در حال ویرایش اسماعیل بن جعفر(ع)

'''اسماعیل بن جعفر(ع)''' 

== زندگی‌نامه ==
ابومحمد اسماعیل بن جعفر، ملقب به اعرج (دارای یک پای معیوب)، فرزند بزرگ [[امام صادق(ع)]] است.<ref>سر السلسة العلویه، ص۳۴.</ref> معتقدان به امامت او را، [[اسماعیلیه]] می‌نامند.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۲۹.</ref>

مادر وی فاطمه دختر حسین بن حسن بن علی(ع) است که امام صادق(ع) به احترام وی، در دوران زندگانی او همسری دیگر برنگزید.<ref>شرح الاخبار، ج۳۷ ص۳۰۹؛ الملل و النحل، ج۱، ص۱۹۱.</ref> به سبب همین جایگاه، [[عبدالله افطح]] فرزند دیگر فاطمه نیز هوادارانی داشت.<ref>سر السلسلة العلویه، ص۳۴.</ref>

تاریخ دقیق ولادت اسماعیل مشخص نیست. با توجه به اختلاف سنّی ۲۵ ساله وی با [[امام کاظم(ع)]] (۱۲۸–۱۸۳ق) تولد او را می‌توان حدود سال ۱۰۳ق. دانست.

=== فرزندان ===
بازماندگان اسماعیل در سرزمین‌هایی چون خراسان، نیشابور، [[سامراء]]،<ref>سر السلسلة العلویه، ص۳۶.</ref> [[دمشق]]،<ref>معجم البلدان، ج۲، ص۴۶۹.</ref> [[مصر]]،<ref>معجم البلدان، ج۵، ص۱۴۲.</ref> اهواز، [[کوفه]]، [[بغداد]]،<ref>المجدی، ص۱۰۳.</ref> [[یمن]]،<ref>تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۳۷.</ref> صور<ref>تاریخ الاسلام، ج۳۰، ص۳۰۹.</ref> و حلب<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۲، ص۴۰.</ref> می‌زیستند. ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل، نخستین فرد از سادات حسینی است که در [[قم]] سکونت یافت.<ref>خاتمة المستدرک، ج۴، ص۴۸۵.</ref>

=== تشکیک در وفات ===
مهترین گزارش‌هایی که در منابع اسماعیلیه و امامیه درباره اسماعیل آمده است به وفات و تشییع جنازه او مربوط می‌شود. بر پایه این گزارش‌ها، امام صادق(ع) برحاشیه کفن او نوشت: «اسماعیل به یگانگی خداوند شهادت می‌دهد».<ref>بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۸.</ref> سپس در حالی که بسیار اندوهگین بود و بی‌کفش و ردا پیشاپیش جنازه حرکت می‌کرد،<ref>کمال الدین، ص۷۲؛ بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۹.</ref> بارها فرمان داد جنازه را بر زمین گذارند و چهره او را آشکار کنند<ref>کمال الدین، ص۷۱؛ المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰.</ref> تا مردم جنازه را ببینند و مرگش را باور نمایند. نیز با گرفتن [[نایب]] برای گزاردن [[حج]] از جانب فرزند درگذشته‌اش،<ref>المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰؛ بحارالانوار، ج۴۷، ص۲۵۵.</ref> بر زنده نبودن وی تأکید کرد. 

برخی منابع غیر امامی از نگاشتن گواهی‌نامه‌ای به دست امام صادق(ع) برای مرگ اسماعیل با امضای نامداران و بزرگان و نیز حکمران [[بنی‌عباس|عباسی]] مدینه سخن گفته‌اند.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۷.</ref> این تمهیدات به جهت باورمندی شماری از شیعیان به امامت اسماعیل پس از امام صادق(ع)<ref>رجال کشی، ج۲، ص۶۱۲.</ref> بود و امام به صراحت آن را رد می‌کرد.<ref>رجال کشی، ج۲، ص۶۱۸.</ref> به رغم این تدابیر، باز هم گروهی از هواداران اسماعیل، این تمهیدات را [[تقیه]] و تدبیری برای فریب دستگاه عباسی و حفظ جان او دانسته و بر زندگی وی در شهر بصره پس از این رویداد تأکید داشتند.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۷.</ref> بر خلاف اندکی از اسماعیلیه که به [[مهدویت]] او اعتقاد داشتند،<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۳۰ و ۱۶۷.</ref> بیشتر آنان درگذشت وی را باور داشتند و آرامگاه وی را محترم می‌شمردند. اهتمام دولت‌مردان اسماعیلی در ساختن آرامگاه بر قبر وی در [[مدینه]]، از نشانه‌های این باور است.<ref>وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.</ref>

