در حال ویرایش امام صادق(ع)

{{جعبه اطلاعات اشخاص
|عنوان             = امام صادق(ع)
|تصویر             = 
|عرض تصویر         = 
|توضیح تصویر       = نگاره‌ای از گنبد چهار امام مدفون در بقیع، برگی از نسخه خطی کتاب [[هدیه الزائرین]]
|نام کامل          = محمد بن جعفر
|کنیه              = ابو عبدالله
|لقب               = صادق
|نسب               = بنی‌هاشم
|زادروز            = ۱۷ ربیع الاول سال ۸۳ قمری
|کشور تولد         = 
|شهر تولد          = [[مدینه]]
|محل زندگی         = 
|مهاجر/انصار       = 
|نام همسر          = 
|فرزندان           = [[امام کاظم(ع)]]
|خویشاوندان سرشناس = نواده [[امام علی(ع)]]
|دین               = 
|مذهب              = 
|پیشه              = 
|مناصب             = 
|نحوه درگذشت/شهادت = مسمومیت به فرمان [[منصور عباسی]]
|تاریخ درگذشت      =  ۲۵ شوال سال ۱۴۵ قمری <!-- 14/3/1368 -->
|شهر درگذشت        =  مدینه<!-- تهران -->
|کشور درگذشت       =  <!-- ایران -->
|آرامگاه           = مدینه، قبرستان [[بقیع]]

|زمان اسلام آوردن   = 
|نحوه اسلام آوردن   = 
|حضور در جنگ‌ها     = 
|هجرت به           = 
|دلیل شهرت         = 
|نقش‌های برجسته     = امام ششم شیعیان
|دیگر فعالیت‌ها     = 

|نام زیارتگاه      = 
|سمت               = 
|خدمت              = 
|محل اقدام         = 
|سفر               = 
|نوشته‌ها           = 
|موقوفات           = 
|بناهای ساخته شده  = 
|مقام علمی         = بنیانگذار فقه جعفری

|پس از             =
|پیش از            =

|اساتید            = 
|محل تحصیل         = 
|اجازه روایت از    = 
|اجازه اجتهاد از   = 
|شاگردان           = 
|اجازه روایت به    = 
|اجازه اجتهاد به   = 
|تالیفات           = 

|فعالیت سیاسی      = 
|فعالیت اجتماعی    = 
|فعالیت مذهبی      = 

|وبگاه رسمی        = 
|امضا              =  <!-- sign.jpg -->
}}
'''امام صادق(ع)'''، جعفر بن محمد، فرزند [[امام باقر(ع)]] و از نوادگان [[امام علی(ع)]]، ششمیـن امام [[شیعه|شیعیان]]، یکی از چهار امام مدفون در قبرستان [[بقیع]] در شهر [[مدینه]] است. مجموعه سخنان و احادیث آن حضرت در امور فقهی و اخلاقی مرتبط به [[حج]]، بنیاد دانش فقهی حج نزد شیعیان را فراهم آورده است.

امام صادق(ع)از نظر علمی چهره‌ای برجسته نزد مسلمانان اعم از شیعه و سنی بوده است. احادیث نقل شده از آن حضرت بیش از سایر امامان شیعه است و آن حضرت به سبب تاثیر گسترده‌ای که در آموزش شیعیان و شکل‌گیری فقه شیعی داشته، با عنوان رییس مذهب شیعه و بنیانگذار مذهب فقهی جعفری شناخته می‌شود.

امام صادق بیشتر عمر خود را در شهر [[مدینه]] زندگی کرد.
==زندگی‌نامه==
ابوعبدالله جعفر بن محمد بن علی بن الحسین از نوادگان [[امام علی(ع)]] و [[حضرت فاطمه(س)]]است. به نقلی نامش را به سفارش [[پیامبر(ص)]] جعفر نهادند.<ref>دلائل الامامه، ص248؛ احقاق الحق، ج13، ص63-64.</ref> مادرش فاطمه ام فروه، دختر [[قاسم بن محمد بن ابوبکر]]، و جده مادری‌اش [[اسماء بنت عبدالرحمن بن ابی‌بکر]] بود.<ref>الطبقات الکبری، ج5، ص320؛ الارشاد، ج2، ص176</ref> از این رو برخی، از آن حضرت با تعبیر «ابن المُکرمه» یاد کرده‌اند. <ref>رجال الکشی، ص212؛ الانوار البهیه، ص150؛ مسند الامام الصادق، ج4، ص529</ref>
معروف‌ترین کنیه آن حضرت ابوعبدالله (به اعتبار فرزندش عبدالله افطح) است.<ref>مطالب السوول، ص284؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص293 </ref>

