمین آگاهی‌های دقیق و گوناگون تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی ارائه نموده است. (۱۴۵، ۳۱۸، ۳۳۲ و...) وی در این سفر دور و دراز یاداشتهای بسیار فراهم آورده است.

==ویژگی‌های ادبی==
نثر ابن عثمان در این اثر، ساده و روان است که گاه به اقتضای مقام، مسجّع و موزون (ص۵۷، ۲۷۹، ۳۴۰ و...) می‌شود. وی در سراسر کتاب، [[آیه|آیات]] و [[روایت|روایات]] (ص۸۷، ۱۱۱، ۱۷۹ و...) و اشعار فراوان (ص۶۰، ۱۸۵، و...) از خود یا دیگران به مناسبت‌های گوناگون آورده و سفرنامه را به جُنگی با مطالب متنوع بدل کرده است. او از کلمات مهجور پرهیز کرده و هر جا واژه‌ای غیر عربی به کار برده، بی‌درنگ آن را به دقت معنا کرده و گاه به نکات دقیق دستور زبان ترکی پرداخته است.(ص۵۸، ۹۳، ۱۰۴ و...) مؤلف به دیده‌ها و شنیده‌های خود بسنده نکرده و به بیش از ۵۰ کتاب تاریخی، جغرافیایی، ادبی، [[کلام|کلامی]]، [[عرفان|عرفانی]] و... با یادکرد مأخذ، استناد نموده است. (ص۴۰۷-۴۱۰)

==احترام نویسنده به اهل بیت(ع)==
نگارنده در جاهای گوناگون اثر خویش، از [[اهل بیت|خاندان پیامبر(ص)]] و [[دوازده امام|امامان]] شیعه با احترام یاد کرده و تعابیری چون «سیدنا» برای [[امام حسن(ع)]]، «سیّده» برای [[حضرت زهرا(س)]] و «الامام» برای [[ائمه بقیع]] به کار برده است. (ص۲۵۹-۲۶۰) همچنین برای [[امام علی(ع)]] به نقل از الحقیقة و المجاز، از عنوان «امیرالمؤمنین اللیث الغالب الامام» (ص۳۱۷) استفاده کرده است. او هنگام گزارش [[زیارت]] آرامگاه‌های [[حضرت زینب(س)]] و [[حضرت سکینه(س)]] نیز از آنها با عنوان «سیده» یاد کرده است. از گزارش وی برمی‌آید که در آن دوره آرامگاهی به نام سکینه در دمشق بوده است. (ص۲۲۸)

==نسخه‌شناسی==
از این سفرنامه دو نسخه در الخزانة الحسنیه در رباط یافت می‌شود. محمد بوکبوط نسخه کامل را به شماره ۱۲۳۰۷ مبنای تصحیح خود قرار داده (ص۲۱) و مقدمه‌ای عالمانه در ۲۹ صفحه (ص۱۱-۳۹) و نیز فهرست‌ها و نمایه‌های گوناگون به آن افزوده است. از آنجا که این کتاب جایزه [[ابن بطوطه]] را دریافت نموده، بخشی در معرفی این جایزه و برندگان آن به کتاب ملحق شده است.(ص۳۶۱-۳۶۲) این کتاب را نخستین بار انتشارات دارالسویدی للنشر و التوزیع در [[ابوظبی]] و نیز المؤسسة العربیة للدراسات و النشر المرکز الرئیسی در [[بیروت]] به سال ۲۰۰۳م در ۴۲۱ صفحه، در قطع وزیری و در مجموعه «موسوعة رحلات الحج» به چاپ رسانده‌اند.

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9289
 | عنوان = احراز المعلی و الرقیب
 | نویسنده = سیدمحسن طاهری
}}
*'''اتحاف اعلام الناس''': عبدالرحمن بن زیدان (م.۱۳۶۵ق.)، به کوشش التازی، مطابع ادیال دارالبیضاء، ۱۴۱۰ق.
*''' الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی''': احمد بن خالد الناصری (م.۱۳۱۵ق.)، به کوشش الناصری، وزارة الثقافة و الاتصال، ۲۰۰۱م.
*''' تاریخ مکه''': احمد السباعی (م.۱۴۰۴ق.)، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق.
*''' الترجمانة الکبری فی اخبار المعمور براً و بحراً''': ابوالقاسم الزیانی، به کوشش الفیلالی، رباط، دار النشر للمعرفه، ۱۸۳۳م.
*''' مجلة معهد المخطوطات العربیه''': قاهره، معهد المخطوطات بجامعة الدول العربیه، ۱۳۸۱ق.
*''' المغارب فی العهد العثمانی''': به کوشش عبدالرحمن، رباط، کلیة الآداب، ۱۹۹۵م.
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = شد<!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = 
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:کتاب‌های ابن عثمان مکناسی]]
[[رده:کتاب‌های قرن سیزدهم قمری]]
[[رده:سفرنامه‌های حج]]