در حال ویرایش اخبار مکه (ابن ساج)

'''اخبار مکه''' کهن‌ترین تاریخ محلی [[مکه]]، اثر [[عثمان بن ساج]] (درگذشت  حدود۱۸۰ق). اهمیت کتاب بدین جهت است که مرجع نخستین تاریخ‌نگاران مکه همچون [[ازرقی]] و [[فاکهی]] بوده است. نسخه‌های آن از بین رفته و امروزه در دست نیست. گزارش‌های تاریخ‌نگاران از آن نشان می‌دهد که موضوع کتاب، تاریخ و جغرافیای مکه بوده و در آن از موضوعات فراوانی ازجمله وضعیت [[مکه]] در روزگار [[جاهلیت]]، عقاید جاهلی درباره [[مناسک حج]]، نخستین حکومت‌های مکه، فضایل [[کعبه]]، سوزاندن کعبه در مقاطع مختلف تاریخ، [[مسجد|مساجد]]، مکان‌ها و کوه‌های مکه و [[مناسک حج]] سخن به میان آمده است. ابن ساج نویسنده کتاب از [[محدثان|مُحَدِّثان]] بنام قرن دوم قمری است.

در منابع کهن، متنی مکتوب به [[عثمان بن ساج]] نسبت نیافته و وجود کتابی در تاریخ [[مکه]] از عثمان بن ساج، رهاورد استنباط و استنتاج سزگین از مجموعه روایت‌های گسترده‌ای است که [[ازرقی]] از عثمان بن ساج درباره مکه آورده است.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.</ref> محقق کتاب [[اخبار مکه]] نوشته [[فاکهی]]، این نظر سزگین را به گونه‌ای تأییدآمیز گزارش کرده<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۶۴.</ref> و حتی به تصریح از کتاب عثمان بن ساج در مکه‌شناسی یاد کرده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴.</ref> تنها راه آشنایی با محتوای این کتاب، مجموعه ‌گزارش‌ها و گزیده‌هایی است که ازرقی و احیاناً فاکهی از عثمان بن ساج ضبط کرده‌اند. دامنه موضوعی این ‌گزارش‌های گوناگون، شامل همه مباحث مکه‌شناسی اعم از [[مسجد|مساجد]]، مکان‌ها، کوه‌ها، حدود [[حرم]]، بنای [[کعبه]]، اقوام و حکومت‌های کهن مکه و اوضاع سیاسی و تاریخی این شهر است.

{{اصلی|ابن ساج}}

قضاوت عثمان بن ساج ریشه تاریخی ندارد و از بدخوانی عبارت «کان قاصّاً<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref> » (قصه‌گو بود) و تبدیل آن به «کان قاضیا» حاصل شده است.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.</ref>  

معتمر بن سلیمان با عبارت «حَدَّثَنی» از عثمان بن ساج نقل حدیث می‌کند.<ref>الثقات، ج۸، ص۴۴۹.</ref> در منابع [[رجال|رجالی]]، گاه عثمان بن ساج از عثمان بن عمرو بن ساج جدا شده است؛<ref>الجرح و التعدیل، ج۶، ص۱۵۳، ۱۶۲.</ref> اما برخی شرح حال هر دو را مربوط به عثمان بن ساج، از راویان مکه دانسته‌اند.<ref>لسان المیزان، ج۴، ص۱۶۶.</ref> بر پایه منابع رجالی و [[حدیث|حدیثی]]، روایت عثمان بن ساج و برادرش ولید ثبت و ضبط می‌شده، اما مبنای عمل و اعتبار نبوده است. نسایی روایت‌هایی در باب صوم ([[روزه]]) و دیگر مسائل [[فقه|فقهی]] از عثمان بن ساج برگرفته است.<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref>  

‌گزارش‌های [[ازرقی]] از [[عثمان بن ساج]]، گوناگون و شامل همه مباحث و موضوعات [[مکه|مکه‌شناسی]] است. برپایه این ‌گزارش‌ها، می‌توان حدس زد که اخبار مکه ابن ساج یکی از مراجع و مصادر ازرقی، صاحب کهن‌ترین کتاب موجود در تاریخ مکه، بوده است. وی از طریق [[سعید بن سالم قداح|سعید بن سالم قَداح]]، آگاهی‌های مکی ابن ساج را گزارش نموده است؛ گرچه در بسیاری از موارد به این اسناد تصریح نکرده است.<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> بعد از ازرقی، [[فاکهی]] بیشترین روایت‌های مربوط به مکه را از عثمان بن ساج گرفته است. طریق روایت فاکهی معمولاً از عبدالله بن عمران از سعید بن سالم و او از عثمان بن ساج است.<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> [[ابواسحاق حربی]] هم در ‌گزارش‌های مربوط به وضعیت و جابه‌جایی حجرالاسود، به واسطه سعید بن سالم، ‌گزارشی از عثمان بن ساج درباره تعیین جای رکن آورده است.<ref>المناسک، ص۴۹۳- ۴۹۴.</ref> <br />

