در حال ویرایش اماکن منسوب به امام علی در حجاز

در [[سرزمین حجاز]]، مساجد و زیارتگاه‌های متعددی وجود داشته که به یادبود محل حضور و نماز خواندن [[پیامبرخدا(ص)]] و دیگر شخصیت‌های مقدس مسلمانان یا در ارتباط با حوادث سرنوشت‌ساز صدر اسلام بنا گردیده است. [[امیر مؤمنان علی(ع)]] از جمله شخصیت‌هایی است که زیارتگاه‌ها و مکان‌های متعددی به نام ایشان در حجاز وجود داشته است و اماکن منسوب به آن حضرت، شامل شماری از مساجد، خانه‌ها و چاه‌های آب بوده است.
==مقدمه==
منطقه حجاز به عنوان مهد اسلام و دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]] به عنوان مقدس‌ترین شهرهای مسلمانان، دربرگیرنده اماکن و آثار متبرک و زیارتی فراوانی است که از دیرباز تا کنون، همواره محل توجه و احترام مسلمانان بوده است.
بخشی از این اماکن، شامل مساجد مقدس و متبرکی است که در محل حضور و نماز خواندن رسول برگزیده خدا، [[حضرت محمد(ص)]] و دیگر شخصیت‌های مقدس صدر اسلام ساخته شده و یادآور رخدادهای مهم و سرنوشت‌ساز صدر اسلام و دوره حیات پیامبر(ص) است.
 

بخش دیگری از این آثار شامل گنبدها و زیارتگاه‌هایی است که بر قبور اهل بیت، [[صحابه پیامبر(ص)]] و علما و دیگر شخصیت‌های بزرگ و تاثیرگذار تاریخ اسلام بنیاد نهاده شده است. در میان شخصیت‌های مقدس مسلمانان که در کنار پیامبر(ص) در حوادث مهم صدر اسلام نقش و تاثیر چشمگیری داشته‌اند، بی‌تردید نام [[امیر مؤمنان علی(ع)]] می‌درخشد.

==اماکن منسوب به امام علی در مکه==
مهم‌ترین شهر و مقدّس‌ترین نقطه حجاز، بلکه جزیرةالعرب، شهر مکه است. می‌دانیم که حضرت علی(ع)، از نخستین سال‌های کودکی خود در مکه تا زمان وفات پیامبر(ص) در مدینه، همواره در ملازمت ایشان به‌سر برد و در جنگ‌های ایشان بیشترین رشادت‌ها و حماسه‌آفرینی‌ها را از خود نشان داد و پیامبر(ص) نیز در جایگاه‌های متعددی ایشان را به عنوان وصی و خلیفه خود معرفی کرد.

بدین ترتیب، طبیعی است که در سرزمین حجاز و به خصوص در شهر مکه، اماکن و زیارتگاه‌های متعددی به نام امام علی(ع) وجود داشته و از همان قرون اولیه زیارتگاه عموم مسلمانان بوده است. در ذیل به معرفی اجمالی این اماکن می‌پردازیم:
===خانه کعبه===
[[خانه کعبه]]؛ خانه کعبه را باید یکی از مکان‌های منسوب به امام علی(ع)، بلکه از مهم‌ترین آنها در [[حجاز]] به شمار آورد، زیرا که ایشان در خانه کعبه به دنیا آمده است.

از میان علمای اهل سنت نیز [[حاکم نیشابوری]] (م 405ق) احتمالاً نخستین کسی است که به مسئله ولادت امام علی(ع) در داخل کعبه اشاره کرده و آن را «[[متواتر]]» دانسته است. <ref>المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیسابوری، محمد بن عبدالله، ج3، ص550.</ref>‌

با این حال، با توجه به اینکه مسئله ولادت امام علی(ع) در کعبه در سده‌های اولیه مورد پذیرش همه اهل سنّت نبوده، از دیرباز مکان دیگری در مکه مکرمه به عنوان محل ولادت آن حضرت وجود داشته است. این مکان «مولد علی(ع)» نام داشته و محل آن [[شعب ابی‌طالب]] -‌ که امروزه به نام «شِعب علی» شناخته می‌شود -‌ بوده است. در فاصله کمی از آن نیز خانه محل تولد پیامبر(ص) قرار داشته که امروزه به‌جای آن، ساختمان کتابخانه مکه مکرمه ساخته شده است.