لقب صادق از سوی شماری از شاگردان امام، مانند [[مالک بن انس]]<ref>الامام الصادق، ج1، ص77، 239؛ بحار الانوار، ج96، ص182؛ حلیة الابرار، ج4، ص15 ،</ref> و نیز در منابع [[اهل سنت]]، مانند «مسند احمد» در سده سوم، دیده می‌شود<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج5، ص122.</ref> بنابر روایاتی رسول خدا(ص)، ضمن پیشگویی تولد آن حضرت، سفارش کرده بود او را '''صادق''' بنامند.<ref>کمال الدین، ص319؛ علل الشرائع، ج1، ص234</ref>
به نظر برخی دانشوران اهل سنت، راستگویی امام صادق(ع) سبب این نامگذاری بوده است.<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص327؛ الائمة الاثناعشر، ص85</ref> برخی لقب صادق را در مقابل کذاب خوانده شدن [[محمد نفس زکیه]] دانسته‌اند.<ref>کمال الدین، ص319</ref>
منصور عباسی که خلافتش (۱۳۶- ۱۵۸ق.) از سوی امام پیشگویی شده بود، چنین لقبی را برای آن حضرت بارها به کار می‌برد.<ref>مقاتل الطالبیین، ص173؛ مناقب آل ابی‌طالب، ج3، ص392-393؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج18، ص181 </ref>
بنابر حدیثی، پیامبر(ص) سفارش کرد که جعفر پسر امام محمد باقر(ع) را «جعفر صادق» بنامند چوناز نسل پنجم او فردی برمی‌آید که ادعای دروغین دارد و «جعفر کذاب» خوانده خواهد شد.<ref>نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج18، ص180؛ الدر النظیم، ص622.</ref>
===تاریخ تولد===
امام صادق (ص) بنا بر قول مشهور نزد شیعه، در سال 83<ref>الکافی، ج1، ص472؛ الارشاد، ج2، ص179؛ وفیات الاعیان، ج1، ص327؛ دلائل الامامه، ص245</ref> و به نقل اهل سنت سال ۸۰ هجری در [[مدینه]]<ref>تاریخ الکبیر، ج2، ص198؛ مشاهیر علماء الامصار، ص206،</ref> در سپیده‌دم روز جمعه یا سه‌شنبه، هشتم رمضان، متولد شد.<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص327؛ روضة الواعظین، ج1، ص212</ref> به رغم ثبت نشدن روز تولد امام در منابع متقدم، از سده ششم به بعد، منابع امامیه ۱۷ربیع الاول را به عنوان روز تولد امام<ref>اعلام الوری، ج1، ص514؛ روضة الواعظین، ج1، ص212.</ref> شناسانده و میان متأخرین شهرت یافته است.<ref>نک: بازپژوهش تاریخ ولادت و شهادت معصومان، ص373-394</ref>
===محل تولد امام===
در این که زادگاه امام صادق مدینه بوده اختلاف نیست. مطابق قولی تأیید نشده، زادگاه حضرت در مکه، در خانه‌ای معروف به دار ابی سعید، نزدیک دارالعجله (سمت صفا و مروه) بوده است. با اینکه [[تقی‌الدین فاسی]] ، تاریخ‌نگار مکه در سده نهم، کتیبه‌ای در این خانه دیده که بر آن نوشته شده بود: «هذا مَولدُ جَعفر الصّادق علیه السلام و دَخَلَهُ النَّبی صلی الله علیه و آله». این خانه در سال ۶۲۳ق. در امارت [[امرای مکه|اشراف حسنی]] تعمیر گردید. اما به نظر می‌رسد این خانه، زادگاه [[جعفر طیار]] بوده است<ref>شفاء الغرام، ج1، ص360؛ تاریخ مکة المشرفه، ص186</ref> که پس از تسلط [[آل سعود]] بر مکه، همراه [[دارالعجله]]، تخریب شد.<ref>العقد الثمین، ج1، ص263؛ الجامع اللطیف، ص288؛تحصیل المرام، ج1، ص545</ref>.
===مدت عمر===
امام صادق، به سبب عمر طولانی نسبت به دیگر امامان، به شیخ الائمه نامبردار شده است.<ref>سیری در سیره ائمه، ص36؛ مناقب و مراثی اهل بیت، ص192.</ref>  قول مشهور، سن امام را ۶۵ سال،<ref>الکافی، ج1، ص472، 475؛ الارشاد، ج2، ص180.</ref> و برخی اقوال دیگر ۶۷ و ۶۸ سال دانسته‌اند.<ref>دلائل الامامه، ص246</ref> از این مدت، ۱۲ سال همزمان با زندگی جدش، [[امام سجاد(ع)]]، ۳۱ سال هم‌دوره با پدر بزرگوارش، امام محمد باقر(ع) و مابقی آن، دوران امامتش بود که از سال ۱۱۴ تا سال ۱۴۸ق.، به مدت ۳۴ سال ادامه یافت.<ref>الکافی، ج1، ص475؛ الارشاد، ج2، ص180؛ مناقب آل ابی‌طالب، ج3، ص399</ref>
===زندگی در مدینه===
امام صادق(ص) بیشتر زندگی خود را در مدینه سپری کرد. سفر او به [[شام]] به همراه پدر بزرگوارش<ref>ثباة الهداه، ج4، ص118؛ حیاة الامام الباقر، ج2، ص61</ref> که تاریخ دقیق آن مشخص نیست و نیز سفرهای آن حضرت به [[عراق]] در دوران امامت، به رغم میل حضرت، دلیل سیاسی داشت و بنا به اجبار دستگاه [[بنی عباس|خلافت عباسی]] انجام شد.<ref>الامام الصادق، ج1، ص124.</ref>   گزارش‌هایی از اقامت آن حضرت در [[حیره]] (از شهرهای عراق) در دوران امام باقر(ع) وجود دارد.<ref>الملل و النحل، ج1، ص147؛ تهذیب الکمال، ج5، ص79</ref>

===مزار امام در بقیع===
{{اصلی|بقیع}}
بنا بر قول مشهور شیعه، آن حضرت در سال ۱۴۸ق. در ۲۵ شوال یا نیمه آن ماه، در ۶۵ سالگی درگذشت. بنابر برخی منابع آن حضرت به سبب مسمومیت به دستور [[منصور عباسی]]، در [[مدینه]] به شهادت رسید.<ref>دلائل الامامه، ص ۲۴۶</ref> برخی منابع نیز رحلت امام(ع) را طبیعی دانسته‌اند.<ref>الارشاد، ج2، ص193.</ref>

مدفن امام صادق(ع) در بقیع و کنار قبر پدر و جدشان [[امام حسن(ع)]] واقع شده است.<ref>الارشاد، ج2، ص180؛ دلائل الامامه، ص246؛ الفصول المهمه، ج2، ص1093</ref> گزارش‌ها نشان می‌دهد، از سده ششم و حتی پیش‌تر، گنبد و ضریحی برای ائمه بقیع از جمله امام صادق(ع)، ساخته شده بود<ref>پنجاه سفرنامه، ج2، ص441، 587؛ ج3، ص99، 440-441</ref>.  که در سال ۱۳۴۴ق.، پس از سلطه [[آل سعود]] بر [[حرمین]]، تخریب شد.<ref>کشف الارتیاب، ص55، 287</ref>.

