در حال ویرایش ام سلمه

{{جعبه اطلاعات اصحاب
|اطلاعات صحابه = 
| تصویر = Galpic-106-1396329988_1.jpg
| توضیح تصویر = قبر منسوب به ام سلمه در قبرستان باب الصغیر دمشق
| نام کامل = هند بنت ابو امیة بن مغیره مخزومی یا رمله
| کنیه = ام سلمه
| لقب = 
| زادروز/زادگاه = 10 سال پیش از [[بعثت]]
| محل زندگی = [[حبشه]]، [[مدینه]]، [[مکه]]
| مهاجر/انصار = [[مهاجر]]
| نسب/قبیله = تیره بنی‌مخزوم [[قریش]]
| خویشاوندان سرشناس = [[پیامبر(ص)]]، [[عمر بن ابی سلمه]]
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت = سال 61 قمری، [[قبرستان بقیع]]
| نحوه درگذشت/شهادت = وفات
| مدفن = قبرستان بقیع
| زمان اسلام آوردن = پیش از ورود مسلمانان به خانه [[ارقم بن ابی ارقم]]
| نحوه اسلام آوردن = 
| حضور در جنگ‌ها = [[جنگ بنی‌المصطلق]]، [[جنگ خندق]]، [[جنگ خیبر]]، [[فتح مکه]]، [[جنگ حنین]]
| هجرت به = مکه و مدینه
| دلیل شهرت = همسری پیامبر
| نقش‌های برجسته = همراهی با [[پیامبر]](ص) در بحران‌ها و دفاع از [[اهل‌بیت]](ع)
| دیگر فعالیت‌ها = راوی حدیث، 
| آثار = 
}}


ام سلمه یکی از همسران [[رسول خدا(ص)]] است که بعد از شهادت همسر اولش در حالی که بیست و پنج سال داشت به همسری پیامبر درآمد، مُرّة بن کعب جد مشترک پیامبر(ص)و ام سلمه می‌باشد. وی در دوران حضور خود در کنار حضرت همواره حامی وی بود و در رویدادهای مختلف و رخدادها در کنار حضرت بود. خانه ام سلمه به سبب پختگی، تیزهوشی و درایت وی محل تصمیم‌گیری برخی امور بود و به سبب همین برخی از [[همسران رسول خدا(ص)]] نسبت به وی حسادت می‌کردند. وی نقش‌هایی در شان نزول برخی از آیات داشته و راوی روایت‌های فراوان به‌ویژه درباره رویدادهای تاریخی و نیز فضیلت‌های [[اهل‌بیت(ع)]] بوده است. وی از کسانی است که در تشیع جنازه [[حضرت زهرا(س)]] شرکت کرده است. ام سلمه در قضیه قتل [[عثمان]] نیز نقش ویژه‌ای داشته است و در مقابل [[عایشه]] که به خون‌خواهی عثمان با همراهی [[طلحه]] و [[زبیر]] بر علیه [[حضرت علی]] برخاسته بودند، مردم را به حمایت از حضرت علی(ع) دعوت می‌کرد. ام سلمه بعد از شهادت [[امام حسین(ع)]] وقتی [[امام سجاد(ع)]] به دیدنش آمد امانت‌هایی که امام حسین نزد وی به امانت سپرده بود تحویل امام سجاد داد. وی سرانجام در سال 61ق. درگذشت و از او چهار فرزند به‌یادگار ماند که مهم‌ترین آنان عمر بن ابی سلمه می‌باشد.


==نام و نسب==

نام او هند<ref>المعارف، ص136؛الاستیعاب، ج4، ص1939؛اسد الغابه، ج5، ص560.</ref> یا رَمْله<ref>الطبقات، ج8، ص86؛الاستیعاب، ج4، ص1939؛اسد الغابه، ج5، ص560.</ref> دختر ابو امیة بن مغیره مخزومی از تیره بنی‌مخزوم [[قریش]] بود. نام پدرش حذیفه یا سهیل<ref>الطبقات، ج8، ص86؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284.</ref> مشهور به «[[زاد الرکب]]» بود؛ زیرا او از سخاوت‌مند‌ترین قریشیان بود که هنگام سفر، دیگران از سفره او می‌خوردند.<ref>الطبقات، ج8، ص86؛اسد الغابه، ج5، ص560؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284.</ref> مادرش عاتکه دختر عامر بن ربیعه از [[بنی‌کنانه]] بود.<ref>الطبقات، ج8، ص86؛المحبر، ص83؛الاصابه، ج8، ص342.</ref> نخستین جد مشترک [[پیامبر(ص)]] و‌ ام سلمه، [[مُرّة بن کعب]] است که جد ششم پیامبر و جد هفتم وی بوده است.<ref>جمهرة انساب العرب، ص141.</ref> 

هنگام تولد او دقیقاً مشخص نیست. با توجه به گفته فرزندش عمر که او را هنگام وفاتش به سال 61ق.<ref>الاصابه، ج8، ص344؛تاریخ دمشق، ج3، ص211؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284.</ref> 84 ساله دانسته،<ref>الطبقات، ج8، ص96.</ref> می‌توان گفت هنگام تقریبی تولدش 10 سال پیش از [[بعثت]] بوده است.