===خانه حضرت خدیجه===
[[خانه حضرت خدیجه]](س)؛ یکی دیگر از زیارتگاه‌های منسوب به امام علی(ع) در شهر مکه است. امام علی(ع) در این خانه نزد پیامبر(ص) پرورش یافت و سال‌هایی از کودکی خود را سپری کرد.<ref>مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، تحقیق: یوسف البقاعی، 1412ق/1991م، ج2، ص227.</ref>

===شعب ابی‌طالب===
[[شعب ابی‌طالب]]؛ از دیگر مشاهد منسوب به امام علی(ع)، شعب ابی‌طالب است. بنابر نقل منابع، در شعب ابی‌طالب نزدیک درِ خانه محل تولد پیامبر(ص)، امام علی(ع)، نماز خوانده است. به نظر می‌رسد این مکان همان خانه پدری امام علی(ع) باشد که نزد اهل سنت به عنوان زادگاه ایشان شناخته می‌شده است.<ref>مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، تحقیق: یوسف البقاعی، 1412ق/1991م، ج2، ص227.</ref>

این خانه در [[دوره سعودی]] به مدرسه‌ای شبانه به نام «مدرسه النجاح» تبدیل شده بود که همین مدرسه نیز در سال 1402ق در جریان پروژه صاف کردن محله «شِعب بنی‌هاشم» (سوق اللیل) و منطقه «شعب علی» و خانه‌های واقع در [[کوه ابوقبیس]]، تخریب گردید و به‌طور کامل از بین رفت. <ref>الاماکن الماثوره المتواتره فی مکه المکرمة: عرض و تحلیل، ابوسلیمان، عبدالوهاب ابراهیم، 1430ق/2009م، ص157.</ref>‌
===مسجد امام علی در تنعیم===
[[مسجد امام علی (تنعیم)]]؛ در منطقه «[[تنعیم]]» مسجدی به نام امام علی(ع) وجود داشته است که برخی از مورخان بدان اشاره کرده‌اند.<ref>رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص90.</ref>
===مقام امام علی در دارالخیزران===
[[مقام امام علی (دارالخیزران)]]؛ یکی دیگر از اماکن منسوب به امام علی(ع) در مکه، محلی در نزدیکی و سمت راست [[دارالخیزران]] بوده است. بنابر نقل برخی منابع، دارالخیزران، محل نشستن و تکیه دادن پیامبر(ص) بوده و در سمت راست آن، محلی منسوب به امام علی(ع)، وجود داشته است. <ref>رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص145.</ref>  

گفتنی است دارالخیزران در جریان توسعه [[مسجدالحرام]] در زمان [[ملک سعود بن عبدالعزیز]] در سال 1375ق تخریب شد و محل آن در محدوده مسجدالحرام قرار گرفت. <ref>التاریخ القویم لمکّه وبیت الله الکریم، الکردی المکّی، محمدطاهر، 1420ق/2000م، ج2، ص86.</ref>‌
==اماکن منسوب به امام علی در مدینه==
حضرت امیر مؤمنان(ع) پس از گذشت مدت کوتاهی از [[هجرت پیامبرخدا]](ص) از مکه به مدینه، به این شهر مهاجرت نمود و تا زمان آغاز خلافت ظاهری خود، در این شهر زندگی کرد.