==جایگاه علمی==
آن حضرت،افزون بر جایگاه محوری میان شیعیان امامیه، نزد [[اهل سنت]] نیز مقامی رفیع داشت؛ به گونه‌ای که چهره‌های شاخص آنان، امام صادق(ع) را از برترین سادات اهل بیت در دانش و فضل دانسته<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص327؛ مطالب السوول، ص283</ref> و با تعبیر بزرگ علویان و شیخ [[بنی‌هاشم]]<ref>سیر اعلام النبلاء، ج6، ص255</ref> یاد کرده‌اند. تکریم اهل سنت از آن حضرت، با عبارت «رضی الله عنه» که معمولاً برای صحابه به کار می‌رود، حاکی از جایگاه امام صادق(ع) نزد آنان است.<ref>العقد الفرید، ج2، ص303؛ تفسیر ابن کثیر، ج4، ص20</ref> حتی برخی دانشوران اهل سنت، فارغ از جایگاه امام، آن حضرت را در شایستگی به خلافت بر منصور ترجیح می‌دادند.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج13، ص120؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص242</ref> دانشمندان اهل سنت، به ویژه پیشوایان این مذهب، به مقام تقوا، علم، معنویت و عبادت آن حضرت، در کتب خود، معترف بودند و اقتباس از دانش او را برای خود شرافت و منقبت می‌شمردند.<ref>مطالب السوول، ص283؛ کشف الغمه، ج2، ص367.</ref>

==امامت==
امام صادق(ع)، به عنوان فرزند ارشد [[امام باقر(ع)]]، امامت را، به نص جلی و بدون مدعی، در سال ۱۱۴ق. عهده‌دار شد. امام باقر(ع) از امام صادق(ع) با تعبیر: «هذا خیر البریه بعدی» و«هذا و الله قائم آل محمد» یاد کرده است.<ref>الارشاد، ج2، ص181؛ اعلام الوری، ج1، ص517-519؛ الفصول المهمه، ج2، ص909.</ref>  امام باقر(ع) همچنین هنگام شهادت و در حضور چند نفر، به عنوان شهود، وصایت امام صادق(ع) را ابلاغ و مکتوب کرد.<ref>الکافی، ج1، ص307؛ الارشاد، ج2، ص181؛ المستجاد، ص175-176</ref>

در اثبات امامت حضرت صادق(ع) به ادله دیگری نیز استناد شده است. تصریح به امامت آن حضرت در روایات نبوی از آن جمله است.<ref>عیون اخبار الرضا، ج1، ص48-49؛ الغیبه، ص145؛ الکافی، ج1، ص527.</ref>
همچنین آن حضرت به اتفاق مخالفان و موافقان امامت آن حضرت، در علم و دیگر کمالات افضل اهل زمانش بود.<ref>نک: الارشاد، ج2، ص182؛ الفصول المهمه، ج2، ص907؛ المستجاد، ص176-177.   </ref>

==حیات سیاسی==
آن حضرت در طول امامتش، به مدت ۳۴ سال که مصادف با اواخر حکومت [[بنی امیه|امویان]] و اوایل حکومت [[بنی عباس|عباسیان]] بود، با چندین خلیفه هم‌عصر بود.  مدت ۲۲ سال از دوران امامت امام صادق(ع)، یعنی از سال ۱۱۴ تا ۱۳۲ق.، در حکومت بنی‌امیه سپری شد. خلفای عباسی معاصر آن حضرت نیز شامل ابوالعباس، معروف به [[ابو العباس سفاح|سفاح]]، (حک:۱۳۲-۱۳۷ق.) و [[ابوجعفر منصور]] دوانیقی (حک:۱۳۷-۱۵۸ق.) بودند که شانزده سال از امامت صادق اهل بیت در عصر آنان سپری شد.

حدود دو دهه از دوران امامت آن حضرت مصادف با ضعف بنی‌امیه و تکاپوهای معارضان بنی‌امیه، اعم از شیعیان، خوارج و به ویژه قیام عظیم سیاه‌جامگان خراسان، به فرماندهی [[ابومسلم خراسانی]]، از دعوتگران عباسیان بود.

سیاست امام، خودداری از مقابله مستقیم با امویان بود. امام صادق(ع) با قیام‌های ضد اموی همکاری نکرد و برای نمونه با قیام عمویش [[زید بن علی]] در سال ۱۲۲ق. در [[کوفه]] و قیام [[نفس زکیه]] در سال ۱۴۵ق. مخالف بود.<ref>الامالی، صدوق، ص94؛ الارشاد، ج2، ص267-271</ref> وی همچنین دعوت [[ابوسلمه خلال]]، از سران قیام عباسی را، برای پذیرش خلافت، رد کرد.<ref>ینابیع الموده، ج3، ص161؛ مروج الذهب، ج3، ص253-254؛ عمدة الطالب، ص93. </ref>
امام همچنین به نامه ابومسلم خراسانی، رهبر نظامی دعوت عباسی، واکنش منفی نشان داد.<ref>مروج الذهب، ج3، ص254-255؛ مناقب آل ابی‌طالب، ج3، ص355-356</ref>
===دوره عباسیان===
اصلی‌ترین نگرانی عباسیان از امام صادق(ع)، ارسال وجوهات از سوی شیعیان به مدینه بود. برخی اخبار مؤید چنین اقدامی است و گویا عباسیان بر آن آگاهی  داشته‌اند.<ref>سازمان وکالت، ج1، ص48، 63.</ref>
علت دیگر نگرانی عباسیان از ناحیه امام، گرایش برخی رجال وابسته به حکومت، مانند [[جعفر بن محمد بن اشعث]] خزاعی، به آن حضرت بود.<ref>الکافی، ج1، ص475.</ref>  به هر روی در خلافت چهار ساله سفاح برای امام صادق(ع) مشکل عمده‌ای از ناحیه دستگاه خلافت ایجاد نشد.
===خلافت منصور عباسی===
امام صادق(ع)درآغاز خلافت منصور، چند بار به مرکز خلافت فراخوانده شد. سیاست سختگیرانه منصور، حضرت را به سمتِ در پیش گرفتن نوعی سیاست منفی در قالب تقیه، سوق داد.<ref>الامام الصادق، ص39-41</ref>. روابط منصور عباسی با امام فراز و فرود داشت. در مواقعی، به ویژه هنگام بروز قیام‌ها، منصور از ترس همراهی امام با قیام، حضرت را به شدت زیر نظر قرار می‌داد و حتی تهدید به قتل می‌کرد. منصور عباسی تدریجاً فشار بر شیعیان را تشدید کرد؛ چنان‌که  در مدینه، جاسوسانی داشت که در پی شناسایی شیعیان و قلع و قمع آنان بودند.<ref>لخرائج و الجرائح، ج2، ص463؛ بحار الانوار، ج47، ص172</ref> در چنین شرایطی، امام شیعیان را به تقیه سفارش می‌کرد.<ref>رجال الکشی، ج2، ص501-502؛ تشیع در مسیر تاریخ، ص364؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص360 </ref> بنا به نقل [[کلینی]]، منصور به حسن بن زید بن حسن (م.۱۶۸ق.)، والی خود در مدینه، دستور داد تا خانه امام را آتش بزند.<ref>الکافی، ج2، ص537</ref>
همچنین بنابر روایتی منصور چند بار تلاش کرد امام صادق را به شهادت برساند اما موفق نشد.<ref>مناقب آل ابی‌طالب، ج3، ص234</ref>

