در حال ویرایش اذان و اقامه

'''اَذان و اِقامه'''، ذکرهای مخصوص اعلان وقت [[نماز]] و آمادگی برای آن. برطبق منابع [[شیعه امامیه|شیعه]]، اذان و اقامه پیش از [[هجرت]] [[پیامبر اسلام(ص)]] به [[مدینه]] تشریع شده‌اند؛ اما [[اهل سنت]] زمان تشریع اذان را سال‌های نخست پس از هجرت می‌دانند. آشکار ساختن [[اسلام]] و [[ایمان]]، اقرار به [[توحید]]، دعوت و ترغیب به [[عبادت]] خداوند را ازجمله حکمت‌های اذان دانسته‌اند.

بیشتر [[فقیه|فقیهان]] [[امامیه|امامی]] و [[اهل سنت]] خواندن اذان را واجب نمی‌دانند و آن را [[مستحب]] می‌شمرند. همچنین به [[فتوا|فتوای]] علماء شیعه و سنی، استحباب اذان و اقامه، مخصوص [[نمازهای واجب روزانه]] است. بر این اساس دیگر نمازهای واجب همچون [[نماز آیات]] و [[نماز میت]] و نیز نمازهای مستحب مانند نمازهای [[نماز باران|باران]]، [[نماز عید فطر|عید فطر]] و [[نماز عید قربان|عید قربان]] اذان و اقامه ندارند.

مذاهب مختلف اسلامی درخصوص جملات اذان و اقامه اختلاف‌نظر دارند. برای مثال در برخی مذاهب در ابتدای اذان، چهار [[تکبیر]] گفته می‌شود و در برخی تنها دو بار. همچنین عبارت «حیَّ علیٰ خیر العمل»، به اذان مذهب شیعه اختصاص دارد و در اذان مذاهب اهل سنت وجود ندارد. در اذان بیشتر فِرَق اهل سنت، به جای آن، عبارت ««الصلاةُ خَیرٌ مِنَ النَّوْم» » قرائت می‌شود.

مسلمانان به جز مواقع نماز، در موارد دیگری هم اذان می‌خوانند که برخی از آنها عبارت‌اند از اذان پیش از وقت به قصد آماده‌سازی مردم برای نماز، نه برای اعلان وقت، اذان بی‌موقع به قصد اعلان رخدادی مهم یا گردآوردن مردم به سببی خاص و اذان به قصد [[تبرک]]؛ مانند اذان گفتن [[پیامبر(ص)]] در گوش راستِ [[امام حسین(ع)]] و اذان هنگام ترس به قصد رهایی از مایه هراس.

==واژه‌شناسی==
واژه «أذان» مصدر یا اسم مصدر «تأذین»<ref>العین، ج۸، ص۲۰۰؛ معجم مقاییس اللغه، ج۱، ص۷۷، «اذن».</ref> به معنای اِعلان و فراخوانی است؛<ref>الصحاح، ج۵، ص۲۰۶۸؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۹، «اذن».</ref> چنان‌که مفهوم این ماده را در [[آیه]] ۲۷ [[سوره حجّ]] ({{قلم رنگ|سبز|وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالحَجِّ}}) و آیه ۳ [[سوره توبه]] ({{قلم رنگ|سبز|وَأَذَانٌ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ}}) اعلان یا نِدادادن دانسته‌اند.<ref>جامع البیان، ج۱۷، ص۱۹۰؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۳۸؛ غریب القرآن، ص۵۲۹.</ref> واژه «اِقامه» نیز مصدر باب اِفعال، به معنای ادامه‌دادن و برپاداشتن است.<ref>الصحاح، ج۵، ص۲۰۱۷، «قوم».</ref> در اصطلاح [[فقه|فقهی]]، اذان و اقامه به ذکرهایی خاص گفته می‌شود که برای اعلان پای‌نهادن به وقت نماز و ایجاد آمادگی برای برپایی آن اَدا می‌شوند.<ref>ذکری، ج۳، ص۱۹۷؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۳۳؛ جواهر الکلام، ج۹، ص۲.</ref> اهمیت اذان و اقامه از آن روست که از شعارها و نشانه‌های آشکار [[اسلام]] در هر منطقه به شمار می‌روند.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۷؛ المجموع، ج۳، ص۸۱-۸۲؛ جواهر الکلام، ج۹، ص۱۳۳.</ref> افزون بر این، [[حدیث|حدیث‌های]] گوناگون در فضیلت اذان و مؤذنان وارد شده است.<ref>صحیح مسلم، ج۲، ص۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۴۰؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۳.</ref> البته میان مذاهب گوناگون اسلامی درباره چگونگی آن دو تفاوت‌هایی دیده می‌شود.

