در حال ویرایش استقبال حاجی

'''استقبال''' به معنای آمدن به پیشواز حاجی به هنگام بازگشت به شهر و دیار خود است. استقبال همچنین شامل پیشواز اهل [[حجاز]] از زائران به هنگام ورود آنان به [[مکه]] و [[مدینه]] است. استقبال از حاجی، رسمی کهن در بین مسلمانان بوده است که در سرزمین‌های مختلف با آیین‌های محلی آمیخته شده و شکل مخصوص به خود را یافته است. از نظر فقهی نیز استقبال از حاجیان از [[مستحبات]] به شمار آمده است و در سیره [[پیامبر(ص)]] و امامان(ع) پیشینه دارد.

==واژه==

استقبال از ریشه «ق ـ ب ـ ل» به معنای روی آوردن،<ref>العین، ج5، ص166، «قبل».</ref> روبه‌رو شدن،<ref>لسان العرب، ج11، ص538، «قبل».</ref> پیشداشت<ref>مفردات، ص391، «قبل».</ref> برای خوشامدگویی به مهمان یا مسافر تا مسافتی در مسیر آمدن او، پیش رفتن، پیشواز رفتن<ref>فرهنگ فشرده سخن، ج1، ص137، «استقبال».</ref> و متضاد بدرقه است.<ref>لغت‌نامه، ج2، ص1840، «استقبال».</ref> در پیشواز این مفهوم نهفته که استقبال شونده به محل سکونت و وطن خود نرسیده و در خانه خود اقامت نکرده است.

==پیشینه اسلامی==

استقبال از مسافران در میان مردم گوناگون، عرفی رایج بوده و از آداب اسلامی و سیره رسول خدا(ص) است.<ref>المعجم الکبیر، ج2، ص108؛ اعلام الوری، ج1، ص210؛ وسائل الشیعه، ج12، ص226.</ref> در گزارشی، به استقبال پیامبر گرامی(ص) از [[جعفر طیار]]، هنگام بازگشت او از [[حبشه]]، اشاره شده است.<ref>الخصال، ص484؛ اعلام الوری، ج1، ص210؛ وسائل الشیعه، ج8، ص226.</ref> بر پایه گزارشی دیگر، پیامبر همراه مهاجران و انصار در بازگشت مجاهدان از سریه‌ها، به استقبال آنان می‌رفتند.<ref>مستدرک الوسائل، ج8، ص207؛ تاریخ معالم المدینه، ص217.</ref> مردم مدینه نیز از پیامبر گرامی و سپاهیان اسلام هنگام بازگشت از برخی [[غزوه|غزوه‌ها]]، در ورودی شهر استقبال می‌کردند.<ref>السیرة النبویه، ج4، ص41؛ امتاع الاسماع، ج8، ص393؛ سبل الهدی، ج4، ص64؛ ج10، ص320.</ref> تنگه‌های ورودی مدینه که «[[ثنیة الوداع|ثنیّة الوداع]]» خوانده می‌شد، مکان استقبال و بدرقه مسافران و مجاهدان در آغاز اسلام بود.<ref>فتح الباری، ج8، ص98؛ الدر الثمین، ص123-128.</ref>

==جنبه فقهی==

استقبال از مسافر، در زمره ضروریات عرفی است. به فتوای شماری از مراجع، بیرون رفتن از مسجد در حال [[اعتکاف]] برای استقبال از مسافر جایز است.<ref>تحریر الوسیله، ج1، ص307.</ref> مسلمانان به این کار به منزله یکی از سنن و آداب اسلامی اهتمام داشته‌اند. در [[هجرت]] نبوی، مردم [[یثرب]] برای استقبال از پیامبر چندین روز به [[قبا]] در بیرون شهر رفتند تا آن‌گاه که به دیدار ایشان توفیق یافتند.<ref>وفاء الوفاء، ج1، ص191.</ref> گزارش‌هایی نیز از سیره مردم در استقبال از [[اهل بیت]](ع) در دست است؛ مانند استقبال از [[امام علی]](ع).<ref>وقعة صفین، ص144.</ref>