در عین دوری از امور سیاسی،امام صادق(ع) همواره از فرصت‌های مناسب برای ترویج مکتب [[اهل بیت]] بهره می‌برد؛ چنان‌که در حضور منصور عباسی به رد و انکار اقتدارگرایی و طاغوت‌گرایی در حکومت کردن و نقد جباریت پرداخت.<ref>الفصول المهمه، ج2، ص915؛ مطالب السوول، ص286؛ تهذیب الکمال، ج5، ص79</ref> و دنیاطلبی و روی آوردن به سلاطین را نکوهش کرد.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج6، ص261-262.</ref> از دیگر مواضع صریح سیاسی امام صادق(ع) در پی اهانت حاکم مدینه به [[امام علی(ع)|حضرت علی(ع)]] ست که سرزنش شدید منصور را در پی داشت.<ref>الامالی، طوسی، ص33-50.</ref>

==نقش فرهنگی==
امام صادق(ع) بخش عمده فعالیت‌های خود را به احیا و نشر حدیث [[پیامبر(ص)]] و [[اهل بیت]] اختصاص داد و بدین ترتیب میراث ارزشمندی به جای گذاشت. احادیث نقل شده از امام صادق(ع) بیشتر از دیگر امامان است و غالب سند روایات شیعی و [[اصول اربعمائه]] به آن حضرت منتهی می‌شود. در منابع شیعه و اهل سنت، احادیث بسیاری از امام صادق، در ابواب گوناگون دینی، از جمله اصول و فروع دین، اخلاق و مواعظ و مناظرات نقل شده است.

فقه شیعه عمدتاً بر روایات به‌جای مانده از امام صادق(ع) مبتنی‌است؛ به همین جهت مکتب فقهی شیعیان دوازده امامی را مذهب جعفری نیز می‌نامند. تعداد راویان از امام، به اختلاف تا ۴۰۰۰ نفر دانسته شده است.<ref>الارشاد، ج2، ص179؛ الامام الصادق و مذاهب الاربعه، ج2، ص61</ref>

==امام در حرمیـن==
امام صادق(ع) با حاکمان انتصابی اموی و عباسی متعددی در [[مدینه]] هم‌عصر بود. امرای منصوب اموی عبارت بودند از: خالد بن عبدالملک بن حارث (۱۱۴-۱۱۷ق.)، محمد بن هشام بن اسماعیل مخزومی (۱۱۸-۱۲۵ق.)، یوسف بن محمد ثقفی(۱۲۵ق.)، عبدالعزیز بن عمر بن عبدالعزیز (۱۲۶ق.)، عبدالواحد بن سلیمان بن عبدالملک (۱۲۹ق.)، مختار بن عبدالله اباضی (۱۲۹ق.)، محمد بن عبدالملک بن عطیه سعدی (۱۳۰ق.)، ولید بن عروه سعدی (۱۳۱ق.) و یوسف بن عروه سعدی (۱۳۲ق.).

در عصر عباسیان نیز امام با امیرانی هم‌عصر بود که یکی از آن‌ها، داوود بن علی، عموی سفاح و منصور عباسی بود.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص83؛ تاریخ الطبری، ج7، ص458</ref> او در مدت امارت چهار ماهه‌اش<ref>الطبقات الکبری، ج6، ص336؛ تاریخ خلیفه، ص270؛ الامامة و السیاسه، ج2، ص179،</ref> معلی بن خنیس، وکیل آن حضرت، را دستگیر و اموال ایشان را توقیف کرد. پس از این‌که معلی از معرفی کردن شیعیان به داوود امتناع کرد، داوود فرمان اعدام وی را به سیرافی، رئیس شرطه مدینه، داد. این کار، اعتراض شدید امام صادق(ع) را به دنبال داشت. داوود در پاسخ به این اعتراض ادعا کرد که قتل معلی بدون هماهنگی با وی صورت گرفته و سیرافی را به جرم آن کشت.<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص333؛ رجال الکشی، ص379-380؛ مسند الامام الصادق، ج4، ص533</ref>

==خانه امام صادق در مکه و مدینه==
{{اصلی|خانه امام صادق(ع)}}
امام صادق(ع) در مکه، نزدیک دارالعجله سمت [[صفا و مروه]]، خانه‌ای داشت که نزدیک دار ابی‌سعید واقع شده بود. طبق قولی، چنان‌که گذشت، این منزل زادگاه آن حضرت بود.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص360.</ref> آن حضرت در مدینه نیز منزلی داشت که [[فاطمیان]] مصر، در حکومت الحاکم، آن را که در حال ویرانی و متروک بود، گشودند و مصحف، شمشیر، کساء، و برخی دیگر از اشیای آن را به مصر منتقل کردند.<ref>المنتظم، ج15، ص71؛ البدایة و النهایه، ج11، ص342</ref> همچنین برای آن حضرت باغ و مزرعه‌ای پیرامون مدینه ثبت شده است<ref>وسائل الشیعه، ج17، ص39؛ بحار الانوار، ج47، ص57 </ref> که کارگرانی در آن‌ها برای آن حضرت کار می‌کردند.<ref>فروع الکافی، ج5، ص289؛ بحار الانوار، ج47، ص57.</ref>

گرچه منابع شمار دفعات حج‌گزاری امام صادق(ع) را گزارش نکرده‌اند، اما زندگی کردن آن حضرت در مدینه و حضور مستمر و مداوم ایشان در موسم حج<ref>حج الانبیاء و الائمه، ص341-343.</ref> گویای اهتمام ویژه آن حضرت به حج و عمره است. حتی به نقلی امام، در دوران نوجوانی، سفر حج داشته است.<ref>الکافی، ج2، ص86</ref>