==پیشینه==
بر پایه برخی منابع [[حدیث|حدیثی]] [[اهل سنت]]، اذان در سال‌های نخست [[هجرت]] پس از [[تغییر قبله]] به [[کعبه]] تشریع شده است.<ref>صحیح مسلم، ج۲، ص۵-۶؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۴۰؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۳.</ref> بر پایه برخی حدیث‌های اهل سنت، [[مسلمان|مسلمانان]] برای اعلان وقت [[نماز]] راه‌های گوناگون پیشنهاد می‌کردند؛ مانند برافروختن آتش، نواختن ناقوس یا بوق زدن. در این میان، [[عمر بن خطاب]] پیشنهاد کرد که کسی مأمور فراخواندن مردم به نماز شود. بدین ترتیب، [[پیامبر(ص)]] [[بلال]] را به این کار گمارد.<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۱۵۰؛ صحیح مسلم، ج۲، ص۲.</ref> بر پایه برخی منابع تاریخی<ref>تاریخ المدینه، ج۳، ص۸۶۷؛ تاریخ خلیفه، ص۳۰؛ الکامل، ج۳، ص۱۳۷.</ref> و حدیثی<ref>مسند احمد، ج۴، ص۴۲؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۳۳.</ref> [[عبدالله بن زید بن عبدربه انصاری]] از [[صحابه]] پیامبر(ص) در سال اول قمری جمله‌های اذان را در خواب شنید و پیامبر(ص) خواب او را رؤیای صادق دانست و دستور داد که وی آن را به بلال آموزش دهد. در برخی حدیث‌های [[شیعه]]، این خواب را به [[ابی‌بن کعب]] نسبت داده‌اند.<ref>الکافی، کلینی، ج۳، ص۴۸۲.</ref> به گفته [[شافعی]]، اذان برتر از آن است که برگرفته از رؤیای کسی چون عبدالله بن زید باشد.<ref>المستدرک، ج۲، ص۱۷۱.</ref> همچنین گفته‌اند که مفاد حدیث‌های یاد شده، افزون بر آن که با شئون و اقتضائات مقام [[نبوت]] سازگاری ندارد، با یکدیگر نیز در تعارض هستند و ضعف سندی دارند.<ref>نک: الاعتصام، ص۳۱-۴۸.</ref> [[امامان شیعه(ع)]] صریحاً استناد اذان را به خواب مردود شمرده‌اند.<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۴۲؛ بحار الانوار، ج۸۱، ص۱۲۲-۱۲۳؛ الکافی، ج۳، ص۴۸۲.</ref> [[فقیهان]] [[امامیه|امامی]] نیز دیدگاه یاد شده را نپذیرفته و به پشتوانه روایات، اذان را به [[وحی]] الهی مستند دانسته‌اند.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۹۵؛ نهایة الاحکام، ج۱، ص۴۱۱؛ ذکری، ج۳، ص۱۹۵.</ref> 

بر پایه حدیث‌های [[شیعه]]، [[جبرئیل]] در شب [[معراج]] اذان و اقامه را بر [[پیامبر گرامی(ص)]] نازل کرد و وی به [[امام علی(ع)]] دستور داد آن را به بلال بیاموزد.<ref>الکافی، کلینی، ج۳، ص۳۰۲؛ التهذیب، ج۲، ص۲۷۷.</ref> بر این اساس، برخی محققان با اثبات ضعف حدیث‌های اهل سنت و به پشتوانه حدیث‌های یاد شده و روایات دیگر، به تشریع اذان در [[مکه]] قائل شده‌اند.<ref>الصحیح من سیرة النبی، ج۴، ص۳۷۳.</ref> البته برخی بر آنند که پذیرش این ادله به معنای تشریع اذان اعلان پس از معراج نیست؛ بلکه بر پایه شواهدی، اذان اعلان پس از بنای [[مسجدالنبی]] در سال اول قمری رسمی شده است.<ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، ج۲، ص۴۶.</ref> 

==حکمت اذان و اقامه==
در [[حدیث|روایات]]، برای تشریع اذان، حکمت‌هایی جز اعلان وقت نماز هم یاد شده است؛ از جمله: آشکار ساختن [[اسلام]] و [[ایمان]]، اقرار به [[توحید]]، دعوت و ترغیب به [[عبادت]] خداوند.<ref>علل الشرایع، ج۱، ص۲۵۸؛ وسائل الشیعه، ج۵، ص۴۱۸.</ref> حکمت تشریع اقامه نیز آمادگی برای ورود به [[نماز]] و یافتن حضور قلب در نماز است.<ref>نک: دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۴۵-۱۴۶؛ نک: التهذیب، ج۲، ص۲۸۵-۲۸۶.</ref> 

==احکام اذان و اقامه==
بیشتر [[فقیه|فقیهان]] [[امامیه|امامی]]<ref>منتهی المطلب، ج۴، ص۴۰۸-۴۰۹؛ جواهر الکلام، ج۹، ص۳.</ref> و [[اهل سنت]]، از جمله [[ابوحنیفه]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۳۳؛ المجموع، ج۳، ص۸۱-۸۲.</ref> و [[شافعی]]، [[استحباب]] اذان و اقامه برای [[نمازهای پنج‌گانه|نمازهای واجب پنج‌گانه]] را باور دارند. مهم‌ترین ادله آن‌ها برای عدم [[وجوب]] عبارت‌اند از: [[حدیث|حدیث‌های]] گوناگونِ دلالت‌گر بر واجب نبودن اذان و اقامه<ref>منتهی المطلب، ج۴، ص۴۱۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۴۰۶؛ التهذیب، ج۲، ص۲۸۵.</ref> ، نقش اذان و اقامه به منزله فراخوان نماز، واجب نبودن فراخوان<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۷.</ref> ، اصل عدم وجوب<ref>منتهی المطلب، ج۴، ص۴۱۰.</ref> و متوالی‌خواندن نمازهای [[نماز ظهر|ظهر]] و [[نماز عصر|عصر]] از جانب [[پیامبر(ص)]] بدون گفتن اذان نماز عصر.<ref>فتح العزیز، ج۳، ص۱۳۷، ۱۵۶.</ref> 

