در حال ویرایش امارت حج

'''امارت حج''' سرپرستی و رهبری حج‌گزاران در طول سفر حج و در هنگام اجرای مناسک است. امارت حج در آغاز بیشتر جنبه دینی داشت و امیر حج هدایت کننده مسلمانان در اجرای [[مناسک حج]] بود اما بعدها حفاظت از حاجیان نیز در زمره وظایف امیر حج قرار گرفت، تا جایی که در دوره‌هایی از تاریخ، امرای حج از میان امیران نظامی انتخاب میشدند.  

در چند سفر حج که در عصر زندگی [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] پس از [[هجرت]] به وقوع پیوست جز یک مورد (سال نهم) پیامبر خود سرپرستی حاجیان را بر عهده داشت. در زمان خلفا نیز در بیشتر سال‌ها خود خلیفه امیر حج بود و گاهی این منصب را به دیگران واگذار می‌کرد. امارت حج بخصوص در عصر [[بنی‌عباس|خلافت عباسی]]، اهمیت سیاسی زیادی پیدا کرد و بر قدرت امیر حج نیز افزوده شد.

در منابع فقه اسلامی درباره وظایف و اختیارات امیر حج بحث شده است.

امارت از ماده «ا ـ م ـ ر» به معنای سرپرستی و کار‌گزاری است<ref>لسان العرب، ج4، ص31، «امر.</ref>و در صورت ترکیب با واژه [[حج]]، به منصبی اطلاق می‌شود که ریاست، پیشوایی و سرپرستی حاجیان را در طول مسیر و نیز در [[موسم حج]] در [[مکه]] بر عهده دارد.<ref>امارة الحج، ص1.</ref> به او، امام الحاج و امام موسم نیز گفته شده است.<ref name=":7">فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۷۰۴.</ref>

[[مسلمانان]] پیش از [[فتح مکه]] دو بار در سال‌های ششم و هفتم با سرپرستی پیامبر(ص) رهسپار مکه شدند.<ref>لسان العرب، ج4، ص31، «امر. </ref> در سال هشتم، بعد از فتح مکه، پیامبر(ص) [[عتاب بن اسید|عُتّاب بن اُسَید]] را امیر مکه کرد و مراسم حج در آن سال به سرپرستی او انجام شد.<ref>مروج الذهب، ج4، ص301.</ref> در سال نهم پیامبر(ص) [[ابوبکر]] را به عنوان امیرالحاج به مکه فرستاد.<ref>السیرة النبویه، ج4، ص188؛ الکامل، ج2، ص291؛ الدرر الفرائد، ج1، ص413.</ref>اما بنابر روایاتی پیش از رسیدن او به مکه، رسول خدا(ص) [[علی(ع)]] را به جای او منصوب کرد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص186؛ الکامل، ج2، ص291.</ref><ref>مسند احمد، ج1، ص3؛ انساب الاشراف، ج1، ص492؛ ج2، ص355؛ الارشاد، ج1، ص65.</ref> به سال دهم رسول خدا(ص) در [[حجة‌الوداع]] خود سرپرستی حاجیان را بر عهده داشت.<ref>المغازی، ج3، ص1088؛ السیرة النبویه، ج2، ص601؛ مروج الذهب، ج4، ص301.</ref>

=== دوران خلافت ===

پس از رسول خدا(ص) در روزگار خلفای نخستین (11-40ق.) معمولاً حج به سرپرستی آنان انجام می‌گرفت. گاه نیز افرادی (مانند [[عبدالرحمن بن عوف]]،<ref>تاریخ طبری، ج4، ص249؛ مروج الذهب، ج4، ص302.</ref> [[عبدالله بن عباس]]<ref>تاریخ طبری، ج4، ص249-251، 257، 263، 267، 287، 303، 329، 339؛ مروج الذهب، ج4، ص302؛ الدرر الفرائد، ج1، ص419.</ref> و [[قثم بن عباس]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص132؛ مروج الذهب، ج4، ص302.</ref>) از سوی آنان به امارت حج برگزیده می‌شدند.<ref name=":0">مروج الذهب، ج4، ص302.</ref>  

=== دوران بنی‌امیه و بنی عباس ===

[[بنی‌امیه]] در 92 سال حکومت خود، امارت حج را همچون دیگر مسؤولیت‌های اجتماعی و سیاسی، بیشتر به خویشاوندان خود که حدود 50 تن بودند، وا‌گذار کردند. تنها در حدود 10 سال از 90 سال، خلفای اموی، خود، به عنوان امیرالحاج در حج شرکت کردند؛ <ref>الطبقات، ج5، ص76؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص263؛ تاریخ طبری، ج6، ص138.</ref>

