در حال ویرایش اذخر

[[پرونده:اذخر.jpg|280px|بندانگشتی|اِذخِر]]
'''اِذْخِر'''، گیاهی خوشبو است که در [[مکه]] و [[مدینه]] می‌روید و از حکم [[حرمت]] چیدن و کندن گیاهان [[حرم]]، استثناء شده است. این گیاه کاربردهای بسیاری داشته است؛ ازجمله پوشاندن سقف خانه، پر کردن بالش، جویدن برای خوشبو کردن دهان، معطر کردن لباس و تأمین سوخت. سقف [[مسجدالنبی]] به هنگام ساخت، با اِذخر پوشانده شد.

[[پیامبر(ص)]] به درخواست عمویش [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] چیدن گیاه اذخر را برخلاف چیدن سایر گیاهان برای [[محرم|مُحرم]] جایز شمرد. در فقه [[امامیه|شیعه]] و [[اهل سنت]] احکامِ کاربردهای مختلف اذخر برای مُحرِم بررسی شده است. [[فقیه|فقهاء]] شیعه و اهل سنت به‌اتفاق، با استناد به حدیث [[پیامبر(ص)]]، چیدن آن را جایز می‌دانند؛ اما درباره مسائلی چون از ریشه‌درآوردن، بوییدن و جویدن آن [[فتوا|فتواهای]] متفاوت دارند.

==گیاهی خوشبو و درمانی==
[[پرونده:اذخر خشک‌شده.jpg|220px|بندانگشتی|اِذخِر خشک‌شده]]
اِذْخِر گیاهی است خوشبو با ریشه‌ محکم و برگ‌ها و ساقه‌های فراوان و باریک مانند گیاه «نِی». برگ‌های آن پهن، دراز و مایل به رنگ نارنجی است و پس از خشکیدن به رنگ سفید درمی‌آید. شکوفه این گیاه بسیار فراوان، به رنگ سفید مایل به سرخی تقریباً قهوه‌ای و دارای عطری تند و طعمی گزنده است. اذخر کاربردهای دارویی فراوان مانند بازگشایی رگها، رفع وَرم معده و کبد، دفع سنگ کلیه و مثانه و تسکین درد دندان دارد.<ref>لسان العرب، ج۴، ص۳۰۳، «ذخر»؛ قانون، ج۲، ص۳۶۲؛ ج۳، ص۲۷۴، ۳۱۵-۳۱۶، ۳۷۱، ۴۲۶.</ref> این گیاه در [[مکه]] و [[مدینه]] فراوان است. در فارسی با نام‌های «کاه مکه»، «کوم» و «گزنه دشتی» شناخته می‌شود.<ref>لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۵۳، «اذخر».</ref> گفتنی است کوهی نیز به نام «[[اذاخر|اَذاخِر]]» میان مکه و مدینه وجود دارد.<ref>النهایه، ص۲۳۵؛ المعجم الاوسط، ج۴، ص۳۰۵؛ معجم ما استعجم، ج۱، ص۱۲۸.</ref> دره و گذرگاه کنار آن نیز به ثنیه اَذاخر شناخته شده است. [[پیامبر(ص)]] هنگام [[فتح مکه]] از این گذرگاه به مکه پای نهاد.<ref>المغازی، ج۲، ص۸۲۶؛ اخبار مکه، ج۲، ص۲۸۹.</ref>

