در حال ویرایش امام حسن مجتبی(ع)

{{در دست ویرایش|ماه=[[آبان]]|روز=[[۱۴]]|سال=[[۱۴۰۳]]|کاربر=Kamran  }}

[[رده:مقاله‌های در حال ویرایش]]
امام حسن مجتبی(ع) فرزند امیرالمومنین [[علی بن ابی‌طالب(ع)]] دومین امام [[شیعه|شیعیان]] و پنجمین [[خلیفه]] مسلمین است. او را شبیه‌ترین فرد به [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] و فردی عابدی و زاهد دانسته‌اند و گزارش کرده‌اند که چند بار در زندگی تمام یا نیمی از اموالش را صدقه داد. امام حسن پس از شهادت امیرالمومین با بیعت مردم به خلافت رسید و در سال ۴۱ قمری به دلیل دودستگی در سپاهیانش مجبور به پذیرش صلح با [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه بن ابی‌سفیان]] شد که ادعای خلافت داشت و سپاه بزرگی از شام را برای جنگ با امام حسن به سوی عراق فرستاده بود.   

آن حضرت بارها با پای پیاده به [[حج]] رفت. پیکرش را بعد از شهادت، در [[بقیع|قبرستان بقیع]] در کنار فاطمه بنت اسد دفن کردند. مکانی که بعدا [[امام زین العابدین|امام زین العابدین(ع)]] و [[امام باقر|امام باقر(ع)]] نیز در همانجا دفن شدند و بعدها گنبدی باشکوه بر آن ساخته‌ شد.  
==تولد و کودکی==
امام حسن در نیمه ماه [[رمضان]]<ref>. تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5. </ref>سال سوم هجری<ref>. ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوری، ج1، ص402. </ref>در [[مدینه]] به دنیا آمد. در بیشتر منابع امام حسن را شبیه ترین افراد به [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] وصف کرده‌اند. در روایتی رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوی و خصلت و چهره شبیه ترین مردم به خود وصف کرده است.<ref>. الطبقات الکبری، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستیعاب، ج1, ص 384. </ref>
امام حسن هفت سال از عمرش را در عصر رسول خدا(ص) سپری کرد.<ref>. مناقب ال ابی طالب،  ج3، ص175.</ref>سبط النبی، سید، زکی، مجتبی، تقی، ولی و طیب از القاب آن حضرت هستند<ref>. کشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255. </ref>. 

==امام حسن پس از رسول خدا(ص)==
آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهای دوران سه خلیفه نخست بود. برخی گزارشها از حضور ایشان و برادرش [[امام حسین (ع)|امام حسین(ع)]] در برخی فتوحات مانند شمال آفریقا و طبرستان خبر می‌دهند<ref>. الکامل فی التاریخ، ج3، ص6. </ref>. در حالی که دلایل تاریخی حاکی از عدم شرکت اهل بیت در فتوحات است<ref>. نک: الحیاة السیاسیه للامام الحسن، ص114 ـ 130. </ref>. امام حسن(ع) به هنگام محاصره [[عثمان بن عفان|عثمان]] در راستای خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت.<ref>. مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السیاسه, ج1, ص44؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص388-389.</ref> بدرقه [[ابوذر غفاری|ابوذر]] از سوی امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعید این صحابی<ref>. أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص172. </ref> از وقایع دیگر دوره عثمان است.

=== امام حسن(ع) در خلافت امیرمؤمنان ===
امام حسن(ع) مدت سی سال از عمر مبارک خود را در کنار پدر بزرگوارشان امام علی (ع) سپری کردند. در آستانه [[جنگ جمل]] به عنوان نماینده اعزامی‌ حضرت علی(ع) برای بسیج مردم [[کوفه]] به آن شهر رفت<ref>. الجمل، ص132, 175.</ref>. آن حضرت در [[نبرد صفین]] نیز شرکت داشت. وی در [[جنگ خوارج]] نیز علاوه بر ایراد خطبه‌های مختلف در حمایت از امام در میدان جنگ حضور داشت<ref>. حیاة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.</ref>.