اندکی از فقیهان امامی اذان و اقامه را در نمازهای [[نماز صبح|صبح]] و [[نمازمغرب|مغرب]] واجب دانسته‌اند.<ref>رسائل المرتضی، ج۳، ص۲۹.</ref> برخی نیز به پشتوانه حدیثی<ref>التهذیب، ج۲، ص۵۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۹۹.</ref> آن دو را در [[نماز جماعت]] واجب شمرده‌اند.<ref>المقنعه، ص۹۷؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۹۵؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۴۱۱.</ref> فقیهانی دیگر در سند این روایت خدشه کرده و آن را دارای معنای استحباب دانسته‌اند.<ref>منتهی المطلب، ج۴، ص۴۱۱-۴۱۲.</ref> شماری از آن‌ها وجوب اذان و اقامه را در نماز جماعت، مخصوص مردان دانسته‌اند.<ref>رسائل المرتضی، ج۳، ص۲۹.</ref> 

برخی از فقیهان [[اهل سنت]] اذان واقامه را در نماز جمعه [[واجب]] شمرده و بعضی از جمله پاره‌ای شاگردان [[شافعی]] و بیشتر [[مذهب حنبلی|حنبلیان]] آن دو را [[واجب کفایی]] دانسته‌اند.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۷؛ فتح العزیز، ج۳، ص۱۳۸؛ المجموع، ج۳، ص۸۰-۸۱.</ref> برخی دیگر، از جمله [[مالک بن انس|مالک]]، وجوب کفایی اذان و اقامه در نماز جماعت [[مساجد]] را باور دارند.<ref>المدونة الکبری، ج۱، ص۶۱؛ الموطّأ، ج۱، ص۷۱.</ref> دلیل آنان برای وجوب کفایی، این حدیث نبوی است که هنگام نماز باید یکی از مؤمنان اذان بگوید.<ref>سنن النسائی، ج۲، ص۱۰؛ المعجم الکبیر، ج۱۹، ص۲۸۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۷۳.</ref> 

[[احمد بن حنبل]] یک اذان را بر ساکنان یک شهر در صورتی که همه ساکنان شهر آن را بشنوند، کافی دانسته است. برخی از [[فقیهان]] پیشین اذان را برای حاضر [[واجب عینی]] دانسته‌اند و بر مسافر واجب ندانسته‌اند.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۷.</ref> پشتوانه آن‌ها فرمان [[پیامبر(ص)]] به [[مالک بن حویرث]] برای گفتن اذان و مداومت پیامبر و [[خلفا|خلفای]] ایشان بر این سیره است.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۷.</ref> این‌که یک شخص اذان و اقامه را بگوید، از دیدگاه [[فقیهان]] جایز است؛<ref>البیان، ص۷۱؛ نصب الرایه، ج۱، ص۳۹۰.</ref> ولی برخی فقیهان مذاهب مختلف، از جمله شماری از [[امامیه|امامیان]]<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۹۸.</ref> ، شافعیان<ref>الام، ج۱، ص۱۰۶؛ المجموع، ج۳، ص۱۲۱.</ref> و [[مذهب حنبلی|حنبلیان]]<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۶.</ref> به [[استحباب]] آن اعتقاد دارند. از پشتوانه‌های این نظر، [[حدیث|حدیث‌هایی]] است که بر اذان‌گفتن پیامبر(ص) همراه با اقامه در نماز دلالت می‌کنند.<ref>تحفة الاحوذی، ج۲، ص۳۸۰.</ref> در برابر، مخالفان این دیدگاه، فقدان یا ندرت مباشرت ایشان و [[صحابه]] و [[امامان(ع)]] به اذان‌گفتن و نیز حدیث‌هایی دیگر را دلیل عدم استحباب شمرده‌اند.<ref>نصب الرایه، ج۱، ص۳۹۰؛ تلخیص الحبیر، ج۳، ص۲۰۵؛ مفتاح الکرامه، ج۶، ص۵۳۳.</ref> 

===احکام جزئی دیگر===
پاره‌ای [[احکام]] جزئی برای اذان و اقامه در منابع [[فقه|فقهی]] مطرح شده‌اند. فقیهان [[امامیه|امامی]]<ref>منتهی المطلب، ج۴، ص۳۸۹.</ref> و [[اهل سنت]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۳۱؛ فتح العزیز، ج۳، ص۱۶۴-۱۶۵.</ref> به پشتوانه روایات<ref>سنن الترمذی، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶؛ الکافی، کلینی، ج۳، ص۳۰۶؛ المستدرک، ج۱، ص۲۰۴.</ref> باور دارند که اذان به صورت ترسّل و ترتیل (با تأنّی و طمأنینه) و اقامه به صورت اِجداد (به سرعت) خوانده شود.