==پذیرش اسلام==

او از پیشتازان در پذیرش [[اسلام]] بود.<ref>‌الاصابه، ج8، ص405.</ref> شماری از تاریخ‌نگاران، هنگام اسلام آوردنش را پیش از ورود مسلمانان به خانه [[ارقم بن ابی ارقم]] می‌دانند.<ref>الطبقات، ج3، ص239.</ref> این در حالی بود که برادرش عبدالله و پسر عمویش [[ابوجهل]] از سرسخت‌‌ترین دشمنان اسلام به‌شمار می‌رفتند.<ref>المعارف، ص136؛الاستیعاب، ج3، ص868.</ref> 

==نخستین همسر==

نخستین همسرش [[عبدالله بن عبدالاسد]]، مکنّا به ابوسلمه، از [[قبیله بنی‌مخزوم]]، برادر رضاعی پیامبر(ص) و پسر عمه ایشان بود که پیش از هجرت به [[حبشه]] به سال پنجم ق. با او ازدواج نمود و سپس همراه همسرش به حبشه هجرت کرد.<ref>اسد الغابه، ج5، ص560.</ref> آنان در پی شایعه گشایش یافتن کار مسلمانان، در پناه [[ابوطالب]] به [[مکه]] بازگشتند<ref>سیره ابن اسحق، ج1، ص158؛سیر اعلام النبلاء، ج1، ص151.</ref> ؛ اما با دیدن وضع نابسامان آن‌جا، بار دیگر به حبشه رهسپار شدند.<ref>سیره ابن اسحق، ج1، ص205؛الطبقات، ج1، ص206؛سبل الهدی، ج2، ص363، 368.</ref> ام سلمه که عنوان نخستین زن مهاجر به حبشه را از آن خود کرده،<ref>المحبر، ص84؛اسد الغابه، ج5، ص560؛الوافی بالوفیات، ج27، ص229.</ref> راوی بخشی عمده از رخدادهای این هجرت است که از جمله آن‌ها تلاش نمایندگان اعزامی [[مشرکان قریش]] به دربار [[نجاشی]] برای بازگرداندن مهاجران است.<ref>الطبقات، ج1، ص207. </ref> 

==هجرت به مدینه==

سلمه که پدر و مادرش از وی کنیه گرفته‌اند، در حبشه زاده شد.<ref>الاصابه، ج8، ص404.</ref> این زوج بر خلاف عمدة مهاجران، پیش از [[پیمان عقبه اول]] به مکه بازگشتند.<ref>السیرة النبویه، ابن کثیر، ج2، ص321.</ref> آنان با مشاهده تداوم آزار مشرکان، قصد مهاجرت به [[یثرب]] را داشتند. بنی‌مخزوم مانع هجرت‌ ام سلمه و پسرش سلمه شدند و به سال سیزدهم ق. ابوسلمه به تنهایی راهی یثرب شد<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص321؛الاصابه، ج8، ص404-405.</ref> و عنوان نخستین مرد مهاجر به [[مدینه]] را از آن خود کرد.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص322؛السیرة النبویه، ابن کثیر، ج2، ص215.</ref> خویشان آن‌ها، سلمه را نیز از مادرش گرفتند و در این کشمکش دست سلمه آسیب دید.<ref>الاصابه، ج8، ص405.</ref> سرانجام در پی حدود یک سال<ref>اسد الغابه، ج5، ص588؛تاریخ الاسلام، ج1، ص312.</ref> آه و زاری در بیابان‌های مکه در مسیر مدینه، خویشان او فرزندش را به وی بازگرداندند و به او اجازه هجرت دادند و او همراه [[عثمان بن طلحه]]، درون هودج وارد مدینه شد<ref>الاصابه، ج8، ص404-405.</ref> و نخستین زنی لقب یافت که با هودج وارد مدینه شده است.<ref>‌المحبر، ص85؛الاستیعاب، ج4، ص1939.</ref> بر اثر این سختی‌ها، ‌ام سلمه خانواده خود را مصیبت‌دیده‌‌‌ترین خانواده در راه هجرت معرفی کرده است.<ref>اسد الغابه، ج5، ص589.</ref> 

==شهادت ابوسلمه==

پس از شهادت ابوسلمه در [[محرم]] سال چهارم ق. بر اثر زخم‌های [[جنگ احد|نبرد اُحُد]]،<ref>المغازی، ج1، ص300؛سیر اعلام النبلاء، ج1، ص153؛عیون الاثر، ج2، ص386.</ref> ‌ام سلمه سخت‌ اندوهگین شد و خود را غریبِ در سرزمین غربت خواند و می‌خواست آن قدر بگرید که زبانزد شود.<ref>صحیح مسلم، ج3، ص39.</ref> او یک روز در ماه را در اُحُد به [[زیارت]] شهدای احد می‌رفت؛ زیرا باور داشت که هرکس به شهدای احد سلام دهد، تا روز قیامت به او پاسخ می‌دهند. از همین رو، غلامش بنهان را که بر شهدا سلام نمی‌داد، سرزنش کرد.<ref>المغازی، ج1، ص314؛شرح نهج البلاغه، ج15، ص40.</ref> 