==کاربرد==
درگذشته از اِذخر بهره بسیار می‌بردند؛ از جمله: پوشاندن سقف خانه،<ref>عمدة القاری، ج۸، ص۱۶۰-۱۶۱؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۸۶، «ذخر».</ref> پر کردن بالش،<ref>مسند احمد، ج۱، ص۸۴.</ref> جویدن آن برای خوشبو کردن دهان، معطر کردن لباس، و تأمین سوخت کوره آهنگری و زرگری. همچنین مردم عرب برای گرفتن رطوبت قبر و خوشبو کردن جنازه، مقداری اذخر درون قبر می‌ریخته‌اند.<ref>الام، ج۱، ص۳۲۱.</ref> ‌گزارش شده که هنگام نبش قبرهای فراعنه [[مصر]] در سال ۱۸۸۱م پس از ۳۰۰۰ سال بوی اِذخر از آن برخاسته است.<ref>الریاض، ش۱۲۰۳۸، سال۳۷.</ref> [[حضرت ابراهیم]] و [[حضرت اسماعیل]] پس از بنانهادن [[کعبه]]، سقف آن را با شاخه درختان و نیز برگ گیاه اِذخر پوشاندند.<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۶۲.</ref> از مهم‌ترین کاربردهای این گیاه، پوشاندن درزهای میان الوارها در سقف و ایجاد پوشش روی آن‌ها بوده است.<ref>لسان العرب، ج۴، ص۳۰۳. </ref>

برخی [[تفسیر|مفسران]] [[اهل سنت]] ذیل [[آیه]] ۹۸ [[سوره مائده]] گزارش داده‌اند: در روزگار [[جاهلیت]]، اگر [[احرام|احرام‌گزار]] گردن‌آویزی از مو بر گردن خود می‌آویخت، کسی به او گزند نمی‌رساند. همچنین هنگام بازگشت به خانه خود پس از [[حج]]، اگر گردن‌آویزی از اِذخر بر گردن خود می‌آویخت، از آسیب دیگران در امان بود و به سلامت به خانه بازمی‌گشت.<ref>جامع البیان، ج۷، ص۱۰۴-۱۰۵؛ الدر المنثور، ج۲، ص۳۳۳.</ref> برخی در تفسیر «ضِغث» در آیه ۴۴ [[سوره ص]] ({{قلم رنگ|سبز|وَخُذ بِیدِک ضِغثًا فَاضرِب بِهِ وَلا تَحنَث}}) احتمال داده‌اند که دسته صدتایی چوب که [[حضرت ایوب(ع)]] به فرمان خدا برای عمل به سوگند خود در تنبیه همسرش به کار برده، از ساقه اذخر بوده است.<ref>تفسیر الجلالین، ص۶۰۳.</ref>

هنگام ساختن [[مسجدالنبی(ص)]] سقف آن با گیاهانی از جمله اذخر پوشانده شد.<ref>الکافی، ج۳، ص۲۹۵؛ التهذیب، ج۳، ص۲۶۲. </ref> بر پایه برخی [[روایت|روایت‌ها]]، در [[غزوه  احد|غَزوه اُحُد]] از آن ‌رو که [[مشرک|مشرکان]] اموال [[مسلمان|مسلمانان]] را به غارت برده بودند، مسلمانان هنگام [[تکفین]] [[شهید|شهدا]] با کمبود پارچه روبه‌رو شدند. [[پیامبر(ص)]] به جای پارچه از گیاه اذخر استفاده کرد. گزارش شده که پارچه [[کفن]] [[حضرت حمزه]] کوتاه بود و پیامبر(ص) سر و بدن او را با پارچه و پاهای وی را با اذخر پوشاند.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۵، ۱۲۱؛ مسند احمد، ج۵، ص۱۱۱؛ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۴۰.</ref> برخی دیگر از شهدا، از جمله [[مصعب بن عمیر|مُصعَب بن عُمَیر]] نیز همین‌گونه کفن شدند.<ref>الثقات، ج۱، ص۲۳۴؛ اسد الغابه، ج۴، ص۳۷۰؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۱۴۶.</ref> از این گیاه برای پر کردن بالش به جای پَر، پشم و پنبه نیز استفاده می‌شده است. گفته‌اند که بالش پیامبر(ص) و نیز بالش جهاز [[حضرت زهرا(س)]] آکنده از اذخر بود.<ref>الامالی، ص۴۱؛ مسند احمد، ج۱، ص۸۴.</ref>

==احکام فقهی==
از آن‌جا که گیاه اذخر در محدوده [[حرم مکی]] بسیار یافت می‌شده و کاربردهای گوناگون داشته، احکامی ویژه درباره آن رسیده است؛ از جمله:

===جواز چیدن و ریشه‌کن‌کردن اذخر===
از جمله کارهایی که در حرم مکی برای همگان از جمله [[حاجی|حج‌گزاران]] ممنوع شده، چیدن گیاهان روییده‌شده در این منطقه است؛ اما [[فقیه|فقیهان]] همه مذاهب اسلامی، اعم از [[شیعه]]<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۵۴؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۸۶.</ref> و [[اهل سنت]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰۵؛ المغنی، ج۳، ص۳۶۴؛ المجموع، ج۷، ص۴۵۱.</ref> گیاه اذخر را از این حکم استثنا کرده، به جواز چیدن آن باور دارند. دلیل [[فقه|فقهی]] این حکم، [[حدیث|حدیثی]] نبوی است که به موجب آن [[پیامبر(ص)]] پس از نهی از چیدن گیاهان حرم و درخواست عمویش [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] برای استثنا کردن گیاه اذخر از این حکم، آن را استثنا کرد.<ref>صحیح البخاری، ج۲، ص۹۵؛ مسند احمد، ج۱، ص۲۵۳؛ الکافی، ج۴، ص۲۲۶.</ref> فقیهان شیعه به حدیث‌های دیگری نیز استدلال کرده‌اند؛ از جمله حدیث نقل شده از ا[[مام باقر(ع)]] که اذخر را به صراحت از حکم [[حرمت]] استثنا کرده است.<ref>التهذیب، ج۵، ص۳۸۱-۳۸۲.</ref> علت‌ها یا حکمت‌هایی برای این حکم بیان کرده‌اند؛ از جمله: کاربردهای فراوان اذخر مانند استفاده در [[قبر|قبرها]] و بنای خانه‌ها<ref>صحیح البخاری، ج۲، ص۹۵؛ مسند احمد، ج۱، ص۲۵۳؛ الکافی، ج۴، ص۲۲۶.</ref> و در تنگنا افتادن مردم به سبب حکم حرمت، با توجه به فراوانی این گیاه در منطقه.<ref>منتهی المطلب، ج۲، ص۷۹۸.</ref>

به باور اکثریت قاطع فقیهان شیعه و اهل سنت، قطع و نیز ریشه‌کن کردن اذخر جایز است؛<ref>التهذیب، ج۵، ص۳۸۱؛ المجموع، ج۷، ص۴۵۱؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۴۸۸.</ref> اما برخی از فقیهان شیعه به پشتوانه تعابیر روایات، تنها قطع کردن و چیدن اذخر را تجویز کرده‌اند، نه از ریشه کندن آن را.<ref>کتاب الحج، محقق داماد، ج۲، ص۵۷۹-۵۸۰.</ref>

پاره‌ای از فقیهان اهل سنت حکم خاص اذخر را مصداق [[اجتهاد]] و دیدگاه پیامبر(ص) در عرصه تشریع احکام و به پشتوانه استحسان به شمار آورده‌اند؛<ref>نک: فتح الباری، ج۴، ص۴۳؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۹۵.</ref> اما  بیشتر دانشوران مسلمان این تحلیل را نپذیرفته‌اند؛ زیرا به تصریح آیات [[قرآن]] از جمله [[آیه]] ۳۴ [[سوره نجم]]، همه آموزه‌های پیامبر(ص) برآمده از [[وحی]] خداوند هستند.<ref>مصادر الفقه الاسلامی، ص۱۱۲.</ref> بسیاری از دانشوران بزرگ [[اهل سنت]] نیز بر وحیانی بودن این حکم تأکید کرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰۴؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۲۱۰.</ref> به باور آنان، استثنا در حدیث یاد شده، حقیقی نیست؛ بلکه از قبیل تخصیص حکم کلی است. درباره وجه بیان این تخصیص پس از سخن [[عباس بن عبدالمطلب]]، چند احتمال وجود دارد:
# پیامبر از ابتدا قصد استثنای اِذخر را داشته‌ است؛ ولی عباس پیشدستی کرده و آن را درخواست نموده است.
# پس از سخن عباس، بر پیامبر(ص) وحی شده و پذیرش این استثنا به ایشان ابلاغ گشته است.
# پیامبر(ص) مأمور بوده که پس از سخن عباس، حکم خاص اذخر را بیان کند.
# حکم اذخر بر پایه وحی الهی به اختیار و اراده ایشان وا‌گذار شده است.<ref>الذریعه، ج۲، ص۶۶۸-۶۶۹؛ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰۴؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۲۱۰.</ref>
# برخی نیز استثنای اذخر را از باب ضرورت به شمار آورده‌اند.<ref>فتح الباری، ج۴، ص۴۳.</ref>