پیشواز حج‌گزاران هم مشمول ادله عام رجحان استقبال از مسافران است و هم به صورت ویژه تأیید شده است. در روایتی پیامبر گرامی سفارش کرده است: پیش از ورود حاجی به خانه‌اش او را دیدار کرده، بر او سلام و با او مصافحه نمایید و از وی بخواهید تا برای شما آمرزش جوید؛ زیرا او خود آمرزیده است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص493؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص41.</ref> [[امام سجاد]](ع) مردم را به شتافتن برای سلام دادن به حج‌گزاران و مصافحه و تکریم آنان دعوت می‌کرد تا در پاداش حاجیان سهیم گردند.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص228؛ الکافی، ج4، ص264.</ref> در روایت‌هایی گرامی داشتن حاجیان و عمره‌گزاران، لازم شمرده شده است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص228؛ وسائل الشیعه، ج11، ص446.</ref> بر پایه حدیثی از [[امام صادق(ع)|امام صادق]](ع) ثواب مُعانقه با حج‌گزاری که هنوز غبار سفر بر چهره دارد، همانند پاداش استلام [[حجرالاسود]] است.<ref>ثواب الاعمال، ص50؛ مکارم الاخلاق، ص261.</ref> بر پایه روایتی، [[جبرئیل]] و گروهی از فرشتگان پس از اتمام حج آدم(ع) در سرزمین ابطح یا رَدم از او استقبال کردند و حج گزاردنش را به او تبریک گفتند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص20؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص230؛ وسائل الشیعه، ج11، ص99-100.</ref> در روایت‌هایی، حاجیان و عمره‌گزاران در زمره مهمانان خدا دانسته شده‌اند.<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص446.</ref>

==هدف==

تکریم حج‌گزار که در راه رضای حق با تحمل سختی‌های فراوان و هزینه کردن مال و دوری از وطن به حج رفته؛ دستیابی به پاداش اخروی؛ و بهره گرفتن از پاداش حج‌گزار، از مهم‌ترین اهداف این استقبال به شمار می‌آیند.<ref>الکافی، ج4، ص264.</ref> بهره‌وری از معنویت و نورانیت حاجی و برخورداری از دعای خیر او نیز در زمره این اهداف است. شاید از همین رو است که در شماری از روایت‌های پیش‌گفته، دیدار حاجی پیش از ورود به خانه تا هنگامی که هنوز غبار سفر بر چهره دارد، سفارش شده تا دیدار با او هنگامی انجام گیرد که هنوز گناهی نکرده و همچنان آمرزیده است و نور حج بر سیمای خود دارد. با توجه به مضامین روایات، برخی استقبال را سنتی حسنه و کاری مستحب شمرده‌اند.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص62.</ref>

==استقبال از حاجی در ایران==

در مناطق گوناگون ایران، اقوام و آشنایان نزدیک در ایستگاه‌های پرواز به استقبال حاجی رفته، گاه مسافت‌های طولانی را برای رسیدن به فرودگاه می‌پیمایند. در برخی مناطق، چند روز پیش از بازگشت حاجی، شماری از نزدیکان او به [[تهران]] آمده، پس از دیدار با حاجی، یکی از جوانان همراه نشانه‌ای همچون عرقچین یا عمامه او، زودتر به شهر بازمی‌گردد و خبر بازگشت و سلامت وی را به خانواده او می‌دهد و پاداش می‌گیرد.<ref>مجموعه مقالات، ج2، ص1084.</ref>

پذیرایی از مهمانان با آب زمزم، خرمای مدینه، شربت و شیرینی و اطعام آنان نیز از آیین استقبال ایرانیان است. در این مراسم، حاجی با اهدای سوغاتی که از آن‌جا آورده، به خویشان و نزدیکان یادآوری می‌کند که در سفر به یاد آنان بوده است. در بسیاری از شهرها، حاجی تا سه روز، یک هفته و حتی یک ماه در منزل «جلوس» دارد و از کسانی که برای تبریک و خوشامدگویی به منزل او می‌آیند، پذیرایی می‌کند.<ref>مجموعه مقالات، ج2، ص1084.</ref>

===چاووشی خوانی===

معمولاً در میان هر دوبیتی که خوانده می‌شود، همراهان اشعاری از این‌گونه می‌خوانند و با صدای بلند صلوات می‌فرستند:<ref>مجموعه مقالات، ج2، ص1082-1096.</ref>