==همسری پیامبر==

‌ام سلمه در دوران بیماری همسرش قصد نمود پس از او ازدواج نکند تا در بهشت با وی همراه باشد. اما همسرش او را از این تصمیم بازداشت و از خداوند خواست تا همسری بهتر از خود را نصیب او کند.<ref>الطبقات، ج8، ص88؛صحیح مسلم، ج3، ص37.</ref> [[ابوبکر]] و [[عمر]] از نخستین خواستگاران وی بودند که آن‌ها را رد کرد.<ref>الطبقات، ج8، ص89؛اسد الغابه، ج5، ص589.</ref> در برابر پیشنهاد ازدواج پیامبر، سه مشکل سن، غیرت و داشتن فرزندانی یتیم را یاد کرد. پیامبر(ص) سن خود را از‌ ام سلمه بیشتر دانست و یتیم‌های او را عیال خدا و رسولش به حساب آورد و از خدا خواست که غیرت زنانه را از او دور سازد.<ref>سیره ابن اسحق، ج5، ص243؛المحبر، ص84-85؛صحیح مسلم، ج3، ص39.</ref> سرانجام در پی موافقت‌ ام سلمه در [[جمادی الاولی]] سال سوم یا چهارم<ref>الاصابه، ج8، ص404؛قس: الصحیح من سیرة النبی، ج5، ص245.</ref> و یا دوم ق.<ref>المناقب، ج1، ص138؛الصحیح من سیرة النبی، ج5، ص245.</ref> رسول خدا با او که 25 ساله بود، ازدواج کرد و وی را در خانه زینب دختر خزیمه معروف به‌ [[ام المساکین]] که درگذشته بود، جای داد.<ref>الاصابه، ج8، ص406.</ref> 

==حسادت دیگر همسران پیامبر بر ام سلمه== 

ورود‌ ام سلمه به خانواده پیامبر(ص) را می‌توان آغاز دوره‌ای مهم در زندگی او به شمار آورد. زیبایی او باعث رشک و حسادت دیگر همسران پیامبر از جمله [[عایشه]] ‌شد تا جایی که وی زبان به اعتراف گشود و او را بسیار زیباتر از آن چه شنیده بود، خواند.<ref>الطبقات، ج8، ص94؛الاصابه، ج8، ص343؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284.</ref> نیز پختگی، تجربه و تیزهوشی وی از او زنی با عقلی رسا و رایی صائب ساخته بود<ref>الاصابه، ج8، ص406؛سبل الهدی، ج5، ص79.</ref> که حتی گاه پیامبر(ص) با او مشورت می‌کرد.<ref>المغازی، ج2، ص613؛سبل الهدی، ج5، ص79.</ref> به همین سبب، خانه‌ ام سلمه محل تصمیم‌گیری برای برخی امور از قبیل تقسیم نوبت میان همسران بود.<ref>شرح نهج البلاغه، ج6، ص217؛الغدیر، ج9، ص83.</ref> حتی گویند که در آن‌جا [[وحی]] بر پیامبر(ص) نازل می‌شد.<ref>شرح نهج البلاغه، ج6، ص217؛الغدیر، ج9، ص83.</ref> همین سبب شده که عایشه او را نخستین مهاجر و بزرگ امهات المؤمنین بخواند.<ref>شرح نهج البلاغه، ج6، ص217؛الغدیر، ج9، ص83.</ref> 

==همراهی با پیامبر در بحران‌ها==

‌ام سلمه در طول دوران حضور خود در خانه پیامبر(ص) در رویدادهای گوناگون به ویژه بحران‌ها کنار ایشان بود. ‌گزارش‌هایی از حضور او در رخدادهای تاریخی همانند [[نبرد بنی‌المصطلق]]<ref>المغازی، ج1، ص407.</ref> (5ق.)، [[نبرد خندق]]<ref>المغازی، ج2، ص467.</ref> (5ق.)، [[صلح حدیبیه]]<ref>المغازی، ج2، ص574.</ref> (6ق.)، [[نبرد خیبر]]<ref>الاستیعاب، ج4، ص1939.</ref> (7ق.)، [[فتح مکه]]<ref>تاریخ الاسلام، ج2، ص536.</ref> (8ق.)، و [[نبرد حنین]]<ref>تاریخ طبری، ج2، ص343؛الطبقات، ج2، ص149.</ref> (8ق.) در دست است که خود وی راوی ‌گزارش‌هایی مهم از این رخدادها است.<ref>المغازی، ج2، ص467.</ref> 

برای نمونه، در یکی از ‌گزارش‌های خود، حضور مؤثر پیامبر(ص) در نبرد خندق و نگهبانی دادن ایشان در هوای بسیار سرد و شبیخون دشمن و واکنش حضرت در برابر آن‌ها را ‌گزارش و وضع دشوار نبرد را به خوبی ترسیم کرده است.<ref>‌المغازی، ج2، ص467-468.</ref> 