حضرت علی(ع)، صدقات فراوانی در مدینه و اطراف آن داشت که بعد از خود، امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسین (ع) متولی این صدقات بودند<ref>. تهذیب الاحکام، ج9، صص145- 148.</ref>.اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست [[بنو حسن]] و [[بنو حسین]] بود<ref>.علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..</ref>. 

== عصر امامت و خلافت امام حسن(ع) ==
حضرت علی(ع)، بعد از ضربت خوردن، فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد<ref>. کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبی(ع)، ص36.</ref>، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقریبا شش ماه بدست گرفت. بیعت با امام حسن(ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری و بعد شهادت امیرمؤمنان انجام گرفت<ref>. الارشاد؛ ج 2، ص9. </ref>.    

[[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] که در شام حاکم بود و ادعای خلافت داشت با شنیدن خبر بیعت مردم با امام حسن(ع)، تصمیم صریح خود را به سرکشی و عدم شناسایی امام به عنوان خلیفه اعلام کرد.<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص31.</ref>نخستین اقدام امام حسن(ع) بعد از بیعت با او سازماندهی لشکر برای جنگ با معاویه بود.<ref>.المستدرک علی الصحیحین ، ج3, ص 174-176. </ref>معاویه نیز با شصت هزار نیرو علیه امام حسن(ع) به راه افتاد.<ref>. الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبیین، ص34-35.</ref> او شایع کرد که امام حسن(ع) تصمیم به صلح دارد<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214. </ref> و همزمان به تطمیع برخی از سرداران سپاه امام حسن پرداخت.<ref>انساب الاشراف، ج۳، ص ۳۸</ref> در پی شایعات پذیرش صلح از ناحیه امام بود که خیمه گاه آن حضرت را به غارت بردند و در «مظلم ساباط» او را زخمی ساختند.<ref>.أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12. </ref> امام در چنین شرایطی مجبور به صلح شد و در پاسخ یکی از یارانش علت صلح را میل و رغبت بیشتر مردم بر صلح، ناخوشی آنان از جنگ و به ویژه حفظ شیعیان از کشته شدن دانسته است<ref>. اخبار الطوال، ص220. </ref>.    

امام با قید شرایطی مانند عدم تعیین جانشین از سوی معاویه<ref>. الاستیعاب، ج1، ص385-387. </ref> و واگذاری تعیین خلیفه به شورای مسلمانان<ref>. الاستیعاب، ج1، ص386-387.  </ref>، در امان ماندن مسلمانان و شیعیان و عدم توطئه بر ضد اهل بیت<ref>. الفتوح، ج4، ص290-291.</ref> خلافت را به معاویه واگذار کرد.  
==فضایل و مناقب==
امام حسن(ع) را عابدترین، زاهدترین و با فضیلت مردم زمان خود دانسته‌اند<ref>. الامالی, صدوق، ص244؛ عده الداعی، ص139. </ref>از فضایل امام بخشش‌های زیاد آن حضرت است به طوری که ایثار<ref>. کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.</ref>بردباری و بخشش<ref>. الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم) </ref>آن حضرت زبانزد عام و خاص بود<ref>. نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابی طالب، ج3, ص188.</ref>. لقب کریم اهل بیت از بخشش‌های زیاد امام نام گرفته است. آن حضرت دو یا سه بار نصف یا به گزارشی تمام دارایی خود را در راه خدا صدقه داد.<ref>. أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68. </ref><ref>. شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابی طالب ، ج3, ص 180. </ref> 
==حج ==
منابع شیعه و سنی از حج‌گزاری‌ مکرر امام حسن مجتبی(ع) با پای پیاده بسیار سخن گفته‌اند<ref>. أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص67؛ عده الداعی، ص139. </ref> آن حضرت 25 بار با پای پیاده حج گزارد<ref>. شذرات الذهب, ج1, ص242.</ref>امام علت پیاده حج گزاردن را خضوع بیشتر در پیاده رفتن به خانه خدا عنوان کرد<ref>. الأئمة الإثنا عشر، ص64. </ref>.  
==همسران امام حسن(ع)==
نام همسران آن حضرت در منابع تاریخی عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبیداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابی‌بکر؛ هند دختر سهیل بن عمرو<ref>. أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.</ref>؛ و جعدة دختر اشعث بن قیس.<ref>. صلح امام حسن علیه السلام, آل یاسین، ص38. </ref> شیخ مفید<ref>. الإرشاد، ج2، ص20. </ref> أم بشیر دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزاریة را از دیگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخی منابع قدیمی‌ تا ده زن <ref>. الطبقات الکبری، ج5، ص244-245</ref> و در برخی منابع تا یازده زن نیز ذکر کرده‌اند.<ref>. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج16،ص21.</ref> 