==دیگر کشورها==

*در [[ترکیه]] استقبال از حاجی در مراسمی گسترده به نام «تهنیه» انجام می‌گیرد. در این مراسم که در همه جای این کشور با اندکی اختلاف برگزار می‌شود، یک ماه پیش از ورود حاجی، دَرِ خانه و اتاق‌های آن به رنگ سبز آراسته می‌گردد و برای زنان خانه نیز لباس سبز دوخته می‌شود. در مراسم خوشامدگویی، حاجی بر سر چفیه و بر دوش عبا می‌اندازد. مردم کتف راست و چپ او را می‌بوسند و کف دست راست او را بوسه زده، به آن تبرک می‌جویند. سپس پشت سر وی پیاده و تکبیرگویان به سوی خانه‌اش حرکت می‌کنند. در برخی مناطق دو یا سه کیلومتر مسیر استقبال را می‌پیمایند و خانواده حاجی به کسانی که برای پیشواز آمده‌اند، چفیه هدیه می‌دهند. حاجی به هنگام ورود، نخست به زیارت آخرین حاجی محل می‌رود. معمولاً سه روز جشن بر پا است و هر روز برنامه‌ای خاص اجرا می‌شود.<ref>میقات، ش61، ص130، «رسم تهنیه».</ref>

*در [[تاجیکستان]] برای احترام نهادن به حاجی، گاه تا ۱۰۰کیلومتر به پیشواز او می‌شتابند و حتی لباس احرام او را تکه تکه کرده، برای تبرک نزد خود نگاه می‌دارند. مراسم استقبال نیز با جشن‌های شکوهمند و مجالس سخنرانی همراه است و حاجی خاطرات سفر خود را برای همه بازمی‌گوید.<ref>میقات، ش15، ص194، «حجگزاری در تاجیکستان».</ref>

*در [[اردن]] با ریختن شیرینی از پنجره‌ها بر سر حاجی، از او استقبال می‌کنند. اشتیاق جوانانی که هنوز به حج مشرف نشده‌اند، برای میزبانی از حاجی در منزلشان، گاه به ستیز می‌انجامد. در دیگر کشورهای عربی همچون سوریه و امارات، برخی خانواده‌ها هنگام بازگشت حاجی هلهله می‌کنند. این‌گونه هلهله و شادمانی «زغارید» نام دارد.<ref>www.emaratallyoum.com.</ref>

==نمونه‌های تاریخی==

===استقبال از کاروان‌ها در راه حج===

شماری از [[امرای مکه|شرفای مکه]]، جدا از ملاحظات سیاسی که در استقبال از محمل‌ها و امرای دیگر سرزمین‌ها داشتند، خود را به استقبال از همه حاجیان در موسم حج پایبند می‌دانستند و حتی به مردم اجازه بیرون رفتن از مکه را برای استقبال می‌دادند.<ref>تاریخ مکه، ص333؛ اتحاف الوری، ج3، ص199.</ref> حتی میان برخی از شرفای مکه مرسوم بود که تا مدینه به استقبال حاجیان می‌رفتند و پس از اتمام موسم نیز از مکه تا مدینه آن‌ها را بدرقه می‌کردند.<ref>به سوی ام القری، ص256.</ref> در استقبال از این کاروان‌ها که معمولاً پس از انجام مناسک حج و هنگام عزیمت به مدینه از باب عنبریه وارد می‌شدند، توپ‌هایی شلیک می‌گشت.<ref>سفرنامه حسام السلطنه، ص107.</ref> حدیبیه حشمتی از منازلی بوده که پنج منزل از مدینه و ۲۰ منزل تا شام فاصله داشته و پاشای جریده، هنگام ورود حاجیان، با شلیک توپ از آنان استقبال می‌کرده است. پاشای جریده از سوی حکمران شام با یک عراده توپ و ۲۰۰ سوار و ذخیره و ارزاق و مراسلات حاجیان شامی برای استقبال حاجیان فرستاده می‌شد.<ref>پنجاه سفرنامه، ج1، ص750.</ref> از منطقه صَروِه در چهار منزلی مُعان به «استقبال‌چی حاج» به عنوان محل استقبال از حاجیان و فروش آذوقه یاد شده است. پاشای آن‌جا همراه گروهی از نظامیان به استقبال حاجیان می‌آمده است. همچنین به استقبال حکمران شام همراه سربازان فراوان، از حاجیان در منطقه مُعان، در فاصله پنج روز با دمشق<ref>معجم ما استعجم، ج4، ص1241.</ref> اشاره شده است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج7، ص592.</ref>

هنگام رسیدن محمل به [[مصر]] نیز جشنی شکوهمند برای استقبال از آن برپا می‌شد که حاکم مصر یا جانشین او در آن شرکت داشت. در این مراسم، حوض‌هایی از شربت پر می‌شد و تا سه روز به مردم شربت می‌دادند.