از رویدادهای مربوط به [[حرمین]]، می‌توان به [[توبه ابولبابه]] اشاره کرد که در پی خیانتش به مسلمانان در [[غزوه بنی‌قریظه]]، خود را به ستونی در [[مسجد النبی(ص)]] بست که بعدها «[[استوانة التوبه]]» نام گرفت. هنگامی که پیامبر(ص) در منزل‌ ام سلمه بود، خداوند توبه او را پذیرفت و وی از پیامبر(ص) خواست تا این بشارت را خود به [[ابولبابه]] بدهد.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص247.</ref> 

ماجرای دیگر، حضور‌ ام سلمه در صلح حدیبیه(6ق.) است. در پی سازش پیامبر(ص) با [[مشرکان مکه]]، مقرر شد مسلمانان آن سال به مدینه بازگردند و سال بعد [[عمره]] بگزارند. سپس پیامبر(ص) به یاران خود فرمان داد تا قربانی‌های خود را [[ذبح]] کنند و سرهایشان را بتراشند و از [[احرام]] بیرون آیند. با آن‌که پیامبر(ص) سه بار این دستور را تکرار کرد، کسی اجابت نکرد. از این رو، پیامبر(ص) با ناراحتی به چادر‌ ام سلمه وارد شد و وی به پیامبر(ص) دلداری داد و پیشنهاد کرد که نخست پیامبر(ص) خود [[قربانی]] و [[تقصیر]] کند. اصحاب که چنین دیدند، برای قربانی و تراشیدن سر هجوم آوردند.<ref>المغازی، ج2، ص613؛المعجم الکبیر، ج20، ص14؛تاریخ ابن خلدون، ج2، ص35.</ref> 


==نقش‌هایی در شان نزول برخی آیات==

در سفر [[حجة الوداع]] به سال دهم ق. پیامبر(ص) ‌ام سلمه و دیگر همسران را همراه داشت<ref>الطبقات، ج2، ص173.</ref> و آن‌ها توانستند نخستین [[حج ابراهیمی]] را در دوره اسلامی به جای آورند. در همین دوره، برای‌ ام سلمه به صورت فردی یا جمعی، نقش‌هایی در شان نزول برخی از آیات ‌گزارش شده است<ref>نک: دائرة المعارف قرآن کریم، ج4، ص367-368.</ref> که عمده آن‌ها درباره پرسش از کم لطفی‌هایی است که به پندار او اسلام درباره زنان روا داشته است؛ مانند پرسش از راز نازل نشدن آیه‌ای درباره هجرت زنان که در پی آن، آیه 195 [[آل عمران]] نازل شد:<ref>جامع البیان، ج4، ص284؛التبیان، ج3، ص89.</ref> ({{قلم رنگ|سبز|فَاستَجَابَ لَهُم رَبُّهُم اَنِّی لا اُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنکُم مِن ذَکَرٍ اَو اُنثَی بَعضُکُم مِن بَعضٍ فَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَاُخرِجُوا مِن دِیَارِهِم وَاُوذُوا فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لاکَفِّرَنَّ عَنهُم سَیِّئَاتِهِم وَلادخِلَنَّهُم جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحتِهَا الانهَارُ ثَوَابًا مِن عِندِ اللهِ و اللهُ عِندَهُ حُسنُ الثَّوَابِ}}) نیز آن گاه که درباره یاد نشدن از زنان در قرآن پرسید، آیات 33-35 [[سوره احزاب|احزاب]] نازل گشت:({{قلم رنگ|سبز|اِنَّ الْمُسْلِمِینَ و المُسْلِمَاتِ... اَعَدَّ اللهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْرًا عَظِیمًا}}).<ref>روض الجنان، ج15، ص421؛نهج البیان، ج4، ص225.</ref> همچنین در پاسخ به علت اختصاص جهاد به مردان و سهم ویژه زنان از ارث، آیه 32 [[سوره نساء|نساء]] نازل شد:<ref>مجمع البیان، ج3، ص440؛تفسیر قرطبی، ج5، ص106.</ref> ({{قلم رنگ|سبز|وَ لا تَتَمَنَّوا ما فَضَّلَ اللهُ بِهِ بَعضَکُم عَلی‏ بَعضٍ لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا اکتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ... }}) نیز آورده‌اند که چون دو تن از همسران پیامبر‌ ام سلمه را مسخره کردند، آیه 11 [[سوره حجرات|حجرات]] نازل شد:<ref>مجمع البیان، ج9، ص202.</ref> ({{قلم رنگ|سبز|یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَسخَر قَومٌ مِنْ قَومٍ... }}). گویند که‌ ام سلمه همراه دیگر زنان پیامبر(ص) برخی درخواست‌های مادی از ایشان(ص) داشتند. پیامبر(ص) ناخرسند گشت و یک ماه از آنان دوری گزید. با نزول آیات 28-29 احزاب خداوند از آن‌ها خواست تا از دنیا و آخرت یکی را برگزینند:({{قلم رنگ|سبز|یا اَیُّهَا النَّبیِ‏ُّ قُل لِاَزوَاجِکَ اِن کُنتُنَّ تُرِدنَ الحَیَوةَ الدُّنیَا وَ زِینَتَهَا فَتَعَالَین‏َ اُمَتِّعکُنَّ وَ اُسَرِّحکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا* وَ اِن کُنتُنَّ تُرِدنَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَاِنَّ اللهَ اَعَدَّ لِلمُحسِنَتِ مِنکُنَّ اَجرًا عَظِیمًا}}). در پی نزول این آیه، ‌ام سلمه نخستین همسر وی بود که برخاست و اعلام کرد که خدا و پیامبرش را بر مال دنیا ترجیح می‌دهد.<ref>تفسیر ماوردی، ج4، ص395.</ref> 