برطبق [[حدیث|روایات]]،<ref>المصنف، ج۳، ص۱۲۷؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۹۸.</ref> اذان و اقامه‌گفتن زن برای نماز‌گزاران مرد جایز نیست.<ref>تحریر الاحکام، ج۱، ص۲۲۶.</ref> [[مذهب مالکی|مالکیان]]<ref>المدونة الکبری، ج۱، ص۶۲؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۹۹.</ref> و برخی از [[مذهب شافعی|شافعیان]]<ref>الام، ج۱، ص۱۰۳؛ المجموع، ج۳، ص۱۲۷.</ref> برخلاف سایر مذاهب اسلامی<ref>الخلاف، ج۱، ص۲۹۰؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۵۲.</ref> اجرت‌گرفتن برای اذان را جایز شمرده‌اند. جز فقیهان مالکی<ref>المدونة الکبری، ج۱، ص۵۹؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۸۸.</ref> فقیهان دیگر مذاهب اسلامی<ref>بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۵۰؛ المجموع، ج۳، ص۱۰۰؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۳۹۶.</ref> اذان فرد نابالغ را صحیح دانسته‌اند. [[اسلام]] و [[عقل]] نیز از شرایط فقهی صحت اذانند.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۵؛ المجموع، ج۳، ص۹۸؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۳۹۴.</ref> 

برخی [[عدالت]] را نیز از شرایط صحت اذان برشمرده‌اند.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۵.</ref> [[فقیه|فقیهان]] همه مذاهب اسلامی به پشتوانه روایات<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۱۵۲؛ صحیح مسلم، ج۲، ص۴؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۸.</ref> به [[استحباب]] حکایت اذان (تکرار جمله‌های مؤذن) برای شنونده آن باور دارند.<ref>الام، ج۱، ص۱۰۸؛ الخلاف، ج۱، ص۲۸۵؛ المغنی، ج۱، ص۴۴۰.</ref> همچنین مستحب است گوینده اذان و اقامه، میان آن دو بنشیند یا با قدری سکوت و مانند آن، میان این دو فاصله‌اندازد.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۴؛ المجموع، ج۳، ص۱۲۰.</ref> مستحب است مؤذن با وضو<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۴.</ref> و رو به قبله<ref>بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۴۹.</ref> اذان گوید و دارای صدای نیکو و بلند<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۶؛ السرائر، ج۱، ص۲۱۳.</ref> باشد.

فقیهان [[امامی]] اذان و اقامه را تنها برای [[نمازهای روزانه|نمازهای واجب روزانه]] مستحب دانسته، بر آنند که در دیگر نمازهای [[واجب]] مانند [[نماز آیات]] و [[نماز میت]] و نیز نمازهای مستحب همچون نمازهای [[نماز باران|باران]]، [[نماز عید فطر|عید فطر]] و [[نماز عید قربان|عید قربان]]، به پشتوانه حدیثی از [[امام صادق(ع)]]<ref>التهذیب، ج۳، ص۲۹۰.</ref> مستحب است سه بار «الصلاة»گفته شود.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۰؛ المعتبر، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷.</ref> [[اهل سنت]] نیز به پشتوانه روایت‌هایی<ref>السنن الکبری، ج۳، ص۳۴۷.</ref> استحباب اذان و اقامه را ویژه نمازهای واجب روزانه دانسته‌اند. بیشتر [[مذهب مالکی|مالکیان]]<ref>مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۷۰.</ref> و [[مذهب حنفی|حنفیان]]<ref>البحر الرائق، ج۲، ص۲۹۱؛ الدر المختار، ج۲، ص۱۹۷.</ref> در [[نماز آیات|نماز کسوف]]، عبارت «الصلاة جامعة» را جایگزین اذان و اقامه دانسته‌اند.

[[مذهب حنبلی|حنبلیان]]<ref>کشاف القناع، ج۱، ص۲۷۴.</ref> همین عبارت یا عبارت «الصلاة» را افزون بر نماز کسوف، برای نمازهای عید فطر، عید قربان و نماز باران بر زبان می‌رانند. [[مذهب شافعی|شافعیان]]<ref>المجموع، ج۳، ص۷۷.</ref> افزون بر این‌ها برای [[نماز تراویح]] نیز همین عبارت را ندا می‌دهند.