==آموزه‌های امام صادق(ع) درباب حج==
روایات پرشماری از امام صادق(ع) درباره آداب و مناسک حج نقل شده است. نقش آن حضرت در تبیین مسائل حج به حدی است که به نقل از ابوحنیفه، اگر جعفر بن محمد نبود، مردم مناسک حج خود را نمی‌دانستند.<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص519</ref> منابع روایی بابی را به حج اختصاص داده‌اند که روایات آن غالباً از امام صادق(ع)است. برخی محققان، این روایات را به صورت مستقل جمع‌آوری کرده‌اند.<ref>الانبیاء و الائمه، ص386</ref> 

امام درباره اهمیت و لزوم فراگیری احکام و مناسک حج، که قبولی آن در انجام درست اعمال است، به زراره (از اصحاب امام) -که گفته بود حدود چهل سال است که از شما درباره حج می‌پرسم و شما فتوا می‌دهید- یادآور شد: «خانه‌ای که بیش از دو هزار سال پیش از پیدایش آدم حج گزارده می‌شد، در ۴۰ سال مسائل آن پایان نمی‌پذیرد».<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص519</ref>

===اهمیت حج===
از آن حضرت در باب اهمیت حج روایاتی نقل شده که در آن‌ها حج برترین راه از راه‌های خدا و همرتبه جهاد دانسته شده است.<ref>دعائم الاسلام، ج1، ص 293؛  الکافی، ج4، ص253.</ref> آن حضرت حج را آزمایشی از سوی خدا، برای سنجش طاعت بندگان، عنوان کرده و پابرجایی دین را به برپایی [[کعبه]] منوط کرده است.<ref>علل الشرائع، ج2، ص89؛ مسند الامام الصادق، ج13، ص416</ref>

از آثار و برکات حج در سخنان امام صادق می‌توان به پاک شدن از گناه،<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص109.</ref> نورانیت،<ref>الکافی، ج4، ص255.</ref> همنشینی با پیامبران و صالحان ،<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص235</ref> در امان بودن از عذاب،<ref>الامالی، طوسی، ص668</ref> نوشته شدن حسنه از ابتدای حرکت، نجات از آتش، حفظ خانواده و اموال،<ref>الکافی، ج4، ص253</ref> افزایش مال و روزی،<ref>الکافی، ج4، ص252</ref> استجابت دعا،<ref>الکافی، ج2، ص509</ref>است.

===آداب سفر حج در سخنان امام===
در مجموعه‌ای از سخنانی که از امام صادق(ع) درباب حج نقل شده، برخی آداب و توصیه‌ها برای سفر حج وجود دارد که بخشی از آن به شرح زیر است:

*[[توبه]] و استغفار هنگام اراده حج<ref>مصباح الشریعه، ص142</ref>
*انجام حج، با مال پاک<ref>وسائل الشیعه، ج12، ص60</ref>
*استطاعت مالی به اندازه‌ای که فرد بتواند با بخشی مالش حج انجام داده و بخشی را نیز برای خوراک خانواده‌اش باقی بگذارد.<ref>سائل الشیعه، ج11، ص37</ref> امام صادق(ع)
*مراقبت از دارایی در سفر حج و همراه داشتن و حفظ زاد و توشه<ref>وسائل الشعیه، ج11، ص419</ref>
*سفر خود را به اطلاع برادران دینی رساندن<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص448.</ref>
*داشتن همسفر و پرهیز از تنها سفر کردن<ref>آداب سفر حج، ص45</ref>
*وصیت کردن پیش از سفر<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص369</ref>
*صدقه دادن پیش از سفر<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص375</ref> و پس از انجام مناسک حج<ref>الکافی، ج4، ص533</ref>
*نماز خواندن پیش از سفر و آغاز سفر با نماز<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص379</ref>
*دعا خواندن هنگام خروج برای سفر مکه<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص303؛ المحاسن، ج2، ص88</ref>
*به همراه داشتن نیازمندی‌های سفر<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص185</ref> و توشه پاکیزه<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص424</ref>
*نیز آن حضرت به برداشتن [[تربت]] امام حسین۷ توصیه کرده و آن را برای در امان ماندن از ترس، مفید دانسته است.<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص427</ref>
*شکرگزاری و خواندن دعا در هنگام سوار شدن بر مرکب<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص387</ref>
*رعایت اخلاق اسلامی، همچون فروبردن خشم، گذشت کردن، لزوم پرهیز از خیانت، اختلاس، دزدی و ربا<ref>الکافی، ج5، ص124</ref>
*سخاوت داشتن در سفر حج<ref>الکافی، ج4، ص286</ref>
*پرهیز از ناسازگاری، آزار نرساندن به همسفران و نادیده گرفتن لغزش‌های آنان<ref>الکافی، ج2، ص354</ref>
*رازداری پس از سفر<ref>تحف العقول، ص373؛ الامالی، مفید، ص44</ref>
*احترام به سالخوردگان<ref>الکافی، ج2، ص658 </ref>
*سلام کردن به همسفران<ref>الکافی، ج2، ص645</ref>
*کمک به همسفران<ref>الکافی، ج4، ص545</ref> و پرستاری و مدارا با بیمار<ref>الکافی، ج4، ص546</ref>
*داشتن ارتباط در سفر، مانند نامه‌نگاری با خانواده، خویشان و دوستان،<ref>آثار الصادقین، ج8، ص293. </ref>
*مراقب وقت واجبات الهی باشند.<ref>مصباح الشریعه، ص48.</ref>
*نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبی، که نماز در اولی یکصد هزار و در دومی ده هزار پاداش دارد،<ref>الکافی، ج4، ص586</ref>
*لزوم پرداختن به عبادت و غنیمت شمردن اوقات<ref>الکافی، ج2، ص86-87</ref>
*شرکت در نماز جماعت غیر شیعه<ref>الکافی، ج2، ص635</ref>
*نظم صفوف<ref>بحار الانوار، ج83، ص18</ref>
*رو به قبله نشستن - به تأسی از رسول خدا(ص)<ref>مکارم الاخلاق، ص26</ref>
*خودداری از اسراف<ref>بحار الانوار، ج72، ص303</ref>
*پرهیز از پرخوری و خواب زیاد<ref>وسائل الشیعه، ج24، ص242</ref>
*رعایت نکات بهداشتی مانند شستن دست‌ها، پیش و پس از صرف غذا<ref>فروع الکافی، ج6، ص290</ref>
*مسواک زدن که امام آن را از اخلاق انبیا برشمرده است<ref>بحار الانوار، ج73، ص131</ref>
*تکرار کردن لبیک، با صدای بلند، برای مردان، پس از احرام در مسجد شجره، هنگام سوار شدن یا پیاده شدن از مرکب، در سرازیری و بلندی، برخورد با سواره، هنگام سحر و قطع لبیک با دیدن خانه خدا<ref>الحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ص182-184، 467</ref>