برخی از گزارش‌ها اعداد مبالغه‌آمیزی از تعداد ازدواج‌ها و همسران امام حسن(ع) ذکر کرده‌اند که نام و نشانی از آنها در منابع نیست<ref>. انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471. </ref>. 

== فرزندان امام حسن(ع) ==
برای آن حضرت پانزده فرزند ذکر کرده‌اند<ref>. تذکرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20. </ref> و برخی<ref>. الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245</ref>چهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نسل آن حضرت از طریق دو پسرش: حسن و زید، باقی ماند.همه فرزندان امام حسن مجتبی در [[روز عاشورا]] با [[امام حسین (ع)]] همراهی کردند. <ref>. المجدی فی انساب الطالبین، ص19؛ مسند الإمام الشهید(ع)، ج2، ص107.</ref> 

بعدها شاخه حسنی [[علویان]] از فرزندان امام حسن(ع) از رقبای اصلی حکومت [[بنی‌عباس|عباسیان]] بودند. از جمله محمد<ref>. تاریخ الطبری، ج7، ص552.</ref> و ابراهیم<ref>. الطبقات الکبری، ج5، ص439-441.</ref> فرزندان عبدالله بن حسن<ref>. الفخری، ص164.</ref>، و حسین بن علی بن حسن <ref>. تاریخ الطبری، ج8، ص192-205.</ref>([[شهید فخ]]) (سال 169ق) با [[بنی‌عباس|حکومت عباسی]] مبارزه کردند.  

در نیمه دوم سده چهاره هجری [[اشراف حسنی]] موفق به تشکیل امارتی در [[مکه]] شدند که تا تسلط [[آل سعود]] بر حجاز استمرار یافت. 
==شهادت امام حسن(ع)==
امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق<ref>. کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.</ref> مسموم و به شهادت رسید. برخی سالهای 47<ref>. البدء و التاریخ، ج5، ص74. </ref> و 49<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225؛ تاریخ مدینه دمشق، ج7، ص122. </ref>و نیز هفتم صفر<ref>. الدروس الشرعیه، ج2، ص7. </ref>را زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحریک معاویه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند<ref>. البدایه و النهایه، ج8،س 43؛ تاریخ ابن خلدون, ج2, ص 649.</ref>. 
==مزار امام حسن(ع)==
اهل بیت بنابه وصیت آن حضرت (ادفنونی عند ابی)، خواستند او را در کنار [[قبر پیامبر|قبر جدش رسول خدا(ص)]] به خاک بسپارند، اما [[بنی‌امیه|بنی امیه]] به سرکردگی [[مروان بن حکم]] حاکم مدینه<ref>. الوافی بالوفیات، ج12، ص68-69. </ref>، به همراهی برخی زنان رسول خدا(ص) <ref>. تذکره الخواص، ص193. </ref> مانع شدند. [[بنی هاشم]] برای مقابله با بنی امیه آماده شدند که امام حسین (ع)، بنا به وصیت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در [[بقیع]] به خاک سپرده شد.<ref>. بحار الانوار، ج44، ص134.</ref> 