=== تاریخ وفات ===
درباره تاریخ وفات اسماعیل بن جعفر دیدگاه‌ها یکسان نیست. برخی از هوادارانش، زمان درگذشت او را پس از شهادت امام صادق(ع) (۱۴۸ق) دانسته و از محل زندگی او در [[بصره]] سخن به میان آورده‌اند.<ref>الملل و النحل۷ ج۱، ص۱۹۱.</ref> ولی بیشتر منابع و حتی برخی از کتب اسماعیلیه، وفات او را پیش از پدر<ref>شرح الاخبار، ج۳، ص۳۰۹.</ref> و به سال‌های ۱۳۳<ref>عمدة الطالب، ص۲۳۳.</ref> یا ۱۳۸ق.<ref>المجدی، ص۱۰۰.</ref> یا کمی پیش از سال ۱۴۸ق.<ref>اللباب، ج۲، ص۴۳۵.</ref> دانسته‌اند.

اسماعیل به سال ۱۳۳ق. در روستای عُرَیض در یک فرسنگی [[مدینه]]<ref>تاریخ قم، ص۲۴۴.</ref> درگذشت.<ref>المعتبر، ج۱، ص۲۶۱؛ سر السلسلة العلویه، ص۳۴.</ref> این مکان را امام باقر(ع) خریده بود<ref>الکافی، ج۵، ص۱۷۱.</ref> و امام صادق(ع) در آن‌جا باغی داشت و گاه خود و فرزندانش به آن رفت وآمد می‌کردند.<ref>المحاسن، ج۲، ص۵۱۱.</ref>
== شخصیت ==
گزارش‌های منابع [[اسماعیلیه]] و [[امامیه]] درباره دوران زندگانی او، با یکدیگر تفاوت دارند. منابع اسماعیلیه از او به منزله [[امام]] و حتی [[امام مهدی(ع)|مهدی]]<ref>کمال الدین، ص۱۰۲؛ الفصول العشره، ص۱۱۰ و ۱۱۱.</ref> و سرسلسله فرقه اسماعیلیه یاد کرده‌اند. برخی، گزارش‌های اسماعیله درباره او را اسطوره‌ای و غلوآمیز دانسته‌اند.

منابع امامیه با واقع‌گرایی بیشتر به گزارش درباره او پرداخته‌اند. از این رو، افزون بر آن که اعتماد گروه‌های بی‌طرف را جلب می‌کنند، زوایایی روشن‌تر از زندگی او به دست می‌دهند.

البته گزارش‌های منابع امامیه نیز یکسان نیستند؛ برخی او را ستوده و بر محبوب بودنش نزد [[امام صادق(ع)]] تأکید کرده‌اند.<ref>عمدة الطالب، ص۲۳۳.</ref> شماری دیگر بر ارتباط او با جریان‌های افراطی شیعی پای فشرده‌اند.<ref>راجل کشی، ج۲، ص۶۱۸.</ref>
=== تضعیف یا تأیید او در علم رجال ===
در منابع رجالی و تاریخی، از تضعیف یا تأیید وی سخن به میان آمده است.<ref>الامامة و التبصره، ص۷۱؛ کمال الدین، ص۷۰.</ref> از نکات برجسته درگزارش‌های تضعیف‌کننده وی، ارتباط او با گروه‌های غالی و تندرو و چهره‌هایی همچون ابوالخَطاب محمد بن ابی‌زینب اَسدی (زاده ۱۳۸ق) از سران غالیان<ref>رجال طوسی، ص۲۹۶؛ نگاه کنید به غالیان، ص۱۰۴ و ۱۰۵.</ref> و مُفضّل بن عُمر جُعفی، از چهره‌های جنجالی است.<ref>رجال کشی، ج۲، ص۶۱۸.</ref> بر پایه یکی از این روایت‌ها، اسماعیل بر اثر سخنان مُفضّل، چنین گمان می‌برد که پس از پدر عهده‌دار منصب امامت خواهد شد.<ref>رجال کشی، ج۲، ص۶۱۲.</ref> در گزارشی دیگر، [[امام صادق(ع)]] مُفضّل را به دلیل ارتباط استوارش با اسماعیل سخت سرزنش کرده است. برخی با تکیه بر این دسته از روایت‌ها، واسطه بودن مُفضّل بن عُمر، میان ابوالخَطاب و اسماعیل را  نتیجه گرفته‌اند.<ref>رجال کشی، ج۲، ص۶۱۲.</ref> حتی برخی از معاصران با توجه به کنیه دیگر ابوالخطاب یعنی ابواسماعیل،<ref>رجال کشی، ج۲، ص۵۷۵.</ref> او را پدر معنوی اسماعیل دانسته‌اند.<ref>نشأة الشیعة الامامیه، ص۲۴۱.</ref> البته شاهدی تاریخی برای این سخن یافت نشده است.