{{جعبه نقل قول | عنوان= نخستین گریه کننده بر امام حسین در مدینه| نقل‌قول= در این هنگام، ‌ام سلمه دوران کهولت خود را سپری می‌کرد و همواره نگران واپسین بازمانده اصحاب کساء بود. او دوران کودکی امام حسین(ع) را به یاد می‌آورد که در خانه‌اش بازی می‌کرد و پیامبر(ص) به او می‌نگریست و می‌گریست. چون‌ ام سلمه علت را ‌پرسید، پیامبر(ص) از آینده حسین(ع) خبر داد و مقداری از تربت او را که جبرئیل آورده بود، به‌ ام سلمه داد و فرمود: هرگاه این خاک خونین شد، بدان که حسین کشته شده است. ‌ام سلمه پیوسته آن تربت را می‌نگریست تا روزی آن را خونین دید و چنان ناله برآورد و ضجه زد که زنان از هر سو آمدند و از کشته شدن حسین(ع) آگاه شدند. |تاریخ بایگانی | | منبع = | تراز = چپ| عرض = 32۰px | اندازه خط = 12px|رنگ پس‌زمینه=#FF9999| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}
 

==ام سلمه و اهل بیت==

===گزارش‌های اهل‌سنت از همراهی‌ با اهل‌بیت===

افزون بر منابع شیعی، برخی ‌گزارش‌های [[اهل‌سنت]] نیز از همراهی‌ ام سلمه با [[اهل‌بیت(ع)]] در موارد گوناگون خبر می‌دهد. در برخی ‌گزارش‌ها، ارتباط عمیق میان او و [[حضرت زهرا(س)]] به خوبی آشکار است. این ارتباط در پی ورود او به خانه پیامبر(ص) گسترده‌تر شد؛ اما پیشتر نیز وجود داشت. اوج این پیوند هنگامی است که میان آن‌ها عقد خواهری برقرار شد.<ref>الغدیر، ج3، ص112.</ref> او در ازدواج امیرمؤمنان [[علی(ع)]] و حضرت زهرا(س) نقشی ویژه داشت و در این زمینه، روایاتی از پیامبر(ص) ‌گزارش کرده است.<ref>الامالی، طوسی، ج1، ص41؛بحار الانوار، ج43، ص95-96.</ref> وی در دوران ولادت فرزندان فاطمه نیز حاضر بود و به فرمان پیامبر گرامی(ص) در گوش فرزندش [[حسن(ع)]] [[اذان]] و [[اقامه]] گفت.<ref>کشف الغمه، ج2، ص148؛بحار الانوار، ج43، ص255.</ref> 


===راوی مهم‌‌ترین روایات فضیلت‌های اهل‌بیت===

از مهم‌‌ترین روایات فضیلت‌های اهل‌بیت(ع) که‌ ام سلمه در ‌گزارش آن نقشی به‌سزا داشته، [[حدیث کساء]] است که در ذیل آیه 33 احزاب معروف به [[آیه تطهیر]]<ref>نک: دائرة المعارف قرآن کریم، ج1، ص422-425، «آیه تطهیر. </ref> ‌گزارش شده است. وی در این گزارش، افزون بر آن‌که بر خلاف برخی دیدگاه‌ها، اهل‌بیت(ع) را ویژه خمسه طیبه می‌داند، از حضور خود در واقعه و اجازه ندادن پیامبر برای درآمدن زیر کساء خبر می‌دهد. سخن پیامبر(ص) این بوده که گرچه‌ ام سلمه بر خیر و خوبی راه می‌سپرد، فقط اهل‌بیت(ع) مشمول آن آیه هستند و حق حضور زیر کساء را دارند.<ref>مسند احمد، ج6، ص292؛المعجم الکبیر، ج3، ص52-53؛اسد الغابه، ج2، ص12.</ref> 

وی همچنین راوی حدیث‌هایی درباره جایگاه امام علی(ع) مانند حدیث «علیّ مع الحق و الحق مع علیّ و لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض یوم القیامه»<ref>تاریخ بغداد، ج14، ص322؛الامالی، صدوق، ص150؛تاریخ دمشق، ج42، ص449؛نک: موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج2، ص239.</ref> و [[حدیث غدیر]] به‌ویژه جمله «من کنتُ مولاه فهذا علیّ مولاه» است.<ref>کنز العمال، ج11، ص602؛الغدیر، ج1، ص17.</ref> در شماری از منابع متاخر، از تبریک‌گویی او به امام علی(ع) همراه دیگر همسران پیامبر در پی خطبه پیامبر در غدیر سخن رفته است.<ref>نک: ‌ام سلمه و نقش او در تاریخ، ص320.</ref> 