بنابراین بدیهی است که اماکن منسوب به حضرت علی(ع)، در این شهر همواره مورد توجه مجاوران، زائران و تاریخ‌نگاران بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی، سفرنامه‌نویسان از وجود این اماکن گزارشات نسبتا مفصلی را ارائه کرده‌اند، که در ذیل به آنها اشاره می‌گردد:
===خانه امام علی===
[[خانه امام علی]]؛ برخی نویسندگان سده ششم هجری همچون [[هروی]] و [[ابن شهرآشوب]]، از خانه امام علی(ع) در مدینه، به عنوان یکی از مکان‌های زیارتی این شهر در زمان خود یاد کرده‌اند. <ref>الاشارات الی معرفه الزیارات، الهروی، علی بن ابی‌بکر، ص92؛ مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، تحقیق: یوسف البقاعی، 1412ق/1991م، ج2، ص227.</ref>‌ 

===مسجدهای منسوب امام علی===
در مدینه و حومه آن، چندین مسجد منسوب به امام علی(ع) وجود داشته که برخی از آنها هنوز پابرجا و برخی دیگر از بین رفته است؛

1. [[مسجد امام علی (مساجد سبعه)]]؛ در منطقه «فتح» در شمال غربی مدینه، مسجدی به نام امام علی(ع) وجود داشت که یکی از چهار مسجد اصلی مجموعه مساجد موسوم به «[[مساجد سبعه]]» به شمار می‌آمد. بی‌تردید نام‌گذاری این مسجد به امام علی(ع)، ناظر به نقش اساسی و بسیار مهم آن حضرت در غزوه «[[غزوه احزاب|احزاب]]» یا «خندق» بود که در جریان آن، امام(ع) با [[عمرو بن عبد ود|عمرو بن عبد وَدّ]] به مبارزه برخاست و او را از پای درآورد.

2. در سمت جنوبی [[مسجد سلمان]]، مسجد موسوم به امام علی(ع) وجود داشته که توسط [[امیر سیف‌الدین حسین بن ابی‌الهیجاء]] از رجال [[دوره فاطمی]] در قرن ششم هجری بنا شده است.<ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق/2001م، ج3، ص189؛ التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق/1979م، ج1، ص69.</ref>

3. [[مسجد امام علی (مدینه)]]؛ در محدوده منطقه «مصلّی» و شمال [[مسجد ابوبکر]] (در غرب [[مسجدالنبی]])، مسجدی به نام «[[مسجد امام علی (مدینه)|مسجد علی بن ابی‌طالب(ع)]]» وجود دارد که بنابر نقل منابع آن حضرت در زمان محاصره [[عثمان بن عفان|عثمان]]، در آنجا [[نماز عید]] را اقامه کرده‌اند. این مسجد بعدها ویران شد و از بین رفت؛ تا جایی‌که برخی از حاجیان در زمان [[موسم حج]] مردگان خود را در آن دفن می‌کردند.<ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص121؛ التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق، ج1، ص69.</ref>

4. برخی منابع به مسجدی متصل به [[مسجد قبا]] از سمت جنوب غربی آن، اشاره کرده و گفته‌اند که در آن زمان به «مسجد علی(ع)» شهرت داشته و زیارتگاه مردم بوده است.<ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص158.</ref>