برای حل تعارض میان این دو دسته گزارش، راه حل‌های گوناگون در کتاب‌های رجالی شیعه ارائه شده است.<ref>معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۴۲.</ref> نباید از دسته‌بندی‌های جریان‌ها و گروه‌های گوناگون شیعی در آن دوره و تأثیر آن‌ها بر روایت‌ها وگزارش‌ها غفلت کرد؛ زیرا برخی منابع به تضعیف و گزارش روایت‌هایی در نکوهش او همّت گماشته‌اند. اما شماری دیگر او را از فقیهان<ref>الکافی، ج۷، ص۳۸۸؛ التهذیب، ج۶، ص۲۵۱.</ref> و راویان بی‌واسطه [[امام باقر(ع)]] و امام صادق(ع) دانسته<ref>منتهی المطلب، ج۱، ص۲۵۴.</ref> و از قرار گرفتن وی و خادمش، عبدالحمید، در اسناد شماری از روایت‌ها سخن به میان آورده‌اند.<ref>الکافی، ج۵، ص۱۷۱.</ref> مسئله امامت اسماعیل، نه تنها چالشی پیش روی امام کاظم(ع) بلکه دستاویزی برای [[زیدیه]] و تشکیک در امامت امام صادق(ع) شده بود.<ref>کمال الدین، ص۶۹.</ref>
== آرامگاه ==
{{اصلی|مقبره اسماعیل بن جعفر(ع)}}
مقبره اسماعیل بن جعفر(ع)، در [[مدینه]] و در [[بقیع|قبرستان بقیع]] قرار داشت،<ref>سر السلسلة العلویه، ص۳۴؛ المجدی، ص۱۰۰؛ التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۱.</ref> که به دست وهابیان ویران شد.

در سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، جسد او مکشوف شد و به بخش دیگری از قبرستان بقیع منتقل شد. این مکان نزدیک قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع است.<ref>تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۱.</ref>

== مطالعه بیشتر ==
* [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1487 خامه یار، احمد، محمد بن اسماعیل، قم، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش]: این کتاب فرقه اسماعیلیه و فرزندان اسماعیل را معرفی می‌کند.

== پیوند به بیرون ==
* [https://alefbalib.com/Metadata/12142/امامت-و-مسئله-بدا-در-اسماعیل-بن-جعفر-بررسی-روایت-ما-بدا-لله-مثل-ما-بدا-فی-اسماعیل امامت و مسئله بدا در اسماعیل بن جعفر. بررسی روایت:«ما بدا لله مثل ما بدا فی اسماعیل»]

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9075
 | عنوان = اسماعیل بن جعفر
 | نویسنده =
}}
* آثار اسلامی مکه و مدینه:رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۲ش
* رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال):الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت:، ۱۴۰۴ق
* الامامة و التبصره:ابن بابویه القمی (م. ۳۲۹ق)، قم، مدرسة الامام مهدی[،۱۴۰۴ق
*بحار الانوار:المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
*تاریخ اربل:شرف الدین بن احمد لخمی (م.۶۳۷ق.)، عراق، دار الرشید، ۱۹۸۰م
*تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر:الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
*تاریخ حرم ائمه بقیع:محمد صادق نجمی، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش
*تاریخ قم:حسن بن محمد قمی (م.۳۷۸ق.)، ترجمه: عبدالملک قمی، به کوشش تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش
*تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره:ابوبکر بن الحسین المراغی (م.۸۱۶ق.)، به کوشش الاصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق
*التعریف بما آنست الهجره:محمد بن احمد المطری (م.۷۴۱ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق
*تهذیب الاحکام:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
*خاتمة المستدرک:النوری (م.۱۳۲۰ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق
*رجال الطوسی:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق
*رجال النجاشی:النجاشی (م.۴۵۰ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق
*سر السلسلة العلویه:ابی‌نصر البخاری (م. قرن۴ق.)، قم، الرضی، ۱۴۱۳ق
*شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار:النعمان المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق
*عمدة الاخبار فی مدینة المختار:احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن۱۱ق.)، مدینه، المکتبة العلمیه
*عمدة الطالب:ابن عنبه (م.۸۲۸ق.)، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
*غالیان:نعمت الله صفری فروشانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش
*الفصول العشره:المفید(م.۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق
*الکافی:الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
*کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م.۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق
*کمال الدین:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۵ق
*اللباب فی تهذیب الانساب: ابن اثیر (م.۶۳۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر
*المجدی فی انساب الطالبیین:علی بن محمد العلوی (م.۷۰۹ق.)، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
*المحاسن:ابن خالد البرقی (م.۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش
*المدینة المنورة فی رحلة العیاشی:العیاشی، به کوشش محمد محزون، کویت، دار الارقم، ۱۴۰۶ق
*مسائل علی بن جعفر:کنگره جهانی امام رضا(ع)، مشهد، ۱۴۰۹ق
*المعتبر:المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش
*معجم البلدان:یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
*معجم رجال الحدیث:الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق
*المغانم المطابه:محمد الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۳ق
*الملل و النحل:الشهرستانی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۵ق
*مناقب آل ابی‌طالب:ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از استادان، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق
*منتهی المطلب:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی
*نشأة الشیعة الامامیه:نبیلة عبدالمنعم داود، بیروت، دار المورخ العربی، ۱۴۱۵ق
*وفاء الوفاء:السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
{{پایان}}