===وفاداری به اهل‌بیت بعد از رحلت پیامبر===

نقش‌ ام سلمه در پی رحلت پیامبر(ص) چشمگیر‌تر شد. او پیوسته وفاداری خود را به امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) و فرزندان او نشان می‌داد و در بیان فضیلت‌های علی(ع) و توجه دادن مردم به ولایت وی بسیار کوشید.<ref>الغدیر، ج3، ص177-178.</ref> او از موقعیت علی(ع) نزد پیامبر(ص) به خوبی آگاهی داشت؛ زیرا بار‌ها رابطه تنگاتنگ آن دو، از جمله ماجرای خلوت طولانی پیامبر(ص) با علی را در خانه خود دیده بود.<ref>الامالی، صدوق، ص463-464؛المناقب، خوارزمی، ص146؛المناقب، ابن مردویه، ص105.</ref> در همان روز بود که پیامبر‌ر ام سلمه را از نزول [[جبرئیل]] و رخدادهای آینده آگاه ساخت و او را شاهد بر وصایت علی(ع) قرار داد و به او فرمود: علی بن ابی‌طالب وصی و خلیفه پس از من و در دنیا و آخرت حامل پرچم من است. سپس علی(ع) را قاتل [[ناکثین]] و [[قاسطین]] و [[مارقین]] دانست و نشانه‌های این سه گروه را برایش بیان کرد.<ref>الامالی، صدوق، ص463-464؛المناقب، ابن مردویه، ص105؛تاریخ دمشق، ج42، ص471؛المناقب، خوارزمی، ص87.</ref> 

در شماری از منابع شیعی یاد شده که پیامبر(ص) وصیت خود را درباره جانشینی علی(ع) نوشت و آن را به‌ ام سلمه سپرد تا به جانشینش بدهد. هنگامی که مردم با علی(ع) بیعت کردند، ‌ام سلمه امانتی را که همسرش به او سپرده بود، به علی(ع) سپرد و به فرزندش گفت: همواره همراه علی باش که من در پی پیامبر(ص) امامی جز او نمی‌بینم.<ref>الامامة و التبصره، ص45-46؛الکافی، ج1، ص235-236؛بصائر الدرجات، ص206.</ref> بر پایه ‌گزارش شماری از منابع شیعی، دوران بیماری پیامبر(ص) در خانه‌ ام سلمه سپری شد.<ref>الارشاد، ج1، ص182؛اعلام الوری، ج1، ص264.</ref> هنگامی که پیامبر(ص) خواست برادرش علی را فراخوانند، عایشه و [[حفصه]] در پی پدر خود فرستادند و‌ ام سلمه نیز علی(ع) را آگاه نمود تا خود را به پیامبر(ص) برساند.<ref>مناقب آل ابی طالب، ج1، ص203.</ref> روشنگری‌های‌ ام سلمه در پی رحلت پیامبر(ص) در حمایت از علی(ع) بر پایه همین وصایای رسول خدا(ص) بود. او در رویداد [[فدک]] به دفاع از حضرت زهرا(س) برخاست و به عنوان شاهد زهرا و معترض بر [[ابو‌بکر]] سخن گفت. آورده‌اند که به همین سبب، مقرری وی از بیت المال قطع شد.<ref>دلائل الامامه، ص124.</ref> 

در دوران خلافت [[عمر]](13-23ق.) هنگامی که وی سیاست حبس صحابه در [[مدینه]] را در پیش گرفت، همسران پیامبر(ص) نیز حق بیرون آمدن از مدینه را نداشتند. از این رو، ‌ام سلمه و دیگر همسران ایشان حتی از حج ‌گزاردن نیز منع شدند. در واپسین سال حکومت عمر، آنان اجازه یافتند که زیر نظر [[عثمان]] و [[عبد‌الرحمن بن عوف]] با حضور خود وی به [[حج]] روند. برخی ‌گزارش‌ها حاکی از هشدار‌ ام سلمه به عمر است که او را از دخالت در زندگی شخصی پیامبر(ص) با همسرانش بازداشته است.<ref>صحیح البخاری، ج6، ص69-70.</ref> 

===حضور در خاکسپاری حضرت زهرا===

هنگامی که حضرت فاطمه(س) در بستر بیماری بود، ‌ام سلمه به عیادتش آمد و از حال او جویا شد. حضرت زهرا(س) در پاسخ او، وضع خود و همسرش و ستمی را که بر آنان رفته بود و نیز علل غصب خلافت را بیان کرد.<ref>مناقب آل ابی طالب، ج2، ص49؛بحار الانوار، ج43، ص156.</ref> طبق وصیت حضرت زهرا(س)، ‌ام سلمه در مراسم خاکسپاری ایشان شرکت داشت و از محل دفن او آگاه بود.<ref>دلائل الامامه، ص132.</ref> 