===آداب حضور در حرمین===

*انجام غسل هنگام ورود به مکه و در صورت عدم موفقیت، انجام آن، هنگام ورود به حرم<ref>الحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ص56-57</ref>
*تواضع در هنگام ورود به حرم<ref>مصباح المتهجد، ص679؛ السرائر، ج1، ص570.</ref>
*ورود به مسجدالحرام از باب بنی‌شیبه که محل دفن شدن بت بنی‌شیبه، در فتح مکه (سال هشتم هجرت)، به دست امام علی(ع) است ا<ref>الحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ص67</ref>
*حرکت با پای برهنه، داشتن خشوع و خضوع<ref>الکافی، ج4، ص401-402</ref>
*طواف نکردن در حال خستگی، حرکت آرام و معتدل در طواف برای آزار ندیدن دیگر طواف‌کنندگان ا<ref>لحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ص191، 193.</ref>
*خودداری از طواف مستحبی و فرصت دادن به کسانی که طواف واجب انجام می‌دهند،
*فرستادن تکبیر و صلوات هنگام ازدحام برای استلام حجرالاسود و عدم استلام آن،و استلام آن هنگام خلوتی. ا<ref>لکافی، ج4، ص405، 407، 412</ref>
*نماز و دعا خواندن بسیار در مسجدالحرام<ref>الکافی، ج4، ص527</ref>
*منع از «اِحتباء» (نشستن بر نشیمنگاه خود با حلقه زدن دست‌ها گرد زانو)<ref>الکافی، ج2، ص663</ref>
*آرامش و وقار و نگاه به کعبه در بالای صفا، حمد و ثنای الهی و یادآوری نعمت‌های الهی، ادعیه و اذکاری را، از جمله گفتن هفت مرتبه «اللهُ اکبَر»، «الحُمْدُ للهِ»، و «لا إِلهَ إِلَّا اللهُ» و سه مرتبه «لا الهَ الّا اللهُ، وَحْدَهُ لا شَریک لَهُ، لَهُ المُلک وَ لَهُ الحَمْدُ، یحْیی ویمیتُ وَ هُوَ حَی لا یمُوتُ وَ هُوَ عَلی کلِّ شَیء قدِیر»<ref>الحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ص205 از آن حضرت خواندن دعایی خاص در عرفات نقل شده است. اقبال الاعمال، ج2، ص73</ref>
*ترک مکه پس از انجام مناسک و بازگشت نزد خانواده<ref>الحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ص267.</ref><ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص525 </ref>
*صدقه دادن در هنگام ترک مکه<ref>الکافی، ج4، ص530</ref>
*وداع کعبه با طواف، و در صورت امکان استلام حجرالاسود در هر شوط، و نیز استلام رکن یمانی<ref>الکافی، ج4، ص531</ref>
*شریک کردن دیگران در حج<ref>الکافی، ج4، ص316؛ وسائل الشیعه، ج8، ص143</ref>
*زیارت رسول الله و حرم معصومین در مدینه پس از انجام حج<ref>علل الشرائع، ج2، ص459</ref><ref>الکافی، ج4، ص548</ref>
*تهیه سوغات سفر حج<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص225.</ref><ref>وسائل الشیعه، ج11، ص459 </ref>
*خوشامدگویی به حاجی و مصافحه با او<ref>ثواب الاعمال، ص50.</ref>

امام صادق(ع) انجام عمره در هر یک از ماه‌های سال را روا، اما عمره رجبیه را برتر می‌دانست.<ref>الکافی، ج4، ص536؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص453</ref> در نقلی آن حضرت، برای انجام عمره، منتظر بیست سوم رمضان می‌شد، آن‌گاه احرام بسته و مشغول مناسک می‌شد.<ref>الکافی، ج4، ص536</ref> بنا به روایتی از آن امام، انجام عمره در این ماه معادل یک حج است.<ref>الکافی، ج4، ص548</ref> امام صادق(ع) مقصود از آیه (وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ) را انجام آن‌ها و پرهیز از هر چیزی که محرم در این دو از آن پرهیز می‌کند، تفسیر کرد.<ref>الکافی، ج4، ص264</ref>

==توصیف حرمین در سخن امام==
امام صادق(ع) در روایتی، [[مکه]] را دوست‌داشتنی‌ترین زمین نزد خداوند دانسته که خاک، سنگ، درخت، کوه و آبی محبوب‌تر از آن‌ها نیست.<ref>الکافی، ج2، ص243.</ref>
آن حضرت وجه تسمیه [[کعبه]] و مربع بودن آن را بدان جهت دانسته که کعبه در مقابل [[بیت‌المعمور]]، که به شکل مربع است، استقرار گرفته و غرض خدا بر اذکار: «سبحان الله، الحمد لله و لا اله الا الله»، استوار است.<ref>علل الشرائع، ج۲، ص۳۹۸</ref>

در سخنی از امام صادق(ع) [[رکن یمانی]] دری از درهای بهشت است که از هنگام گشوده شدنش، بسته نشده است.<ref>علل الشرائع، ج4، ص409</ref>آن حضرت بوسیدن و استلام [[حجرالاسود]] را، در صورتی که ازدحام نباشد، توصیه کرده و فرموده است: «در وقت ازدحام، از دور بر او تکبیر بگویند».<ref>نک: الکافی، ج4، ص404؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص103</ref> از نظر امام صادق(ع) استلام [[حجرالاسود]] از زنان برداشته شده است.<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص326.</ref>