[[طهارت]] از [[حدث]] ([[وضو|وضوداشتن]])، [[موالات]] (پیاپی گفتن جمله‌ها)، رو به قبله بودن، قیام و استقرار، از شرایط صحت اذان نیستند، بلکه شرط کمال آنند. همه این‌ها در اقامه، شرط صحت‌ هستند.<ref>المقنعه، ص۹۸-۹۹؛ الکافی، حلبی، ص۱۲۰-۱۲۱.</ref> به نظر فقیهان [[مذهب مالکی|مالکی]] و [[مذهب حنبلی|حنبلی]]، در اذان و اقامه، [[نیت]] نیز شرط است؛<ref>مواهب الجلیل، ج۲، ص۷۳؛ شرح منتهی الارادات، ج۱، ص۱۳۶.</ref> اما به نظر برگزیده فقیهان شافعی و عموم فقیهان [[مذهب حنفی|حنفی]]، نیت در اذان و اقامه شرط نیست.<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۳۷؛ نک: حاشیة رد المحتار، ج۱، ص۴۲۴-۴۲۵.</ref> 

به نظر فقیهان امامی،<ref>المقنعه، ص۴۰۹؛ تحریر الاحکام، ج۱، ص۶۰۴، ۶۰۹.</ref> حنبلی<ref>المغنی، ج۳، ص۴۲۵؛ کشاف القناع، ج۲، ص۵۷۶-۵۷۷.</ref> و حنفی<ref>تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۰۴، ۴۰۶؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۵۲.</ref> و نظر برگزیده فقیهان شافعی<ref>الام، ج۲، ص۲۳۳؛ المجموع، ج۸، ص۹۲.</ref> به پشتوانه روایات<ref>صحیح مسلم، ج۴، ص۴۱-۴۲؛ سنن ابی داود؛ ج۱، ص۴۲۷؛ الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۲، ۴۶۸.</ref> [[مستحب]] است نمازهای [[نماز ظهر|ظهر]] و [[نماز عصر|عصر]] در [[روز عرفه]] در سرزمین [[عرفات|عَرَفات]] و همچنین نمازهای [[نماز مغرب|مغرب]] و [[نماز عشاء|عِشاء]] در شب [[عید قربان]] در [[مزدلفه|مُزدَلَفه]]، به صورت جمع (بی‌فاصله) با یک اذان و دو اقامه برگزار شوند. اما عموم فقیهان مالکی به دو اذان و دو اقامه، یعنی برای هر نماز یک اذان و یک اقامه، باور دارند.<ref>المدونة الکبری، ج۱، ص۴۱۲؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۴۴.</ref> 

==جملات اذان و اقامه==
به نظر مشهور [[فقیه|فقیهان]] [[امامیه|امامی]]، به پشتوانه [[حدیث‌|حدیث‌های]] نقل شده از [[امامان(ع)]]<ref>الکافی، کلینی، ج۳، ص۳۰۲-۳۰۳؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۸۹؛ الاستبصار، ج۱، ص۳۰۶.</ref> ، اذان از ۱۸ جمله تشکیل شده است: الله اکبر (۴ بار)، أشهد أن لا إله إلا الله (۲ بار)، أشهد أن محمداً رسول الله (۲ بار)، حی علی الصلاة (۲ بار)، حی علی الفلاح (۲ بار) حی علی خیرالعمل (۲ بار)، الله اکبر (۲ بار)، لا إله إلا الله (۲بار).<ref>المقنعه، ص۱۰۰؛ الخلاف، ج۱، ص۲۷۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۴۱.</ref> [[مذهب حنفی|حنفیان]]<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۱۲۸.</ref> و [[مذهب حنبلی|حنبلی]]<ref>المغنی، ج۱، ص۴۱۶-۴۱۷.</ref> به پشتوانه حدیث عبدالله بن زید<ref>سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۲۲.</ref> با حذف دو «حی علی خیر العمل» و یک «لا إله إلا الله» از انتهای اذان، آن را دارای ۱۵ جمله می‌دانند. [[مذهب شافعی|شافعیان]] به پشتوانه حدیث [[ابومحذوره]]<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص۱۲۱؛ سنن النسائی، ج۲، ص۴-۵.</ref> اذان را دارای ۱۹ جمله دانسته‌اند؛ بدین ترتیب که پس از گفتن دو بار أشهد أن لا إله إلا الله و دو بار أشهد أن محمداً رسوال الله به صورت آهسته، تکرار هر یک از این دو جمله را دو بار با صدای بلند (ترجیع) [[واجب]] شمرده‌اند.<ref>مختصر المزنی، ص۱۲؛ فتح العزیز، ج۳، ص۱۶۷؛ صحیح مسلم، نووی، ج۴، ص۸۱.</ref> [[مذهب مالکی|مالکیان]] نیز به وجوب ترجیع باور دارند؛ ولی از آن‌جا که در آغاز اذان تنها دو بار الله اکبر می‌گویند، آن را شامل ۱۷ جمله می‌دانند.<ref>المدونة الکبری ج۱، ص۵۷؛ الاستذکار، ج۱، ص۳۶۹.</ref> بر پایه برخی روایت‌های ابومحذوره نیز الله اکبر در ابتدای اذان دو بار گفته می‌شود.<ref>صحیح مسلم، ج۲، ص۳.</ref> 