===بوییدن===
فقیهان [[امامیه|امامی]] به پشتوانه حدیث [[امام صادق(ع)]] بوییدن برخی گیاهان [[حرم]] از جمله اذخر را برای [[محرم|مُحرم]] جایز می‌شمارند.<ref>الکافی، ج۴، ص۳۵۵، ح۱۴؛ التهذیب، ج۵، ص۳۰۵؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۳۳.</ref> اما [[مذهب حنبلی|حنبلیان]] و [[مذهب شافعی|شافعیان]] بوییدن گیاهان حرم را [[حرام]] و [[مذهب حنفی|حنفیان]] و [[مذهب مالکی|مالکیان]] آن را [[مکروه]] دانسته، به هیچ حکم خاصی برای اذخر باور ندارند.<ref>الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۶۵۷.</ref>

برخی [[فقیه|فقیهان]] امامی به مقتضای جمع میان [[حدیث]] یاد شده و حدیث‌هایی که [[احرام|احرام‌گزار]] را از بوییدن و دست زدن به چیزها و گیاهان خوشبو منع کرده،<ref>الکافی، ج۴، ص۳۵۵؛ التهذیب، ج۵، ص۲۹۷.</ref> بوییدن اذخر را مکروه شمرده‌اند.<ref>منتهی المطلب، ج۲، ص۷۸۴؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۵۳؛ کتاب الحج، خوئی، ج۴، ص۱۲۴.</ref> شماری دیگر حدیث‌های منع از بوییدن گیاهان خوشبو را به معنای [[کراهت]] دانسته و اذخر و برخی گیاهان دیگر را از حکم کراهت بوییدن و دست زدن استثنا کرده‌اند.<ref>ذخیرة المعاد، ج۱، ق۳، ص۵۹۱.</ref>

===شستشو با اذخر===
نیز به باور برخی فقیهان امامی، برای مُحرم، شستن دست با [[اشنان|اُشنانی]] که به اذخر آمیخته باشد، مکروه است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۵۱؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۸۴؛ مجمع الفائده، ج۶، ص۲۸۷.</ref> دلیل این حکم، پاسخ مکتوب [[امام رضا(ع)]] به پرسشی در این زمینه است که به ناپسند بودن این کار دلالت دارد.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۵۱.</ref>

===جویدن اذخر===
از دیگر احکام اذخر به باور فقیهان امامی، [[استحباب]] جویدن مقداری از این گیاه هنگام ورود به منطقه [[حرم]]<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۵۵؛ مجمع الفائده، ج۷، ص۹۸.</ref> یا شهر [[مکه]]<ref>المختصر، ص۹۳؛ االمهذب البارع، ج۲، ص۲۰۴.</ref> است. پشتوانه این باور، حدیث [[معاویة بن عمار]] از [[امام صادق(ع)]] است<ref>نک: الکافی، ج۴، ص۳۹۸؛ التهذیب، ج۵، ص۹۸.</ref> که به جویدن آن دستور داده و فقیهان آن را به معنای استحباب دانسته‌اند. حکمت این حکم، ضدعفونی کردن دهان و زدودن بوی بد آن و در برخی منابع، خوشبو ساختن آن برای بوسیدن [[حجرالاسود]] یاد شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۳۹۸.</ref> این کار از مستحبات [[طواف]] یا مقدمات آن به شمار رفته است.<ref>المهذب، ج۱، ص۲۳۳؛ الدروس، ج۱، ص۳۹۱؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۲۸۱.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9183
| عنوان = اِذْخِر
| نویسنده = محمدمهدی خراسانی
}}