[[رده:مدفونان در بقیع]]
@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{جعبه اطلاعات اشخاص
+'''اسماعیل بن جعفر(ع)'''
-|عنوان             = اسماعیل بن جعفر(ع)
-|تصویر             =
-|عرض تصویر         =
-|توضیح تصویر       =
-|نام کامل          =
-|کنیه              =
-|لقب               = اعرج
-|نسب               =
-|زادروز            = حدود سال ۱۰۳ق.
-|کشور تولد         =
-|شهر تولد          =
-|محل زندگی         =
-|مهاجر/انصار       =
-|نام همسر          =
-|فرزندان           =
-|خویشاوندان سرشناس = [[امام صادق(ع)]] (پدر)
-|دین               = اسلام
-|مذهب              =
-|پیشه              =
-|مناصب             =
-|نحوه درگذشت/شهادت =
-|تاریخ درگذشت      =  <!-- 14/3/1368 --> بین سال‌های ۱۳۳ و ۱۴۸ق.
-|شهر درگذشت        =  <!-- تهران --> روستای عریض در [[مدینه]]
-|کشور درگذشت       =  <!-- ایران -->
-|آرامگاه           = [[قبرستان بقیع]]
-|زمان اسلام آوردن   =
-|نحوه اسلام آوردن   =
-|حضور در جنگ‌ها     =
-|هجرت به           =
-|دلیل شهرت         = فرقه [[اسماعیله]] او را امام دانسته‌اند
-|نقش‌های برجسته     =
-|دیگر فعالیت‌ها     =
-|نام زیارتگاه      =
-|سمت               =
-|خدمت              =
-|محل اقدام         =
-|سفر               =
-|نوشته‌ها           =
-|موقوفات           =
-|بناهای ساخته شده  =
-|مقام علمی         =
-|پس از             =
-|پیش از            =
-|اساتید            =
-|محل تحصیل         =
-|اجازه روایت از    =
-|اجازه اجتهاد از   =
-|شاگردان           =
-|اجازه روایت به    =
-|اجازه اجتهاد به   =
-|تالیفات           =
-|فعالیت سیاسی      =
-|فعالیت اجتماعی    =
-|فعالیت مذهبی      =
-|وبگاه رسمی        =
-|امضا              =  <!-- sign.jpg -->
-}}
-'''اسماعیل بن جعفر(ع)'''، ملقب به اَعْرَج و فرزند بزرگ [[امام صادق(ع)]]، که پیروان فرقه [[اسماعیلیه]] به امامت او اعتقاد دارند. برخی از عالمان اسماعیلی معتقدند اسماعیل از دنیا نرفته و همان [[مهدی موعود]] است.
-او  بین سال‌های ۱۳۳ و ۱۴۸ق. درگذشت و در [[مدینه]]، در [[قبرستان بقیع]] دفن شد. [[فاطمیان]] برای او مقبره‌ای ساختند، که در دوره [[وهابیت|وهابیان]] تخریب شد.
 == زندگی‌نامه ==
@@ خط ۷۸: / خط ۱۲: @@
 === تشکیک در وفات ===
-مهمترین گزارش‌هایی که در منابع اسماعیلیه و امامیه درباره اسماعیل آمده است به وفات و تشییع جنازه او مربوط می‌شود. بر پایه این گزارش‌ها، امام صادق(ع) برحاشیه کفن او نوشت: «اسماعیل به یگانگی خداوند شهادت می‌دهد».<ref>بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۸.</ref> سپس در حالی که بسیار اندوهگین بود و بی‌کفش و ردا پیشاپیش جنازه حرکت می‌کرد،<ref>کمال الدین، ص۷۲؛ بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۹.</ref> بارها فرمان داد جنازه را بر زمین گذارند و چهره او را آشکار کنند<ref>کمال الدین، ص۷۱؛ المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰.</ref> تا مردم جنازه را ببینند و مرگش را باور نمایند. نیز با گرفتن [[نایب]] برای گزاردن [[حج]] از جانب فرزند درگذشته‌اش،<ref>المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰؛ بحارالانوار، ج۴۷، ص۲۵۵.</ref> بر زنده نبودن وی تأکید کرد.