به نقل امام، [[حِجر اسماعیل]]، محل سکونت حضرت [[اسماعیل]] و نیز محل دفن او و مادرش هاجر بوده است.<ref>الکافی، ج4، ص210</ref> آن حضرت [[ملتزم]] را جایی دانسته که اگر بنده ای در آن‌جا به گناهانش اعتراف و طلب استغفار کند، بخشوده می‌شود. ا<ref>لکافی، ج4، ص410.</ref>  امام صادق(ع) [[مسعی]] را جایی معرفی کرده که روی زمین دوست‌داشتنی‌تر از آن نبوده و فلسفه آن را تحقیر زورگویان در آن‌جا دانسته است.<ref>الکافی، ج4، ص434</ref> در روایتی از امام صادق نامگذاری این سرزمین به [[عرفات]] از این رو بوده که [[جبرئیل]]، در ظهر [[عرفه]]، به [[ابراهیم]] ابلاغ کرد تا به گناهان خود اعتراف کرده و مناسک را بشناسد.<ref>الکافی، ج4، ص436</ref>

==جستار وابسته==

*[[مقام امام جعفر صادق (حله)]]
*[[مقام امام جعفر صادق (کربلا)]]

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/haj-haramein
 | عنوان = امام صادق
 | نویسنده = محمود سامانی
}}
{{منابع}}
* '''آداب سفر حج''': سيد علي قاضي عسکر، تهران، مشعر، 1374ش؛
* '''الاتحاف بحبّ الاشراف''': عبدالله بن محمد الشبراوي، به کوشش سامي، دار الکتاب الاسلامي، 1423ق؛
* '''اثبات الهداه بن النصوص و المعجزات''': محمد بن الحسن الحر العاملي، (م.1104ق.)، مقدمه سيد شهاب‌الدين مرعشی نجفی، بيروت، اعلمي، 1425ق؛ 
* '''احقاق الحق''': قاضي نور الله شوشتري (م.1019ق.)، قم، انتشارات کتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، 1409ق؛ 
* '''الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد''': محمد بن محمد ابن النعمان، (شيخ مفيد) (336-413ق.)، تحقيق مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، بيروت، دار المفيد، 1414ق؛ 
* '''اعلام الوري باعلام الهدي''': الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، تصحيح مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1417ق؛ 
* '''الامالي''': محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تصحيح قسم الدراسات الاسلاميه مؤسسه البعثه، تهران، بنياد بعثت، 1417ق؛
* '''الامالي''': محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد) (م.413ق.)، تصحيح حسين استاد ولي، علي‌اکبر غفاري، بيروت، دار المفيد، چاپ دوم، 1414ق؛
* '''الامام الصادق''': محمد حسن المظفر، بيروت، دار الزهرا، 1397ق؛ 
* '''الامام جعفر الصادق عليه السّلام''': عبدالحليم جلندي، تحقيق شيخ احمد جاسم المالکي، المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الاسلاميه، تهران، ١۴٢۴ق؛ 
* '''انساب الاشراف''': احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، 1417ق؛
* '''الانوار البهية في تاريخ الحجج الالهيه''': عباس قمي (1254-1319ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1417ق؛
* '''الائمة الاثناعشر''': محمد بن طولون (م.953ق.)، قم، الرضی؛ 
* '''بازپژوهشي تاريخ ولادت و شهادت معصومان''': يدالله مقدسي، قم، پژوهشگاه فرهنگ و علوم انساني، 1392ش؛
* '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار''': محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمدباقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمدمهدي موسوي خرسان، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق؛
* '''البداية و النهاية في التاريخ''': اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، بيروت، دار الفکر، 1407ق؛
* '''تاريخ الطبري''' (تاريخ الامم و الملوک): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي؛
* '''التاريخ الکبير''': محمد بن اسماعيل البخاري (م.256ق.)، بيروت، دار الفکر، 1407ق؛ 
* '''تاريخ خليفة بن خياط''': خليفة بن خياط (م240ق.)، تحقيق مصطفي نجيب فواز و حکمت کشلي فواز، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق؛
* '''تاريخ مکة المشرفه و المسجدالحرام و المدينة الشريف''': محمد بن احمد الملکي الحنفي (م.854ق.) تحقيق علا ابراهيم الازهري و ايمن نصرالله الازهري، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق؛
* '''تاريخ اليعقوبي''': احمد بن محمد بن واضح اليعقوبي، تحقيق، خليل منصور، دار الکتب، بيروت، 1419ق؛ 
* '''تحصيل المرام في اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام''': محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، 1424ق؛ 
* '''تحف العقول عن آل الرسول''': حسن ابن شعبه الحراني (م.قرن4ق.) تصحيح علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1404ق؛ 
* '''التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفه''': شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن السخاوي (م.902ق.)، مدينه، مرکز بحوث و دراسات المدينة المنوره، 1429ق؛ 
* '''تشيع در مسير تاريخ''': حسين محمد جعفري، ترجمه محمد تقي آيت‌اللهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1382ش؛ 
* '''تفسير ابن کثير''' (تفسير القرآن العظيم): اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، به کوشش يوسف عبدالرحمن مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1409ق؛ 
* '''تهذيب الاحکام في شرح المقنعة للشيخ المفيد''': محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1365ش؛ 
* '''تهذيب الکمال في اسماء الرجال''': يوسف بن عبدالرحمن المزي (م.742ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بيروت، مؤسسة الرساله، 1985م؛
* '''الثاقب في المناقب''': محمد بن علي بن حمزه (م.560ق.)، به کوشش علوان، قم، انتشارات انصاريان، 1412ق؛ 
* '''ثواب الاعمال و عقاب الاعمال''': محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، قم، شريف رضي، 1368ش؛ 
* '''الجامع اللطيف في فضل مکة و اهلها و بناء البيت الشريف''': محمد بن ظهيره (م.986ق.) مصحح علي عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛ 
* '''حج الانبياء و الائمه''': تحقيق معاونت آموزش و پژوهش حوزه نمايندگي ولي فقيه، اخراج حيدر الخزرجي، تهران، مشعر، 1416ق؛ 
* '''الحج و العمرفة في الکتاب و السنه''': محمد محمدي ري‌شهري، قم، دار الحديث؛ 
* '''حج و عمره در قرآن و حديث''': محمد محمدي ري‌شهري، تهران، مشعر، 1386ش؛ 