[[عباسیان|خلفای عباسی]] در حدود 115 سال حدود 70 تن از خویشانشان را به امارت حج [[منصور عباسی|منصور]] کردند.<ref>امارة الحج، ص38.</ref>البته در این دوره، برخی [[علویان]] نیز به این مقام دست یافتند.<ref>مروج الذهب، ج4، ص309.</ref><ref>مروج الذهب، ج4، ص309؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص517.</ref> از میان خلفای عباسی، منصور بیش از همه حج‌گزارد، [[مهدی عباسی]] (حک: 158-169ق.) در سال ۱۶۹ امیر حج بود<ref>تجارب الامم، ج3، ص465-466؛ المنتظم، ج8، ص238؛ شذرات الذهب، ج2، ص269.</ref> و [[هارون الرشید|هارون عباسی]](حک: 170-193ق.) در خلافت خود شش یا نُه بار امیرالحاج بود.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص430؛ شذرات الذهب، ج2، ص435.</ref>هیچ یک از خلفای عباسی پس از وی حج نگزاردند.<ref>المنتظم، ج9، ص156؛ البدایة و النهایه، ج10، ص200.</ref>

پس از ضعف سلطه عباسیان بر قلمرو پهناورشان، به تدریج حکومت‌های محلی سر برآوردند که برخی از آنان امرای حج خود را به حج می‌فرستادند. برای نمونه [[فاطمیان]] مصر امرای حج خود را به حج می‌فرستادند. در بغداد نیز در عصر [[آل بویه]]<ref>نک: [https://journal.hzrc.ac.ir/article_33298_5b7f0deb13de741514797cbea54d2c6e.pdf امرای سادات حج در دوره بویهیان]</ref> و [[سلجوقیان]]<ref>[https://journals.tabrizu.ac.ir/article_5996.html نک: جایگاه،‌نقش و اهمیت منصب امیرالحاجی در دوره سلجوقی]</ref> امرای حج با نظر سلاطین این حکومت‌ها تعیین می‌شدند. پس از سقوط خلافت بغداد ارسال امیر حج از بغداد متوقف شد و در برخی‌ سال‌ها امیر حج و کاروان حج از سوی سلاطین [[ایلخانیان|ایلخانی]] یا جانشینان آنان در عراق ارسال می‌شد.<ref>نک: حج از سقوط حکومت ایلخانان تا پایان حکومت تیموریان، ص۸۳</ref> ارسال امیران حج به شکل منظم از سوی دولت‌های مصر مانند [[ممالیک]] نیز ادامه یافت.

== امارت حج در امپراتوری عثمانی‌ ==

در عصر امپراتوری [[حکومت عثمانی|عثمانی‌]] (923ـ 1343ق) امیر حج با انتخاب سلطان تعیین می‌شد. در این دوران او همکارانی داشت از جمله «دوادار» که نائب امیر حج بود، کاتب دیوان امارت حج، عسس که گفته‌اند وظیفه پلیس مخفی را بر عهده داشت و قاضی [[محمل]] که مامور اجرای حدود و امور شرعی بود. <ref name=":1">مرآه الحرمین الشریفین، ج۲، ص ۳۰۰-۳۰۱</ref> در این دوران امیر حج بودجه گسترده‌ای در اختیار داشت و به خود امیر حج نیز عواید زیادی اختصاص می‌یافت.<ref>مراّة‌ الحرمین الشریفین، ج۲، ص ۳۰۳</ref> امیر حج شام فرستاده‌ سلطان عثمانی و ابلاغ کننده فرمان ویژه سلطان عثمانی برای حاکمان محلی مکه و مدینه به حساب می‌آمد.

در دوره‌هایی از امپراتوری عثمانی، از مصر که فرمانداری نیمه مستقلی داشت، امیر حج جداگانه‌ای همراه با کاروان حج مصریان به حج می‌رفت. او را پادشاه مصر معمولا از بین نظامیان رده بالا انتخاب می‌کرد.<ref>مراه الحرمین، ج۲، ص ۱۴۶</ref>

== امارت حج در دوران معاصر ==

امروزه، هر کشوری سرپرستی را برای حاجیان خود نصب می‌کند.<ref>[https://miqat.hajj.ir/article_38007.html ولایت حج و امارت حج، میقات حج، شماره ۷۱، ص ۳۵]</ref> برخی، ثبوت پاره‌ای از احکام ویژه امیر الحاج را بر او ممکن شمرده‌اند.<ref name=":6">[https://miqat.hajj.ir/article_37552.html امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۹۴.]</ref> در عربستان سعودی پادشاه این کشور یا ولیعهد امارت حج را بر عهده دارد.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص558-559.</ref>

=== امرای حج در جمهوری اسلامی ایران ===

[[امام خمینی(ره)|روح‌الله موسوی خمینی]]، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی [[ایران]] را، احیاگر بُعد سیاسی-اجتماعی [[حج]] در دوره معاصر دانسته‌اند.<ref>[https://miqat.hajj.ir/article_37552.html امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۹۷.]</ref> در حکم وی، برای نصب سرپرستان حاجیان به نکته‌های زیر اشاره شده است: پاکسازی فریضهٔ حج از آثار طاغوت؛ احیای ابعاد سیاسی-اجتماعی حج؛ دعوت مسلمانان به وحدت و مقابله با استکبار جهانی؛ برنامه‌ریزی و سازماندهی حجاج بیت‌اللّٰه الحرام درجهت اعلام برائت از مشرکان در سرزمین وحی.<ref>حج در کلام و پیام امام خمینی، ص۱۱5، فصل۱۷.</ref>در ایران سرپرست حجاج ایرانی طی حکمی از سوی رهبر جمهوری اسلامی تعیین می گردد.