امام حسن(ع) در [[قبرستان بقیع]] و کنار مرقد مادر بزرگش [[فاطمه بنت اسد]] و [[عباس بن عبد المطلب|عباس]] عموی پیامبر  به خاک سپرده شد. بعدها بر قبر آن حضرت و  و عمویش عباس و هم چنین [[امام زین العابدین]](ع) و [[امام باقر(ع)]] گنبدی ساخته شد که بلندترین عمارت مدینه توصیف شده است.<ref>. رحله ابن جبیر, ص 155؛ مدینه شناسی, ص 326.</ref><ref>. العقد الثمین، ج3، ص396. </ref>در سال 495 [[مجدالملک اسعد بن محمد براوستانی قمی|مجدالملک براوستانی]] وزیر برکیارق سلجوقی معماری از مردم قم را برای ساختن گنبدی بالای آرامگاه امام حسن(ع) به مدینه فرستاد<ref>. الکامل فی التاریخ، ج10، ص352. </ref>.این گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابی های سعودی تخریب شد<ref>. تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره، ص51</ref>.

==پانویس==
{{پانویس}}
 
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://noo.rs/Rzk18
 | عنوان = حسن بن علی المجتبی
 | نویسنده = 
}}
* الاتحاف بحبّ الاشراف: جمال الدين الشبراوي، به كوشش سامي الغريري، دار الكتاب الاسلامي، 1423ق.
* شرح احقاق الحق: سيد شهاب الدين المرعشي نجفي، تحقيق سيد محمود المرعشي,  قم، مكتبة النجفي، 1413ق.
* اخبار الحسن بن علي: سليمان بن احمد الطهراني (م.360ق.)، تحقيق محمد شجاع ضيف الله، کويت، دارالاوراد.
* الاخبار الطوال: احمد ابن داود الدينوري (م.282ق.)، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم، الرضي، 1412ق.
* الارشاد: المفيد (م.413ق.)، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
* الاستيعاب في معرفه الاصحاب: يوسف بن عبدالله بن محمد ابن عبدالبر (م.463ق.)، تحقيق علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق.
* اسد الغابه في معرفه الصحابه: ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار الفکر, 1409ق.
* اعلام الوري: الطبرسي (م.548ق.)، قم، آل البيت:، 1417ق.
* الامالي: الصدوق (م.381ق.)، قم، البعثه، 1417ق.
* الامامة و السياسه: ابن قتيبه الدينوري (م.276ق.)، تحقيق طه محمد الزيني، موسسه الحلبي.
* الانتصار اهم مناظرات الشيعه في شبکات الانترنت: العاملي, بيروت, دارالسيره, 1421ق.
* انساب الاشراف: البلاذري (م.279ق.)، تحقيق محمد حميد الله, مصر، دار التعارف، 1959م.
* بحار الانوار: محمد تقي المجلسي (م.1110ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.
* البدء والتاريخ: المطهر بن طاهر المقدسي (م.355ق.)، بيروت، دار صادر، 1903م.
* البداية و النهايه: اسماعيل بن عمر ابن كثير (م.774ق.)، بيروت، دار الفكر، 1407ق.
* بشاره المصطفي: محمدبن علي الطبري (م.525ق.)، تحقيق جواد القيومي، قم، النشر الاسلامي، 1420ق.
* تاريخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.808ق.)، به كوشش خليل شحاده، بيروت، دار الفكر، 1408ق.
* تاريخ الاسلام و وفيات المشاهيرو الاعلام: محمد بن احمد الذهبي (م.748ق.)، تحقيق عمر عبدالسلام تدمري، بيروت، دار الكتاب العربي، 1413ق. 
* تاريخ الخميس: حسين الديار بكري (م.966ق.)، بيروت، دار الصادر.
* تاريخ اليعقوبي: احمد بن يعقوب (م.292ق.)، بيروت، دار صادر، 1415ق.
* تاريخ بغداد: الخطيب البغدادي (م.463ق.)، تحقيق عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1417ق.
* تاريخ حبيب السير: غياث الدين خواند امير (م.942ق.)، تحقيق سياقي، تهران, خيام، 1380ش.