===استقبال اهل حجاز===

در این میان، استقبال برخی از مردم شهرهای گوناگون [[حجاز]] از کاروان‌های حج و محمل‌ها، با انگیزه‌هایی همچون کار، تجارت، خرید و فروش یا دریافت هدایا نیز همراه بود. هورگرونیه، خاورشناس هلندی، از مطوفانی نام برده که در جده به استقبال حاجیان می‌آمدند و سپس مشتریان خود را به منزلشان در مکه می‌بردند و تا پایان مناسک همراهی می‌کردند.<ref>صفحات من تاریخ مکه، ص88.</ref> درگزارشی دیگر آمده که مردم مدینه تا سرزمین «جُرف» به استقبال حاجیان آمده، آن‌ها را به منازل خود دعوت می‌کردند. محبت مردم مدینه به زائران حرمین شریفین چندان بود که کودکان در کوچه‌ها با خواندن اشعار برای زائران، محبت و دلبستگی خود را به آنان نشان می‌دادند. مردم مدینه در موسم حج و جز آن، زائران را به منزل خود دعوت کرده، در اطعام و احسان به آن‌ها از یکدیگر سبقت می‌جستند.<ref>میقات، ش47، ص213-214، «هجرت سرای پیامبر».</ref>

===گزارشی از سعدی===

به گزارش [[سعدی]]، در روزگار وی، مراسمی شکوهمند در پیشواز حاجیان برگزار می‌شد و مردم با تهلیل و تکبیر و شادی تا دو منزل، از حاجیان استقبال می‌کردند.<ref>میقات، ش51، ص130، «حج در گلستان سعدی».</ref> این از حکایتی برمی‌آید که سعدی هنگام بازگشت از مکه مکرمه درباره یکی از دوستانش آورده است. به سفارش سعدی، حاکم، دوست وی را به کار گماشته بود. اما سخن‌چینی حسودان سبب شد که او به زندان بیفتد و به انواع عقوبت گرفتار شود تا آن که مژده بازگشت حاجیان به سلامت، سبب شد حکمران عقوبت او را برداشته، خلعتش دهد و مقامش را بازگرداند و حتی وی را به عنوان پیشوای استقبال کنندگان، به پیشواز حاجیان بفرستد. او نیز تا دو منزل به استقبال سعدی شتافت و این‌گونه از او قدردانی کرد.<ref>حج در گلستان سعدی، ص292.</ref>

===گزارشی تاریخی از استقبال حاجیان در بغداد===

بر پایه گزارش‌هایی در منابع تاریخی، استقبال از حاجیان به شکل جشن عمومی در شهر انجام می‌شده است. از جمله به سال ۳۱۷ق. برای استقبال از حاجیان، [[بغداد]] را آراستند.<ref>العیون و الحدائق، ج4، ص253.</ref> در گزارشی دیگر درباره استقبال از حاجیان بغدادی آمده است که هنگام ورود، شب را در یاسریه در حومه بغداد می‌خوابیدند و صبح وارد شهر می‌شدند تا مردم بتوانند از آن‌ها به خوبی استقبال کنند. حاجیان شرق نیز که از بغداد به وطن خود بازمی‌گشتند، در این شهر از سوی خلیفه استقبال می‌شدند.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص9-10.</ref>

===روزنگار استقبال===

در گزارش‌های تاریخی و سفرنامه‌های حج کمتر به موضوع استقبال و مراسم و آیین‌های آن پرداخته شده است. گزارش‌هایی که به تفصیل به این موضوع و تشریح مراسم استقبال پرداخته باشند، بسیار اندک و انگشت شمارند. از جمله می‌توان به رساله روزنگار استقبال از حجاج نوشته سید محمد حسین رضوی همدانی اشاره کرد. نویسنده این رساله همراه دو تن از شهرستان رشت به قصد استقبال از برادرش که دانشوری نام‌آور و از شخصیت‌های برجسته دوران قاجار در آن شهر بوده، به کرمانشاه رفته است. بر پایه این گزارش، گروه‌های گوناگون مردم از جمله حاکمان شهرها و دانشوران طراز اول در مسیر کرمانشاه تا تهران از برادر وی استقبال کرده‌اند.<ref>میراث شهاب، ش41-42، ص21-38، «روزگار استقبال از حجاج».</ref>

==پانویس==

==منابع==