+مهترین گزارش‌هایی که در منابع اسماعیلیه و امامیه درباره اسماعیل آمده است به وفات و تشییع جنازه او مربوط می‌شود. بر پایه این گزارش‌ها، امام صادق(ع) برحاشیه کفن او نوشت: «اسماعیل به یگانگی خداوند شهادت می‌دهد».<ref>بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۸.</ref> سپس در حالی که بسیار اندوهگین بود و بی‌کفش و ردا پیشاپیش جنازه حرکت می‌کرد،<ref>کمال الدین، ص۷۲؛ بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۹.</ref> بارها فرمان داد جنازه را بر زمین گذارند و چهره او را آشکار کنند<ref>کمال الدین، ص۷۱؛ المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰.</ref> تا مردم جنازه را ببینند و مرگش را باور نمایند. نیز با گرفتن [[نایب]] برای گزاردن [[حج]] از جانب فرزند درگذشته‌اش،<ref>المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰؛ بحارالانوار، ج۴۷، ص۲۵۵.</ref> بر زنده نبودن وی تأکید کرد.
 برخی منابع غیر امامی از نگاشتن گواهی‌نامه‌ای به دست امام صادق(ع) برای مرگ اسماعیل با امضای نامداران و بزرگان و نیز حکمران [[بنی‌عباس|عباسی]] مدینه سخن گفته‌اند.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۷.</ref> این تمهیدات به جهت باورمندی شماری از شیعیان به امامت اسماعیل پس از امام صادق(ع)<ref>رجال کشی، ج۲، ص۶۱۲.</ref> بود و امام به صراحت آن را رد می‌کرد.<ref>رجال کشی، ج۲، ص۶۱۸.</ref> به رغم این تدابیر، باز هم گروهی از هواداران اسماعیل، این تمهیدات را [[تقیه]] و تدبیری برای فریب دستگاه عباسی و حفظ جان او دانسته و بر زندگی وی در شهر بصره پس از این رویداد تأکید داشتند.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۷.</ref> بر خلاف اندکی از اسماعیلیه که به [[مهدویت]] او اعتقاد داشتند،<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۳۰ و ۱۶۷.</ref> بیشتر آنان درگذشت وی را باور داشتند و آرامگاه وی را محترم می‌شمردند. اهتمام دولت‌مردان اسماعیلی در ساختن آرامگاه بر قبر وی در [[مدینه]]، از نشانه‌های این باور است.<ref>وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.</ref>
@@ خط ۱۰۱: / خط ۳۵: @@
 در سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، جسد او مکشوف شد و به بخش دیگری از قبرستان بقیع منتقل شد. این مکان نزدیک قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع است.<ref>تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۱.</ref>
+== مطالعه بیشتر ==
+* [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1487 خامه یار، احمد، محمد بن اسماعیل، قم، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش]: این کتاب فرقه اسماعیلیه و فرزندان اسماعیل را معرفی می‌کند.
 == پیوند به بیرون ==
-* [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1487 خامه یار، احمد، محمد بن اسماعیل، قم، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش]: این کتاب فرقه اسماعیلیه و فرزندان اسماعیل را معرفی می‌کند.
 * [https://alefbalib.com/Metadata/12142/امامت-و-مسئله-بدا-در-اسماعیل-بن-جعفر-بررسی-روایت-ما-بدا-لله-مثل-ما-بدا-فی-اسماعیل امامت و مسئله بدا در اسماعیل بن جعفر. بررسی روایت:«ما بدا لله مثل ما بدا فی اسماعیل»]
@@ خط ۱۵۴: / خط ۹۰: @@
 *وفاء الوفاء:السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
 {{پایان}}
-[[Category:مدفونان در بقیع]]
-[[Category:مدفونان در بقیع]]
-[[Category:مدفونان در بقیع]]
-[[Category:مدفونان در بقیع]]
 [[رده:مدفونان در بقیع]]