===هواداری از حضرت علی===

در شورش مردم بر ضدّ عثمان، ‌ام سلمه که مانند بسیاری از عملکرد عثمان ناخرسند بود، نزد او رفت و وی را نصیحت و فرجام کارش را گوشزد کرد. عثمان نیز عهد بست که به این سفارش‌ها عمل کند.<ref>بلاغات النساء، ص7.</ref> پس از کشته شدن عثمان، هنگامی که عایشه به خون‌خواهی وی با همراهی [[طلحه]] و [[زبیر]] بر علی(ع) شورید، ‌ام سلمه مردم را به حمایت علی(ع) فرا‌خواند و ‌گفت: از علی پیروی کنید. به خدا سوگند! در روزگار شما بهتر از او را سراغ ندارم.<ref>انساب الاشراف، ص224.</ref> عایشه برای همراه کردن‌ ام سلمه با خود بسیار کوشید و‌ ام سلمه نیز برای باز‌گرداندن او از راه‌های گوناگون وارد شد. او در ملاقاتی که با عایشه داشت، به پیشگویی‌های رسول خدا اشاره کرد که خود عایشه شاهد آن‌ها بوده است. از مهم‌‌ترین سخنان‌ ام سلمه، تغییر روش عایشه در رفتار با عثمان و حکومت وی بود. عایشه پیشتر مردم را بر ضد عثمان تحریک می‌کرد و او را نَعْثَل(پیر نادان) می‌خواند؛ اما بعد ندای خون‌خواهی او را سر ‌داد. ‌ام سلمه به او سفارش نمود که به توصیه پیامبر(ص) برای خارج نشدن از خانه عمل ‌کند و وصایای پیامبر(ص) را درباره پسر عمویش علی(ع) نادیده نگیرد.<ref>الفتوح، ج2، ص454-456؛الامامة و السیاسه، ج1، ص76؛رسائل المرتضی، ج4، ص66-68.</ref> وی در پی اتمام حجت‌ با عایشه و دیگر مخالفان، فرزندش عُمَر را نزد علی(ع) فرستاد و اهداف مخالفان را برای امام روشن کرد و پیغام داد: اگر امر خدا و سفارش پیامبر(ص) درباره بیرون نشدن از خانه نبود، تو را همراهی می‌کردم. اکنون محبوب‌‌ترین فرد نزد رسول خدا و شما، فرزندم عمر، را همراه شما می‌فرستم.<ref>تاریخ طبری، ج4، ص470-471؛الفتوح، ج2، ص456.</ref> 

===ایستادگی در مقابل معاویه===
‌ام سلمه پس از شهادت علی(ع) از مخالفان سرسخت [[معاویه]] و کار‌گزاران او بود. هنگامی که بدعت لعن بر علی(ع) در همه‌جا مرسوم شد، او مردم [[کوفه]] را چنین سرزنش می‌کرد: شما پیامبر را شتم کرده‌اید؛ زیرا کسی را لعن می‌نمایید که پیامبر(ص) او را دوست می‌داشت.<ref>المعجم الاوسط، ج1، ص111.</ref> سبّ علی(ع) سبّ رسول خدا(ص) است.<ref>شرح الاخبار، ج1، ص167-168.</ref> 
در ماجرای ترور و غارت که به دست معاویه برای نا‌امن کردن منطقه حکومتی علی(ع) انجام می‌شد، هنگامی که [[بسر بن ارطاة|بُسْر بن ارطاة]] به تعقیب [[صحابه]] در [[مدینه]] و [[مکه]] از جمله [[جابر بن عبد‌الله]] پرداخت، جابر به خانه‌ ام سلمه پناه برد و با او درباره بیعت با ظالمان مشورت کرد. ‌ام سلمه از او خواست با بیعت جان خود را حفظ کند.<ref>تاریخ طبری، ج4، ص106-107؛الکامل، ج3، ص383.</ref> 

===محبت نسبت به امام حسین===

بر پایه ‌گزارش شماری از منابع، هنگامی که [[امام حسین(ع)]] به سوی عراق رفت، وصیت‌نامه و دیگر امانت‌ها را به‌ ام سلمه سپرد و از او خواست هرگاه فرزند بزرگش نزد وی آمد، آن‌ها را به او بسپارد. ‌ام سلمه در پی شهادت حسین(ع) هنگامی که [[امام سجاد(ع)]] به دیدنش آمد، آن امانت را به ایشان سپرد.<ref>الکافی، ج1، ص304.</ref> برخی‌ ام سلمه را نخستین گریه‌کننده بر امام حسین(ع) در مدینه می‌دانند. در این هنگام، ‌ام سلمه دوران کهولت خود را سپری می‌کرد و همواره نگران واپسین بازمانده اصحاب کساء بود. او دوران کودکی امام حسین(ع) را به یاد می‌آورد که در خانه‌اش بازی می‌کرد و پیامبر(ص) به او می‌نگریست و می‌گریست. چون‌ ام سلمه علت را ‌پرسید، پیامبر(ص) از آینده حسین(ع) خبر داد و مقداری از [[تربت]] او را که جبرئیل آورده بود، به‌ ام سلمه داد و فرمود: هرگاه این خاک خونین شد، بدان که حسین کشته شده است. ‌ام سلمه پیوسته آن تربت را می‌نگریست تا روزی آن را خونین دید و چنان ناله برآورد و ضجه زد که زنان از هر سو آمدند و از کشته شدن حسین(ع) آگاه شدند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص245-246؛الفتوح، ج4، ص324؛تهذیب الکمال، ج6، ص408-409.</ref>