5. [[مسجد فضیخ]]؛ که در شرق مسجد قبا قرار داشته و در منابع شیعه و [[سنی]]، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن پیامبر(ص) دانسته شده <ref>الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق.، ج4، ص560؛ تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، ج1، ص69.</ref> و نزد [[شیعه]] این باور وجود داشته که در محل این مسجد، [[معجزه ردّ شمس]] به وقوع پیوسته است. <ref>الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، ج4، ص562.</ref>‌ امروزه ساختمان مسجد فضیخ از بین رفته؛ اما زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است.
==چاه‌های آب منسوب به امام علی==
در سرزمین حجاز چندین سازه آبی از قبیل چاه و چشمه وجود دارد که بنابر گزارش منابع تاریخی امام علی(ع) آنها را احداث نمودند. برخی از این سازهه‌ها با گذشت زمان از بین رفته و اثری از آنها نمانده اما آثار و بقایای برخی از این سازه‌ها هنوز باقی است. در ذیل به معرفی این
===آبار علی===
[[آبار علی]]؛ نام نخلستانی است که امروزه در فاصله حدود 7 یا 9 کیلومتری جنوب مدینه و بر سر راه مکه، وجود دارد و در سده‌های اولیه هجری به نام «ذوالحُلَیفه» شناخته می‌شد؛ اما بعدها به نام «بئر علی» و در دوره اخیر نیز به نام «آبار علی» شهرت یافته است.بنابر گزارش منابع، این منطقه ‌دارای چاه‌های آب، منسوب به امام علی‌(ع) بوده و  امام علی(ع) در روزگار خانه‌نشینی در این منطقه چندین حلقه چاه احداث و برای استفاده حج‌گزاران و سایر مردم وقف نمودند.<ref>المغانم المطابه فی معالم طابة، الفیروزآبادی، محمد بن یعقوب، ص82؛ وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص421.</ref>
===بئر ذات العَلَم===
[[بئر ذات العلم|بئر ذات العَلَم]]؛ از دیگر چاه‌های منسوب به امام علی(ع) است. بر اساس باور رایج میان مسلمانان، امام علی(ع) در این چاه با جنّیان جنگید و آنان را شکست داد. شماری از جهان‌گردان و جغرافی‌دانان مسلمان، از سده ششم هجری، به این چاه و موقعیت آن در محلی به نام «[[روحاء]]» در میان مکه و مدینه اشاره کرده‌اند.<ref>رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص167.</ref>‌
===بئر جعرانه===
[[بئر علی (جعرانه)]]؛ در منطقه جِِعرانه، نزدیک مکه، دو چاه آب، یکی منسوب به پیامبر(ص) و دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود داشته است که ناصرخسرو در سفرنامه خود از آنها یاد کرده است.<ref>سفرنامه ناصرخسرو، ناصرخسرو، 1389ش، ص137.</ref>
===چشمه‌های ینبع===
[[چشمه‌های امام علی (ینبع)]]؛ در منطقه ینبع، چندین چشمه آب متعلق به امام علی(ع) وجود داشته است. در برخی از کتب تاریخی از سه چشمه متعلق به امام علی(ع) به نام‌های «[[عین ابی‌نیزر|عین ابی‌نَیزَر]]»، «[[عین البحیر|عین البُحَیر]]»، و «[[عین بولا|عین بولا یا نولا]]» در این منطقه یاد شده است. <ref>تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، ج1، ص221.</ref> در روزگار ما تنها یک چشمه منسوب به امام علی(ع) به نام «عین علی» در ینبع باقی‌مانده و چشمه‌های دیگر از بین رفته یا تغییر نام داده است. <ref>ینبُع، الجاسر، حمد، ص19.</ref>‌  
==سایر مکان‌های مرتبط با امام علی در حجاز==
افزون بر زیارتگاه‌ها و مکان‌های مرتبط با امام علی(ع) در دو شهر مکه و مدینه و حوالی آن، مکان‌های دیگری نیز مرتبط با آن حضرت در سایر شهرها و مناطق حجاز وجود دارد که شماری از آنها با حوادث تاریخی مهم صدر اسلام، همچون [[غزوه بدر]]، [[غزوه خندق]] و بیعت [[غدیر خم]] گره خورده است.
===مسجد غدیر===
[[مسجد غدیر]]؛ یکی از مهم‌ترین مکان‌های مرتبط با امام علی(ع) در حجاز که در «غدیر خُمّ»، نزدیک شهر تاریخی «[[جحفه|جُحفه]]» قرار داشته است. با توجه به اهمیت فوق‌العاده بیعت غدیر، به‌ویژه نزد شیعیان، طبیعی است که از همان قرون اولیه اسلامی، در محل آن مسجدی بنا گردیده و به زیارتگاه شیعیان تبدیل شده باشد.