فقیهان امامی به پشتوانه [[حدیث|روایات]]،<ref>الکافی، کلینی، ج۳، ص۳۰۳؛ الاستبصار، ج۱، ص۳۰۵-۳۰۶؛ التهذیب، ج۲، ص۵۹-۶۰.</ref> اقامه را دارای ۱۷جمله دانسته‌اند. تنها تفاوت آن با اذان، حذف دو [[تکبیر]] از اول و یک [[تهلیل]] (لا اله الا الله) از پایان و افزوده‌شدن دو بار «قد قامت الصلاة» پس از «حی علی خیر العمل» است.<ref>المقنعه، ص۱۰۲؛ الخلاف، ج۱، ص۲۷۹؛ جواهر الکلام، ج۹، ص۸۲.</ref> شافعیان<ref>الام، ج۱، ص۱۰۴؛ المجموع، ج۳، ص۹۰.</ref> و حنبلیان<ref>المغنی، ج۱، ص۴۱۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۷۸.</ref> به پشتوانه حدیث‌های نقل شده از [[صحابه]]<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۲۲.</ref> اقامه را شامل ۱۱ جمله دانسته‌اند. یعنی جز تکبیر اول و تکبیر آخر (قبل از لا اله الا الله) و ذکر «قد قامت الصلاة» که دو بار گفته می‌شوند، دیگر ذکرها یک بار گفته می‌شوند. مالکیان به پشتوانه حدیثی نبوی که همه ذکرهای اقامه را به جز دو تکبیر اول و آخر، فرد دانسته،<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۱۵۰.</ref> آن را دارای ۱۰ جمله می‌شمارند.<ref>المدونة الکبری، ج۱، ص۵۸؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۹۲.</ref> حنفیان به پشتوانه روایت [[ابومحذوره]]<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص۱۲۲.</ref> ذکرهای اقامه را همان ذکرهای اذان همراه دو بار «قد قامت الصلاة» یعنی ۱۷ جمله دانسته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۲۹؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۴۷-۱۴۸.</ref> 

کاربرد جمله «حی علی خیر العمل» در اذان از ویژگی‌های مذهب [[شیعه]] و شعار آن است.<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۴۳.</ref> بر پایه منابع شیعی، این جمله در دوران [[پیامبر(ص)]] و در زمان خلافت [[ابوبکر]] و آغاز خلافت [[عمر]]، جزئی از اذان بوده است. عمر با این پندار که این جمله مردم را از رفتن به [[جهاد]] بازمی‌دارد، دستور حذف آن را داد<ref>علل الشرایع، ج۲، ص۳۶۷-۳۶۸.</ref> و عموم [[اهل سنت]] آن را در اذان ذکر نمی‌کنند. پشتوانه فقیهان شیعه، حدیث‌های اذانند که به این جمله تصریح کرده‌اند.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۹۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۳۰۵-۳۰۶.</ref> برخی بزرگان اهل سنت مانند [[شافعی]] (در یکی از سخنانش) گفتن «الصلاة خیر من النوم» را پس از «حی علی الفلاح» مکروه می‌دانند؛<ref>الام، ج۱، ص۱۰۴؛ مختصر المزنی، ص۱۲؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۲۷.</ref> اما عموم اهل سنت به پشتوانه روایت‌هایی مانند روایت [[ابومحذوره]]<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص۱۲۱-۱۲۳؛ سنن النسائی، ج۲، ص۷.</ref> آن را در اذان دو بار تکرار می‌کنند<ref>المدونة الکبری، ج۱، ص۵۷؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۱۳۱؛ المغنی، ج۱، ص۴۲۰.</ref> که اصطلاحاً [[تثویب]] نامیده می‌شود. این کار در فقه امامی بدعت شمرده شده است.<ref>الخلاف، ج۱، ص۲۸۸؛ الدروس، ج۱، ص۱۶۲.</ref> «[[شهادت ثالثه]]» یعنی عبارت «أشهد أنّ علیاً ولی الله» از دیرباز در اذان و اقامه شیعیان گفته می‌شده است؛<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۹۰.</ref> اما در منابع فقهی و حدیثی شیعه، بخشی از اذان و اقامه تلقی نشده است.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۹۹؛ الاستبصار، ج۱، ص۳۰۵-۳۰۶؛ الدروس، ج۱، ص۱۶۲.</ref> حتی فقیهان شیعه ذکر آن را به قصد جزئی از اذان صحیح ندانسته و تنها به قصد [[تبرک]]، گفتن آن را [[مستحب]] شمرده‌اند.<ref>الحدائق، ج۷، ص۴۰۳؛ مستند الشیعه، ج۴، ص۴۸۷.</ref> 