* '''حياة الامام محمد الباقر''': باقر شريف قرشي، بيروت، دار البلاغه، 1413ق؛ 
* '''حيات فکري و سياسي امامان شيعه''': رسول جعفريان، قم، انصاريان، 1381ش.
* '''دائرة المعارف بزرگ اسلامي''': کاظم موسوي بجنوردي، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، تهران، ١٣۶٩ش؛
* '''الدر النظيم في مناقب الائمّه اللهاميم''': ابن حاتم العالمي (م.646ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1420ق؛ 
* '''دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضايا و الاحکام''': نعمان بن محمد المغربي (م.363ق.)، تحقيق آصف بن علي اصغر فيضي، قاهره، دار المعارف، 1383ق؛ 
* '''دلايل الامامه''': محمد بن جرير الطبري شيعي (قرن4ق.)، تهران، بنياد بعثت، 1413ق؛ 
* '''رجال الکشي''' (اختيار معرفة الرجال): محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، تحقيق حسن مصطفوي، دانشگاه مشهد، 1348ش؛ 
* '''روضة الواعظين''': ابن الفتال نيشابوري (م.508ق.)، قم، الرضي، 1375ق؛ 
* '''سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه''': محمدرضا جباري، قم، مؤسسه امام خميني=، 1382ش؛
* '''السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي''': محمد بن احمد ابن ادريس (م.598ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1411ق؛ 
* '''سير اعلام النبلاء''': شمس‌الدين محمد بن احمد الذهبي (م.748ق.)، تحقيق حسين الاسد، الرساله، بيروت، 1406ق؛ 
* '''سيري در سيره ائمه اطهار''': مرتضي مطهري (م.1358ش.) قم، صدرا، 1383ش؛ 
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام''': محمد بن احمد التقي الفاسي، تحقيق گروهي از علما، بيروت، دار الکتب العلميه، 1421ق؛
* '''الطبقات الکبري''': محمد بن سعد (م.230ق.)، بيروت، دار الصادر، 1409ق؛
* '''العقد الثمين''': محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.)، تصحيح محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1419ق؛
* '''العقد الفريد''': احمد بن محمد ابن عبد ربه (246-328ق.)، به کوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، دار الکتب العلميه، 1404ق؛ 
* '''علل الشرائع و الاحکام''': محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش سيد محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحيدريه، 1385ق؛ 
* '''عيون اخبار الرضا''': محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق حسين اعلمي، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1404ق؛
* '''الغيبه''': ابوجعفر محمد بن حسن طوسي (م.460ق.)، تحقيق عبادالله الطهراني و علي احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلاميه، 1425ق؛
* '''الفصول المهمة في معرفة الائمه''': علي ابن محمد بن صباغ مالکي، (م.855ق.)، تحقيق دارالحديث، قم، دار الحديث، 1422ق؛ 
* '''الکافي''': محمد بن يعقوب کليني (م.329ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، تهران، اسوه، 1418ق؛ 
* '''کشف الارتياب''': سيد محسن الامين (م.1371ق.)، به کوشش سيد حسن امين، قم، مکتبة الحرمين، 1382ق؛ 
* '''کشف الغمه في معرفة الائمه''': علي بن ابي‌الفتح الاربلي، دار الاضواء، بيروت؛ 
* '''کمال‌الدين و تمام النعمه''': محمد ابن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1405ق؛ 
* '''المحاسن''': محمد بن خالد البرقي، تصحيح محدث ارموي، تهران، 1370ق؛ 
* '''مروج الذهب و معادن الجوهر''': علي بن الحسين المسعودي (م.346ق.)، به کوشش يوسف اسعد داغر، قم، هجرت، 1409ق؛ 
* '''المستجاد من الارشاد''': ابومنصور حسن بن ابويوسف حلي (م.726ق.)، قم، انتشارات کتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، 1406ق؛ 
* '''مسند الامام احمد بن حنبل''': احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار الصادر، بي‌تا؛ مسند الامام الصادق: عزيز الله عطاردي، تهران، عطارد، 1384ش؛ 
* '''مشاهير عملاء الامصار''': محمد بن حبان (م.354ق.)، تحقيق علي ابراهيم، المنصور، دار الوفاء، 1411ق؛ 
* '''مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه''': المنسوب للامام الصادق7 (م.148ق.)، بيروت، الاعلمي، 1400ق؛
* '''مصباح المتهجد و سلاح المتعبد''': محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، تصحيح اسماعيل انصاري زنجاني، اعداد علي اصغر مرواريد، بيروت، مؤسسه فقه الشيعه، 1411ق؛ 
* '''مطالب السوول في مناقب آل الرسول''': محمد بن طلحة الشافعي (م.652ق.) اشراف عبدالعزيز الطباطبايي، بيروت، البلاغ، 1419ق؛ 
* '''مقاتل الطالبيين''': ابوالفرج اصفهاني (م.356ق.)، تحقيق سيد احمد صقر، بيروت، دار المعرفه؛ 
* '''الملل و النح'''ل: ابوالفتح محمد بن عبدالکريم شهرستاني (م.548ق.)، تحقيق محمد سيد گيلاني، بيروت، دار المعرفه؛ 
* '''مکارم الاخلاق''': الفضل بن الحسن الطبرسي (قرن6ق.)، قم، شريف رضي، 1392ق؛ 
* '''من لايحضره الفقيه''': محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق؛ 
* '''مناقب آل ابوطالب''': ابن شهر آشوب (م.588ق.)، عده‌اي از اساتيد، نجف، مکتبة الحيدريه، 1376ق؛ 
* '''مناقب و مراثي اهل بيت''': احمد احمدي بيرجندي (م.1377ش.)، مشهد، آستان قدس رضوي، 1384ش؛ 
* '''المنتظم في تاريخ الملوک و الامم''': عبدالرحمن بن علي ابن الجوزي (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا و نعيم زرزور، بيروت، دار الکتب العلميه، 1412ق؛ 
* '''وسائل الشيعه''' (تفصيل وسائل الشيعة الي تحصيل مسائل الشريعه): محمد بن الحسن الحر العاملي (1033-1104ق.)، به کوشش عبدالرحيم رباني شيرازي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق؛ 
* '''وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبتة العِيان''': احمد بن محمد بن خلکان (م.681ق.)، به کوشش احسان عباس، بيروت، دار صادر، 1414ق؛ 
* '''ينابيع الموده لذوي القربي''': سليمان بن ابراهيم القندوزي (م.1294ق.)، به کوشش سيد علي جمال اشرف الحسيني، قم، دار الاسوه، 1416ق.

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:امام صادق(ع)]]
[[رده:مدفونان در بقیع]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]