مسجد غدیر، چنانکه از شواهد تاریخی برمی‌آید، در سده‌های اولیه اسلامی در مسیر کاروان‌های حج بوده، اما بعدها با تغییر مسیر کاروان‌ها، این مسجد رو به ویرانی گذاشته و در دوره‌های اخیر نشانی از آن باقی نمانده است. از این رو محل دقیق این مسجد در روزگار کنونی دانسته نیست و درباره موقعیت جغرافیایی امروزی غدیر خم و مسجد آن، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد.
===مسجد امام علی در بدر===
[[مسجد امام علی (بدر)]]؛ در برخی از منابع متاخر، به وجود مسجدی در روستای بدر به نام امام علی(ع) اشاره شده است. روستای بدر که محل وقوع غزوه بدر، نخستین رویارویی جدّی مسلمانان با مشرکان مکّه در سال دوم هجری بوده، امروزه در فاصله حدود 150 کیلومتری جنوب غربی مدینه قرار دارد. <ref>ملخّص رحلتَی ابن عبدالسلام الدرعی، الجاسر، حمد، 1402ق/1982م، ص96.</ref>

شاید بتوان چنین احتمال داد که با توجه به نقش اصلی و غیر قابل انکار امام علی(ع) در پیروزی مسلمانان در جنگ بدر و رشادت‌های آن حضرت در این نبرد تاریخی سرنوشت‌ساز، مسلمانان مسجدی را به نام امام علی(ع) و با هدف زنده نگه داشتن یاد ایشان در این منطقه ساخته باشند. 
===قلعه خیبر===
[[قلعه خیبر]]؛ از دیگر مکان‌های مرتبط با امیر مؤمنان علی(ع) در حجاز است که یادآور نقش چشمگیر و رشادت‌های آن حضرت در غزوه‌های پیامبرخدا(ص) به شمار می‌آید. در جریان [[غزوه خیبر]]، امام علی(ع) با شکست دادن «[[مرحب|مَرحَب]]»، پهلوان یهود و گشودن معجزه‌آسای دروازه قلعه خیبر، یکی از بزرگ‌ترین پیروزی‌های دوره حیات پیامبر(ص) را رقم زد.<ref>معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، ج2، صص410-409.</ref>
===عین علی در خیبر===
[[عین علی (خیبر)]]؛ در خیبر هفت قلعه به نام‌های ناعم، قموص، الشقّ، نطاة، سلالم، وطیح و کتیبه وجود داشته است که ساکنان آنها در صدر اسلام یهودیان بوده‌اند و همه این قلعه‌ها در جریان غزوه خیبر در سال (ع) قمری به دست لشکر مسلمانان گشوده شدند. بزرگ‌ترین قلعه موجود در خیبر، قلعه «قَموص» بود که به دست امام علی(ع) گشوده شد. <ref>معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، البکری، عبدالله بن عبدالعزیز، ص522.</ref> در دامنه این قلعه، چشمه‌ای به نام «عین علی» (چشمه علی) وجود دارد  که اهالی منطقه آن را به امیر مؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) نسبت می‌دهند.<ref>فی شمال غرب الجزیرة: نصوص، مشاهدات، انطباعات، الجاسر، حمد، 1401ق/1981م، ص287.</ref>
==سخن پایانی==
بر اساس آنچه در بالا گذشت، می‌توان به این نتیجه رسید که مکان‌های منسوب به امام علی(ع) در حجاز، شامل آثار متعدد و متفاوتی است که از [[خانه کعبه]] گرفته تا مساجد موسوم به نام آن حضرت و نیز چند چشمه و چاه آب را شامل می‌گردد. برخی از این مکان‌ها، نظیر خانه پدری ایشان در [[مکه]] و خانه ایشان در [[مدینه]]، یادآور حضور و زندگی آن حضرت در این دو شهر و تعداد دیگری از آنها، عمدتاً شامل مساجد منسوب به ایشان، به یادبود برخی رخدادهای مهم صدر اسلام که امام(ع) در آنها نقش چشمگیری داشته، بنا شده است.