==اقسام اذان==
اذان از لحاظ قصد گوینده آن، گونه‌هایی دارد:
#اذان به قصد اعلان فرارسیدن وقت.<ref>مسند احمد، ج۳، ص۳۰۵؛ الکافی، کلینی، ج۳، ص۳۰۶؛ من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۱۹۵.</ref> 
#اذان گفتن به قصد آغاز [[نماز]] که اگر با قصد اعلان وقت همراه باشد، پاداش هر دو کار را دارد.<ref>جواهر الکلام، ج۹، ص۳-۴.</ref> 
#اذان پیش از وقت به قصد آماده‌سازی مردم برای نماز، نه برای اعلان وقت.<ref>المقنعه، ص۹۸؛ المغنی، ج۱، ص۴۲۱.</ref> 
#اذان بی‌موقع به قصد اعلان رخدادی مهم یا گردآوردن مردم به سببی خاص.<ref>الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۳۲۵.</ref> 
#اذان به قصد [[تبرک]]؛ مانند اذان گفتن [[پیامبر(ص)]] در گوش راستِ [[امام حسین(ع)]].<ref>المستدرک، ج۳، ص۱۷۹؛ المناقب، ج۳، ص۱۵۵.</ref> 
#اذان هنگام ترس به قصد رهایی از مایه هراس.<ref>ذکری، ج۳، ص۲۳۶؛ الدروس، ج۱، ص۱۶۵.</ref> 
#اذان برای زدودن بدخلقی و پرورش اخلاق خوش.<ref>ذکری، ج۳، ص۲۳۶؛ الدروس، ج۱، ص۱۶۵.</ref> 
#اذان گفتن پشت سر مسافر.<ref>مواهب الجلیل، ج۲، ص۸۵.</ref> 
#اذان خواندن در خانه به قصد دور کردن [[شیطان]] و برای تربیت فرزندان.<ref>الکافی، کلینی، ج۳، ص۳۰۸؛ بحار الانوار، ج۸۱، ص۱۶۳.</ref> گفتنی است که اذان پیش از ورود به وقت برای آمادگی، ویژه [[نماز صبح]] است. شماری از فقیهان [[امامی]] به جواز<ref>المقنعه، ص۹۸؛ المعتبر، ج۲، ص۱۳۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۷۷-۷۸.</ref> و شماری دیگر به عدم جواز<ref>مسائل الناصریات، ص۱۸۲؛ السرائر، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱.</ref> اذان پیش از فرارسیدن وقت نماز صبح باور دارند. از [[اهل سنت]] نیز [[مذهب شافعی|شافعیان]]،<ref>المجموع، ج۳، ص۴۴-۴۵.</ref> [[مذهب مالکی|مالکیان]]<ref>مواهب الجلیل، ج۲، ص۸۰-۸۱.</ref> و [[مذهب حنبلی|حنبلیان]]<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۱.</ref> به جواز و بیشتر فقیهان [[مذهب حنفی|حنفی]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۵؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵.</ref> به جایز نبودن این اذان اعتقاد دارند. پشتوانه باور به جواز، روایت‌هایی از [[پیامبر(ص)]] و [[امامان(ع)]]<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۱۵۳.</ref> و حکمت آن، بیدارشدن و آمادگی برای اقامه [[نماز صبح]] یا خودداری از خوردن و آشامیدن برای [[روزه|روزه‌داران]] به شمار رفته است.<ref>المغنی، ج۱، ص۴۲۲؛ تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۷۸.</ref> پشتوانه باور به عدم جواز نیز [[حدیث|روایت]] نقل‌شده از پیامبر(ص) در نهی [[بلال]] از اذان‌گفتن پیش از [[فجر صادق]] است.<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص۱۳۰.</ref> 

==پیوند به بیرون==
* [http://www.ensani.ir/storage/Files/20141230091922-9970-138.pdf «اذان؛ رسانه ای از جهان ملکوت»، نوشته محمدعلی مروج طبسی، نشریه فرهنگ کوثر، ش۸۰، ۱۳۸۸ش.]
* [http://www.ensani.ir/fa/content/93232/default.aspx «پژهشى درتشریع اذان و فصول آن در پرتو کتاب و سنّت»، نوشته جعفر سبحانی، نشریه فقه اهل بیت، ش۳۹و۴۰، ۱۳۸۳ش.]
* [http://www.ensani.ir/storage/Files/20120329115407-2123-9.pdf «بررسی کیفیت اذان و شهادت ثالثه با تکیه بر احادیث»، نوشته مهدی آشناور، نشریه حسنا، ش۳، ۱۳۸۸ش.]

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9184
| عنوان = اذان و اقامه
| نویسنده = سیدهادی موسوی خراسانی
}}