[[شیعه|شیعیان]]، تعیین امیر الحاج را از حقوق و شایستگی‌های [[معصومان(ع)|امامان(ع)]] دانسته‌اند؛ ولی با روی کار آمدن خلفای [[بنی‌امیه|اموی]] و [[بنی‌عباس|عباسی]]، امامان(ع) اختیار و دخالتی در حکومت نداشتند.<ref name=":3">[https://miqat.hajj.ir/article_37552.html امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۸۱.]</ref> آنها، در مراسم [[حج]] حضور یافته، مناسک آن را به جا آورده و مخالفتی از سوی آنان با امیران حج گزارش نشده است.<ref name=":4">امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۸۲.</ref> در پاره‌ای از موارد، تأیید نسبی آنها نیز گزارش شده است.<ref name=":5">وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۹، ح۴.</ref> در فقه شیعی نصب امیر الحاج از اختیارات و وظایف حاکم شمرده شده است.<ref>[https://miqat.hajj.ir/article_37552.html امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۴۵.]</ref>

==شرایط امیر حج==

فقیهان [[شیعه]] و سنی مواردی چون عدالت، آگاهی از مسائل و مناسک حج، شجاع بودن، اطاعت‌پذیری، صاحب‌نظری، کفایت، و قدرت راهنمایی حاجیان را از شرایط امیرالحاج یاد کرده‌اند.<ref>حکم حکومتی در حج، ص ۴۹ به نقل از: الاحکام السلطانیه، ج1، ص193؛ الدروس، ج1، ص495.</ref>در منابع شیعه<ref>لوامع صاحبقرانی، ج8، ص198؛ الحدائق، ج16، ص354؛ جواهر الکلام، ج19، ص7.</ref>و [[اهل سنت]]، از امیرالحاج به عنوان «امام» یاد شده است.<ref>المغنی، ج3، ص436-437.</ref>

== وظایف امیر حج ==

ماوردی در احکام السلطانیه و دیگران به تبع او ولایت حج را دوگونه شمرده است: یکی ولایت در حرکت دادن حاجیان و دیگری ولایت بر اقامه حج در ایام موسم و برای هر یک وظایف و ویژگی‌هایی را برشمرده است.<ref>الاحکام السلطانیه، ص193؛ الدرر الفرائد، ج1، ص134-135؛ مراة الحرمین، ج۲، ص 297</ref> برخی از این وظایف بدین شرح است: {{ستون-شروع|۲}}

* نظم‌بخشی به حرکت و توقف آنها؛

* رسیدگی به گمشدگان و جاماندگان؛

* مجازات خطاکاران، در صورت اذن داشتن؛

* قضاوت و صدور حکم، به شرط شایستگی؛

* دادن فرصت کافی به حاجیان برای انجام اعمال حج؛

* آگاه کردن حاجیان نسبت به اعمال و مناسک حج.

=== در فقه شیعه ===

* استحباب مؤکد ماندن امیرالحاج در منا تا طلوع آفتاب [[روز عرفه]].<ref>وسائل الشیعه، ج13، ص528؛ جواهر الکلام، ج19، ص10-12؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص18.</ref>

* لزوم تاخیر در افاضه از [[مشعر الحرام]] تا طلوع آفتاب روز دهم.<ref>الکافی، ص213؛ النهایه، ص249؛ جواهر الکلام، ج19، ص98-99.</ref>

* ثبوت هلال ذی‌حجه با حکم امیرالحاج <ref>وسائل الشیعه، ج10، ص133.</ref>

* مستحب بودن سخنرانی برای مردم آموزش اعمال و مناسک.<ref>سلسلة الینابیع، ج30، ص238.</ref><ref>الدروس، ج1، ص495-496.</ref>

* کوچ کردن در روز سیزدهم از منا به مکه پیش از زوال برای اقامه نماز ظهر در مسجدالحرام.<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص398؛ ج13، ص523، 525، 527.</ref>

*'''«امارت حج و زعامت حجاج»'''، سید جواد ورعی، میقات حج، شماره ۷۱، فروردین ۱۳۸۹ش.

* '''حکم حکومتی در حج'''، مهدی درگاهی و رضا عندلیبی، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.