* تاريخ حرم ائمه بقيع(ع) و آثار ديگر در مدينه منوره: محمد صادق نجمي, تهران, مشعر, 1386ش. 
* تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوك): محمد بن جرير الطبري (م.310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل، بيروت، دار احياء التراث العربي, 1387ق.
* تاريخ گزيده: حمد الله مستوفي (م.750ق.)، تحقيق عبدالحسين نوايي، تهران، اميرکبير، 1364ش.
* تاريخ مدينة دمشق: ابن عساكر (م.571ق.)، تحقيق علي شيري، بيروت، دار الفكر، 1415ق.
* تذكرة الخواص من الامه في ذکر خصائص الائمه: سبط بن الجوزي (م.654ق.)، قم، الرضي، 1418ق.
* تحليلي از زند گاني سياسي امام حسن مجتبي(ع): جعفر مرتضي العاملي, مترجم محمد سپهري, قم, دفتر تبليغات اسلاميحوزه علميه قم, 1376ش. 
* الائمه الاثني عشر: شمس الدين محمد بن طولون(م.  953ق), تحقيق صلاح الديم المنجد, قم, رضي.
* ترجمه الامام حسن من الطبقات الکبري: ابن سعد (م.230ق.)، تحقيق عبدالعزيز الطباطبايي، قم، مؤسسة آل‌البيت:, 1416ق. 
* تهذيب الاحكام: الطوسي (م.460ق.)، تحقيق موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش.
* الجمل والنصرة لسيد العتره: المفيد (م.413ق.)، قم، مكتبة الداوري.
* الحياة السياسية للامام الحسن(ع): سيد جعفر مرتضي العاملي، بيروت، دارالسيره، 1414ق.
* الدرالنظيم في خواص القرآن: يوسف بن حاتم الشامي المشغري العاملي(م.   664ق), قم, انشر الاسلامي.
* الدروس الشرعيه: الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق.
* دعائم الاسلام: النعمان المغربي (م.363ق.)، تحقيق آصف بن علي اصغرفيضي، قاهره، دار المعارف، 1383ق.
* ذخائر العقبي: احمدبن عبدالله الطبري (م.694ق.)، قاهره, مکتبه المقدسي, 1356ق.
* الذريعة الي تصانيف الشيعه: آقابزرگ تهراني (م.1389ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1403ق.
* ربيع الابرار: الزمخشري (م.538ق.)، تحقيق عبدالامير، بيروت، اعلمي، 1412ق.
* روض الجنان في شرح ارشاد الاذهان: الشهيد الثاني (م.965ق.)، قم، آل البيت:.
* روضة الواعظين: الفتال النيشابوري (م.508ق.)، تحقيق سيد محمد مهدي، قم، الرضي.
* زندگاني حضرت امام حسن بن علي: علامه مجلسي مترجم محمد جواد نجفي، تهران، انتشارات اسلاميه، 1362ش.
* سبل الهدي: محمد بن يوسف الصالحي (م.942ق.)، تحقيق عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق.
* السقيفه و فدک: ابي بکر احمد بن عبدالعزيز الجواهري البصري البغدادي (م.   323ق)، تحقيق محمد هادي الاميني, بيروت، شرکة الکتبي، 1413ق.
* سير اعلام النبلاء: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق شعيب الارنووطو محمد نعيم العرقسوسي، بيروت، الرساله، 1413ق.
* شرح نهج البلاغه: ابن ابي الحديد (م.656ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربيه، 1378ق.
* صفة الصفوه: ابوالفرج الجوزي (م.597ق.)، تحقيق احمد بن علي, قاهره, دار الحديث, 1421ق.
* العبر في خبر من غبر: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق فواد سيد، کويت، تراث العربي.
* عدة الداعي و نجاح الساعي: ابن فهد الحلي (م.841ق.)، تحقيق احمد موحد قمي، دار الكتب الاسلامي.
* العقد الفريد: احمدبن عبد ربه (م.328ق.)، تحقيق مفيد قميحه، بيروت، دار الكتب العلميه، 1404ق.
* علل الشرايع: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق بحرالعلوم، نجف، المكتبة الحيدريه، 1385ق.