متاسفانه امروزه بیشتر مکان‌های منسوب به امام علی(ع) از میان رفته است. برخی از آنها؛ از جمله مسجد غدیر خم، در گذر زمان از بین رفته و برخی دیگر نیز همچون خانه پدری امام(ع) در مکه، مسجد واقع در جنوب مسجد سلمان (از مجموعه مساجد سبعه) در مدینه و مسجد فضیخ یا ردّ شمس در منطقه قبا، در دوره اخیر، از روی عمد یا بی‌توجهی تخریب شده است. اما هنوز شمار دیگری از این آثار، از جمله مسجد نزدیک مصلّی در مدینه و چاه آب ایشان معروف به «آبار علی» پا برجا است؛ و البته محل ولادت آن حضرت؛ یعنی خانه کعبه، همواره محل طواف و نماز حج‌گزاران و قبله‌گاه و محل توجه مسلمانان جهان است.
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
|پیش از لینک =
|منبع = فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 100.
|پس از لینک = بخش «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، ص81-99.
| لینک =http://miqat.hajj.ir/article_57796.html
}}
* '''التاریخ القویم لمکّه وبیت الله الکریم'''، الکردی المکّی، محمدطاهر، تحقیق: عبدالملک بن دهیش، 1420ق/2000م، مکه المکرمه: دار خضر، چاپ1.
* '''مناقب آل ابی‌طالب'''، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، تحقیق: یوسف البقاعی، 1412ق/1991م، بیروت، دارالاضواء، چاپ 2.
* '''الاشارات الی معرفه الزیارات'''، الهروی، علی بن ابی‌بکر، تحقیق: جانین سوردیل -‌ طومین، 1953م، دمشق: المعهد الفرنسی.
* '''التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة'''، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق/1979م، تحقیق: اسعد طرابزونی الحسینی، المدینه: المکتبه العلمیة، چاپ1.
* '''وفاء الوفا باخبار دار المصطفی'''، السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق: قاسم السامرائی، 1422ق/2001م، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، چاپ 1.
* '''الکافی'''، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، بیروت: دار صعب و دار التعارف، چاپ 3.
* '''المغانم المطابه فی معالم طابة'''، الفیروزآبادی، محمد بن یعقوب، تحقیق: حمد الجاسر، 1389ق/1989م، الریاض: دارالیمامه، چاپ1.
* '''رحله ابن جبیر'''، ابن جبیر، محمد بن احمد، بی‌تا، بیروت: دار صادر.
* '''سفرنامه ناصرخسرو'''، ناصرخسرو، تصحیح: محمد دبیرسیاقی، 1389ش، تهران: زوّار، چاپ 10.
* '''المستدرک علی الصحیحین'''، الحاکم النیسابوری، محمد بن عبدالله، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، 1422ق/2002م، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ 2.
* '''تاریخ المدینه المنورة'''، ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.
* '''بلاد ینبُع'''، الجاسر، حمد، بی‌تا، الریاض: دار الیمامه.
* '''ملخّص رحلتَی ابن عبدالسلام الدرعی'''، الجاسر، حمد، 1402ق/1982م، دار الرفاعی.
* '''معجم البلدان'''، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، بیروت: دار صادر.
* '''الاماکن الماثوره المتواتره فی مکه المکرمة: عرض و تحلیل'''، ابوسلیمان، عبدالوهاب ابراهیم، 1430ق/2009م، جده: مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ط 1.
* '''معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع'''، البکری، عبدالله بن عبدالعزیز، تحقیق: مصطفی السقا، بی‌تا، بیروت: عالم الکتب.
* '''فی شمال غرب الجزیرة: نصوص، مشاهدات، انطباعات'''، الجاسر، حمد، 1401ق/1981م، الریاض: دار الیمامه، چاپ 2.
{{پایان}}
{{اماکن منسوب به امام علی در حجاز}}

[[رده:مکان‌های منتسب به امام علی(ع)]]
[[رده:مکان‌های تاریخی عربستان]]