* '''اخبار مکه''': الازرقی (درگذشت ۲۴۱ق)، بیروت،‌دار الاندلس، ۱۴۱۶ق.
* '''اسد الغابه''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق)، بیروت،‌دار الکتاب العربی.
* '''الام''': الشافعی (درگذشت ۲۰۴ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
* '''الامالی''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، قم،‌دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
* '''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (درگذشت ۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
* '''تفسیر الجلالین''': جلال الدین المحلی (درگذشت ۸۶۴ق) و جلال الدین السیوطی (درگذشت ۹۱۱ق)، بیروت،‌دار المعرفه.
* '''تفسیر العیاشی''': العیاشی (درگذشت ۳۲۰ق)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
* '''تفسیر القمی''': القمی (درگذشت ۳۰۷ق)، به کوشش الجزائری، قم،‌دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
* '''الثقات''': ابن حبان (درگذشت ۳۵۴ق)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
* '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''جواهر الکلام''': النجفی (درگذشت ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
* '''الدر المنثور''': السیوطی (درگذشت ۹۱۱ق)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
* '''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
* '''ذخیرة المعاد''': محمد باقر السبزواری (درگذشت ۱۰۹۰ق)، آل البیت(ع).
* '''الذریعة الی اصول الشریعه''': السید المرتضی (درگذشت ۴۳۶ق)، به کوشش گرجی، دانشگاه تهران، ۱۳۴۰ش.
* '''الریاض (روزنامه)''': شنبه، ۱۷ ربیع الاول ۱۴۲۲، سال ۳۷،ش ۱۲۰۳۸.
* '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
* '''شرائع الاسلام''': المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
* '''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت ۲۵۶ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (درگذشت ۲۳۰ق)، بیروت،‌دار صادر.
* '''عمدة القاری''': العینی (درگذشت ۸۵۵ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت،‌دار المعرفه.
* '''الفقه علی المذاهب الاربعه''': عبدالرحمن الجزیری (درگذشت ۱۳۶۰ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
* '''قانون''': ابوعلی سینا (درگذشت ۴۲۸ق)، بیروت،‌دار صادر.
* '''الکافی''': الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* '''کتاب الحج''': محاضرات الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة‌دار العلم، ۱۴۱۰ق.
* '''کتاب الحج''': المحقق الداماد (درگذشت ۱۳۸۸ق)، قم، مهر، ۱۴۰۱ق.
* '''لسان العرب''': ابن منظور (درگذشت ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
* '''لغت‌نامه''': دهخدا (درگذشت ۱۳۳۴ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
* '''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
* '''المبسوط''': السرخسی (درگذشت ۴۸۳ق)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''مجمع البحرین''': الطریحی (درگذشت ۱۰۸۵ق)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
* '''مجمع الفائدة و البرهان''': المحقق الاردبیلی (درگذشت ۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق
* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (درگذشت ۶۷۶ق)،‌دار الفکر.
* '''المختصر النافع''': المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۰ق.
* '''مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت ۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۰ق.
* '''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام''': الشهید الثانی (درگذشت ۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (درگذشت ۲۴۱ق)، بیروت،‌دار صادر.
* '''مصادر الفقه الاسلامی و منابعه''': جعفر سبحانی، بیروت،‌دار الاضواء، ۱۴۱۹ق.
* '''المعجم الاوسط''': الطبرانی (درگذشت ۳۶۰ق)، قاهره،‌دار الحرمین، ۱۴۱۵ق.
* '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (درگذشت ۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
* '''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (درگذشت ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق.
* '''المغازی''': الواقدی (درگذشت ۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه.
* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
* '''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
* '''المهذب البارع''': ابن فهد الحلّی (درگذشت ۸۴۱ق)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
* '''المهذب''': القاضی ابن البراج (درگذشت ۴۸۱ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
* '''النهایه''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
* '''نیل الاوطار''': الشوکانی (درگذشت ۱۲۵۵ق)، بیروت،‌دار الجیل، ۱۹۷۳م.
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۲ق.

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:گیاهان مکه]]
[[رده:گیاهان مدینه]]