* عيون اخبار الرضا7: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق حسن الاعلمي, بيروت، اعلمي، 1404ق.
* غاية المرام و حجة الخصام: سید هاشم  البحراني (م.1107ق.)، تحقیق سید علی عاشور.
* غرر الاخبار و درر الاثار: حسن بن محمد ديلمي(م.  قرن 8ق) ، تحقیق اسماعيل ضيغم، قم، دليل ما، 1427ق.
* الفتوح: احمد ابن اعثم الكوفي (م.314ق.)، تحقیق علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.
* الفصول المهمة في اصول الائمه:: الحر العاملي (م.1104ق.)، به كوشش قائيني، قم، معارف اسلا مي‌امام رضا7، 1418ق.
* قرب الاسناد: الحميري القمی (م.قرن 3ق.)، قم، آل البيت:، 1413ق.
* قوت القلوب فی معامله المحبوب: محمد ابوطالب مكي (م.386ق.)، تحقیق باسل عیون السود, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1417ق..
* الطبقات الکبری: محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری(م. 230ق) تحقیق محمد عبدالقادر عطا, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1410ق.
* غنیه النزوع: ابن زهره الحلبی(م. 585ق), تحقیق ابراهیم البهادری, قم, موسسه الامام الصادق, 1417ق.
* الجمل و النصره لسید العتره: المفید(م.   413ق)؛ قم, مکتبه الداوری. 
* العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف بعد وفاه النبی(ص): ابن العربی( م. 543ق), تحقیق محب الدین خطیب , جده, الدار السعودیه, 1387ق. 
* کشف المحجه لثمره المهجه: سید ابن الطاووس(م.664ق.)، نجف الاشرف، الحيدريه، 1370ق.
* الكافي: الكليني (م.329ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1367ش.
* الكامل في التاريخ: علي ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار صادر، 1386ق.
* كشف الغمه فی معرفه الائمه: علي بن عيسي الاربلي (م.693ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1405ق.
* كمال الدين: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، قم، نشر الاسلامي، 1405ق.
* المجدي في انساب الطالبيين: علي بن محمد العلوي العمری (م.709ق.)، تحقیق احمد المهدوي، قم، مكتبة النجفي، 1409ق.
* مجمع الزوائد: الهيث مي‌(م.807ق.)، بيروت، دار الكتاب العلمیه، 1408ق.
* مروج الذهب و معدن الجوهر: علی بن حسین بن علی المسعودي (م.346ق.)، تحقیق  اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.
* المستدرك علي الصحيحين: الحاكم النيشابوري (م.405ق.)، به كوشش مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1406ق.
* مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار صادر.
* مسند زيد بن علي: زيد بن علي(م. 122ق) ، بيروت، دارمکتبة الحياه.
* المصنّف: ابن ابي شيبه الکوفی (م.235ق.)، تحقیق سعيد محمد، دار الفكر، 1409ق..
* معجم رجال الحديث: الخوئي (م.1413ق.)، بيروت، 1413ق.
* المعيار و الموازنه: ابوجعفر الاسكافي (م.220ق.)، تحقیق محمد باقر محمودي، 1402ق.
* مقاتل الطالبيين: ابوالفرج الاصفهاني (م.356ق.)، تحقیق کاظم المظفر, نجف الاشرف, مکتبه الحیدریه, 1385ق.
* الملل والنحل: الشهرستاني (م.548ق.)، تحقیق سيد محمد كيلاني، بيروت، دار المعرفه، 1395ق.
* مناقب آل ابي طالب: ابن شهر آشوب (م.588ق.)، تحقیق گروهي از اساتيد نجف، نجف، المکتبة الحيدريه، 1376ق. 
* المناقب: الموفق الخوارزمي‌(م.568ق.)، تحقیق مالك محمودي، قم، نشر اسلامي، 1414ق.
* المنتظم: ابن الجوزي (م.597ق.)، تحقیق محمد عبدالقادر و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، 1412ق.