در [[مثیر العزم|مُثیر العَزم]]<ref>نک: مثیر العزم الساکن، ج۱، ص۵۹، ۴۰۹.</ref> نوشته [[ابن جوزی]] که حاوی مجموعه [[روایت|روایت‌هایی]] در [[مناسک]] و مسائل [[حج]] و فضیلت‌های [[کعبه]] است، در سه مورد از ‌گزارش‌های عثمان بن ساج یاد شده است: فضیلت حج پیاده، داستان بنای کعبه و تکرار حدیث اول در باب «من یکثُرُ الحج» (کسی که زیاد حج می‌رود). در [[عرف الطیب|عُرَف الطیب]]<ref>عرف الطیب، ص۲۳۴.</ref> نیز دو حدیث در فضیلت روزه [[ماه رمضان]] در مکه، از عثمان بن ساج روایت شده است. [[عبدالله غازی]] از نویسندگان سده چهاردهم قمری در کتاب پُربرگ [[افادة الانام|اِفادة الاَنام]] از ازرقی و فاکهی بهره جسته و مجموعه‌ای از ‌گزارش‌های تاریخی عثمان بن ساج را از آن‌ها برگرفته است.<ref>افادة الانام، ج۱، ص۲۰۶، ۲۱۶، ۲۳۳، ۲۸۸، ۶۴۲.</ref>  

گزارش‌های [[ازرقی]] از کتاب [[ابن ساج]] درباره این موضوعات است: [[فرشته|فرشتگان]] و زیارت [[کعبه]]، [[حج]] حضرت آدم(ع)، سال تشریع [[طواف]]، وحشت آدم هنگام هبوط به زمین، فضیلت [[حرم]]، [[بیت المعمور]]، بنای کعبه به دست فرزندان آدم، کعبه در دوران [[حضرت ابراهیم|ابراهیم(ع)]] و [[حضرت نوح|نوح(ع)]]، ‌گزارش‌هایی درباره چگونگی سکونت ابراهیم در [[مکه]]، نزول [[جرهم|جُرْهُم]] در حرم، ابراهیم و بنای کعبه، حج ابراهیم و [[پیامبران]] پس از او، تفسیر آیه «اَوَّلُ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاس»، امنیت مکه و عظمت حرم در دوران ابراهیم، ولایت بنی‌اسماعیل بر کعبه، حکومت [[بنی‌خزاعه]] بر مکه و کعبه پس از حکومت [[قصی بن کلاب|قُصی بن کلاب]]، آگاهی‌هایی درباره تغییر دین حنیف ابراهیم و بت‌پرستی فرزندان اسماعیل، نخستین فردی که در کعبه [[بت]] آویخت، نصب و شکستن بت‌ها، بت‌های موجود در [[صفا]] و [[مروه]]، آمدن [[تبع|تُبَّع]] به مکه، داستان [[اصحاب فیل]]، حج [[جاهلییت|جاهلی]] و اِنساء ماه‌ها از سوی عرب، اکرام و اطعام [[حاجی|حج‌گزاران]] از جانب مردم روزگار [[جاهلیت]]، سوزاندن کعبه با مَنجنیق به دست [[ابوقبیس|ابوقُبیس]]، [[ابن زبیر]] و بنای کعبه و اوصاف و حدود و ویژگی‌های این بنا، پوشش کعبه در روزگار جاهلیت، دعای هنگام نگریستن به کعبه، نام‌های کعبه و تفسیر [[آیه حج]]، معنا و تفسیر تطهیر کعبه به دست ابراهیم و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل(ع)]]، فضیلت رکن [[حجرالاسود]] و بوسیدنش و سجده بر آن، اِزدحام هنگام [[استلام|اِستلام]] حجرالاسود و [[رکن یمانی]]، بوسیدن رُکن یمانی، ترک اِستلام ارکان، فضیلت‌های [[طواف]]، [[طواف نساء]]، فضیلت اقامت در مکه در [[ماه رمضان]]، [[موضع حطیم]]، احکام آب [[زمزم]]، پیامبر و یاد و اندوه دوری از مکه، و [[رمی جمرات|رَمی جَمَرات]].<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> <br />

نقل‌های [[فاکهی]] از اخبار مکه ابن ساج نیز موضوعات زیر را شامل می‌شود: [[وجوب]] حج، تفسیر [[آیه اکمال|آیه اِکمال]]، تفسیر آیه حج، سختگیری در تخلف از انجام [[حج]]، حج پیاده، ثبت نام و اکرام حج‌گزاران در آسمان، حج‌گزاری با چهارپایان. در مبحثی دیگر، بدیل‌های حج یعنی اعمالی که از دیدگاه معنوی، جایگزین حج می‌شوند، آمده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۰۵-۴۳۵.</ref> نیز فاکهی ‌گزارش‌هایی کوتاه از وی درباره تاریخ زمزم، [[مقبره منا|مقبره مِنا]] و نصب [[بت]] در [[منا|مِنا]] آورده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۰۸-۱۰۹، ۲۶۸، ۳۰۶.</ref> <br />

| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9238

*''' تاریخ التراث العربی''': فؤاد سزگین (درگذشت ۱۹۲۴م)، ترجمه: فهیمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ق.

*''' تهذیب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق.

*''' تهذیب الکمال''': المزی (درگذشت ۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.

*''' الجرح و التعدیل''': ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت ۳۲۷ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۷۲ش.

*''' لسان المیزان''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.

*''' مثیر العزم الساکن''': ابن الجوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، به کوشش مرزوق علی، مکه، دار الرایه، ۱۴۱۵ق.

 

 

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]

[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]