* '''الاستبصار''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
* '''الاستذکار''': ابن عبدالبر (درگذشت ۴۶۳ق)، به کوشش سالم محمد و محمد علی،‌دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.
* '''الاعتصام''': الشاطبی (درگذشت ۷۹۰ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
* '''الافصاح فی الامامه''': المفید (درگذشت ۴۱۳ق)، قم، البعثه، ۱۴۱۴ق.
* '''الام''': الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
* '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
* '''البحر الرائق''': ابونجیم المصری (درگذشت ۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* '''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (درگذشت ۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
* '''بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی (درگذشت ۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''البیان''': الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه.
* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (درگذشت ۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم،‌دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
* '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (درگذشت ۲۴۰ق)، به کوشش سهیل زکار، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
* '''تحریر الاحکام الشرعیه''': العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
* '''تحفة الاحوذی''': المبارک فوری (درگذشت ۱۳۵۳ق)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
* '''تحفة الفقهاء''': علاء الدین السمرقندی (درگذشت ۵۳۵/۵۳۹ق)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
* '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (درگذشت ۶۷۱ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''تلخیص الحبیر''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)،‌دار الفکر.
* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
* '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''جواهر الکلام''': النجفی (درگذشت ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
* '''حاشیة الدسوقی''': الدسوقی (درگذشت ۱۲۳۰ق)، احیاء الکتب العربیه.
* '''حاشیة رد المحتار''': ابن عابدین (درگذشت ۱۲۵۲ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق
* '''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (درگذشت ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
* '''الخلاف''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
* '''الدر المختار''': الحصکفی (درگذشت ۱۰۸۸ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
* '''دعائم الاسلام''': النعمان المغربی (درگذشت ۳۶۳ق)، به کوشش فیضی، قاهره،‌دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
* '''ذکری''': الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۹ق.
* '''رسائل المرتضی''': السید المرتضی (درگذشت ۴۳۶ق)، به کوشش حسینی و رجایی، قم،‌دار القرآن، ۱۴۰۵ق.
* '''السرائر''': ابن ادریس (درگذشت ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
* '''سنن ابن ماجه''': ابن ماجه (درگذشت ۲۷۵ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
* '''سنن ابی‌داود''': السجستانی (درگذشت ۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
* '''سنن الترمذی''': الترمذی (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۲ق.
* '''السنن الکبری''': البیهقی (درگذشت ۴۵۸ق)، بیروت،‌دار الفکر.
* '''سنن النسائی''': النسائی (درگذشت ۳۰۳ق)، به کوشش عبدالغفار، سید کسروی، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
* '''شرح منتهی الارادات''': منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق)، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶ق.
* '''الصحاح''': الجوهری (درگذشت ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
* '''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت ۲۵۶ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
* '''صحیح مسلم بشرح النووی''': النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
* '''صحیح مسلم''': مسلم (درگذشت ۲۶۱ق)، بیروت،‌دار الفکر.
* '''الصحیح من سیرة النبی(ص)''': جعفر مرتضی العاملی، بیروت،‌دار السیره، ۱۴۱۴ق.
* '''علل الشرایع''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
* '''العین''': خلیل (درگذشت ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی،‌دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
* '''غریب القرآن الکریم''': الطریحی (درگذشت ۱۰۸۵ق)، به کوشش محمد کاظم، قم، زاهدی.
* '''فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (درگذشت ۶۲۳ق)،‌دار الفکر.
* '''الفقه علی المذاهب الاربعه''': عبدالرحمن الجزیری (درگذشت ۱۳۶۰ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
* '''الکافی فی الفقه''': ابوالصلاح الحلبی (درگذشت ۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین(ع)، ۱۴۰۳ق.
* '''الکافی''': الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق)، بیروت،‌دار صادر، ۱۳۸۵ق.
* '''کشاف القناع''': منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* '''لسان العرب''': ابن منظور (درگذشت ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
* '''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
* '''المبسوط''': السرخسی (درگذشت ۴۸۳ق)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (درگذشت ۶۷۶ق)،‌دار الفکر.
* '''مختصر المزنی''': المزنی (درگذشت ۲۶۳ق)، بیروت،‌دار المعرفه.
* '''المدونة الکبری''': مالک بن انس (درگذشت ۱۷۹ق)، مصر، مطبعة السعاده.
* '''مسائل الناصریات''': السید المرتضی (درگذشت ۴۳۶ق)، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیه، ۱۴۱۷ق.
* '''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (درگذشت ۴۰۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''مستند الشیعه''': احمد النراقی (درگذشت ۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۵ق.
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (درگذشت ۲۴۱ق)، بیروت،‌دار صادر.
* '''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (درگذشت ۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
* '''المعتبر''': المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش.
* '''المعجم الکبیر''': الطبرانی (درگذشت ۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (درگذشت ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق.
* '''مغنی المحتاج''': محمد الشربینی (درگذشت ۹۷۷ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه.
* '''مفتاح الکرامه''': سید محمد جواد العاملی (درگذشت ۱۲۲۶ق)، به کوشش خالصی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
* '''المقنعه''': المفید (درگذشت ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
* '''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهر آشوب (درگذشت ۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از استادان، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
* '''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
* '''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (درگذشت ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
* '''موسوعة التاریخ الاسلامی''': محمد هادی یوسفی غروی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
* '''الموطّأ''': مالک بن انس (درگذشت ۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
* '''نصب الرایه''': الزیلعی (درگذشت ۷۶۲ق)، به کوشش ایمن صالح، قاهره،‌دار الحدیث، ۱۴۱۵ق.
* '''نهایة الاحکام''': العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، به کوشش رجایی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق.
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۲ق.
{{پایان}}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
@@ خط ۱۵۷: / خط ۱۵۷: @@
 {{پایان}}
-[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
+[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
-[[رده:احکام نماز]]
-[[رده:مستحبات نماز]]
-[[رده:اصطلاحات فقهی]]