* منهاج السنة النبويه: احمد بن عبدالحلیم ابن تيميه (م.728ق.)، تحقیق محمد رشاد سالم، مؤسسة قرطبه، 1406ق.
* نهاية الارب فی فنون الادب: احمد النويري (م.733ق.)، قاهره، دار الكتب والوثائق، 1423ق.
* الوافي بالوفيات: الصفدي (م.764ق.)، تحقیق احمد الارنؤوط و تركي مصطفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420ق.
* وسائل الشيعه: الحر العاملي (م.1104ق.)، تحقیق عبدالرحیم الربانی اشیرازی, بیروت, داراحیاء التراث العربی, 1403ق
* وفاء الوفاء: علی بن احمد السمهودي (م.911ق.)، تحقیق خالد عبدالغني محفوظ، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
* المصنف: عبدالرزاق الصنعانی(م. 211ق), تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی.
* مدینه شناسی: محمد باقر نجفی, تهران, شرکت قلم, 1364ش.
* رحله ابن جبیر: محمد بن احمد ابن جبیر (م.  614ق), بیروت, دارو مکتبه الهلال.
* الهداية الكبري: حسين بن حمدان الخصيبي (م.334ق.)، بيروت، البلاغ، 1411ق.
* نهج البلاغه: خطبه الامام علی(ع) (م. 40ق) مترجم جعفر شهیدی, تهران, انتشارات علمی فرهنگی, 1378ش.
* حیاه الامام الحسن بن علی(ع): باقر شریف القرشی, بیروت, دارالبلاغه, 1413ق. 
* الغدیر: عبدالحسین احمد الامینی النجفی: بیروت, دارالکتب العربی, 1397ق.
* مسند الامام المجتبی (ع) عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1373ق.
* العقد الثمین فی تاریخ بلد الامین: محمد بن احمد الفاسی(م.   832ق), تحقیق احمد عطاو محمد عبدالقادر, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1419 ق.
* پیکار صفین: نصر بن مزاحم منقری(م.  212ق), مترجم پرویز اتابکی, تهران, انتشارات و اموزش انقلاب اسلامی, 1370ش.
* تشیع در مسیر تاریخ: حسین محمد جعفری, مترجم سید محمد تقی آیت اللهی, تهران, نشر فرهنگ اسلامی, 1382ش.
* صلح امام حسن: راضی آل یاسین, مترجم سیدعلی خامنه ای, تهران, آسیا, 1348ش.
* الخرائج و الجرائح: قطب الدین الراوندی(م.   573ق), تحقیق سید محمدباقر الموحد الابطحی, قم, موسسه الامام المهدی, 1409ق. 
* المحبر: محمد بن حبیب بن امید الهاشمی البغدادی(م.   245ق), تخقیق ایلزه لیختن شنیتر, بیروت, دارالافاق الجدیده.
* مقتل الحسین: موفق  بن احمد خوترزمی(م.    568ق), تحقیق محمد السماوی, قم, انوار المهدی, 1423ق.
* نزهه الناظر و تنبیه الخاطر: حسن بن محمد بن الحسن الحلوانی(م.    قرن 5ق), قم, مدرسه الامام المهدی, 1408ق.
* شرح الاخبار: القاضی النعمان المغربی(م.   363ق), تحقیق سید محمد الحسینی الجلالی, قم, النشر الاسلامی.
* شذرات الذهب فی اخبار من ذهب: عبدالحی بن احمد العکری الدمشقی (م.   1089ق), تحقیق الارناووط, بیروت, دارالفکر, 1406ق.
* الائمه الاثنی عشر: شمس الدین محمد بن طولون(م.   953ق), تحقیق صلاح الدین المنجمد, قم, الرضی.
* المبسوط: السرخسی(م.   483ق), بیروت, دارالمعرفه, بی تا.
* زندگانی حسن بن علی(علیه السلام): باقر شریف قرشی, مترجم فخرالدین حجازی, تهران, بنیاد بعثت, 1352ش.
* زندگانی دوازده امام (علیهم السلام): هاشم معروف الحسنی, مترجم محمد مقدس, تهران, امیرکبیر, 1382ش.
* مسند الامام الشهید ابی عبدالله الحسین: عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1376ش.
* الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه: محمد بن علی بن طباطبا معروف الطقطقی(م.   709ق), تحقیق عبدالقادر محمد مایو, بیروت, دارالقلم العربی, 1418ق.
*
{{پایان}}