==ام سلمه و نقل حدیث==
ام سلمه راوی روایت‌های فراوان به‌ویژه درباره رویدادهای تاریخی و نیز فضیلت‌های اهل‌بیت(ص) است.<ref>المعجم الکبیر، ج3، ص52-53؛الامالی، صدوق، ص559؛اسد الغابه، ج2، ص12.</ref> سند بسیاری از روایت‌های او به رسول خدا(ص)، حضرت زهرا(س) و همسرش ابوسلمه می‌رسد. اصحابی همانند فرزندانش عمر و زینب و نیز [[ابن عباس]]، عایشه، [[ابوسعید خدری]] و تابعینی همچون [[ابوثابت]] و [[عطاء بن یسار]] از او روایت کرده‌اند.<ref>تهذیب الکمال، ج35، ص317-319؛المعجم الکبیر، ج23، ص421-246.</ref> روایت‌های ‌گزارش شده از وی 378 حدیث<ref>الاعلام، ج8، ص98.</ref> در زمینه‌های فقهی، اخلاقی، تاریخی، دعا و نیایش، حالات پیامبر(ص) و فضیلت‌های اهل‌بیت(ص) است.<ref>المعجم الکبیر، ج23، ص246-421.</ref> بخشی فراوان از روایت‌های فقهی او درباره [[حج]] و [[مناسک حج|مناسک]] آن است. برخی از آن‌ها در فضیلت و ثواب حج هستند که حج را برابر با جهاد و کفاره گناهان دانسته‌اند.<ref>المعجم الکبیر، ج23، ص293؛کنز العمال، ج5، ص12، 115.</ref> شماری نیز به فضیلت [[روز عرفه]] پرداخته‌اند.<ref>کنز العمال، ج5، ص71.</ref> دسته‌ای دیگر به فضیلت [[رمی جمرات]] و احکام مربوط به آن اشاره کرده‌اند.<ref>مجمع الزوائد، ج3، ص257؛کنز العمال، ج5، ص78.</ref> شماری هم احکام حج از جمله حکم [[معذوران از رمی]]<ref>مجمع الزوائد، ج3، ص257.</ref> و [[لباس احرام]] را یاد کرده‌اند.<ref>المعجم الکبیر، ج23، ص312.</ref> بخشی از روایت‌های ‌گزارش شده از او در باب حج، درباره مشکلات و موضوعاتی است که برای خود وی یا دیگران پیش آمده و پیامبر(ص) حکم آن‌ها را برای‌ ام سلمه بیان کرده است؛ مانند آن‌که وی از ازدحام [[مطاف]] شکایت کرد و پیامبر به او فرمود که پشت سر نماز‌‌گزاران، سواره [[طواف]] کند.<ref>سنن النسائی، ج5، ص223.</ref> 

==وفات==
ام سلمه واپسین تن از امهات المؤمنین بود که درگذشت.<ref>تهذیب الکمال، ج1، ص205.</ref> سخن مشهور آن است که وی در سال 61ق. درگذشت.<ref>تاریخ دمشق، ج3، ص211؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284؛الاصابه، ج8، ص407.</ref> برخی تاریخ وفات او را سال 59ق. دانسته‌اند<ref>الطبقات، ج8، ص87.</ref> که صحیح نیست؛ زیرا بعضی‌گزارش‌ها بیانگر دیدار [[عبدالله بن صفوان]] و [[حارث بن ابی‌ربیعه]] با وی در روزگار [[یزید]] به سال 60ق. است.<ref>اسد الغابه، ج5، ص560؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284؛الاصابه، ج8، ص407.</ref> تحویل دادن امانت‌های امامت به حضرت سجاد(ع) و عزاداری او بر امام حسین(ع) در پی شهادت ایشان، دلیل زنده بودن او تا اوایل دوران حکومت یزید است.

آورده‌اند که‌ ام سلمه وصیت کرد تا [[سعید بن زید]]، حاکم مدینه، بر او نماز بگزارد. برخی گفته‌اند [[ابو‌هریره]] بر او نماز ‌گزارد و حکمران مدینه نیز [[ولید بن عتبه]] بود.<ref>اسد ‌الغابه، ج5، ص560؛الوافی ‌بالوفیات، ج27، ص229؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284.</ref> این ‌گزارش‌ها درخور نقد هستند؛ زیرا سعید بن زید به سال 50 یا 51ق. و نیز ابوهریره میان سال‌های 57 تا 59ق. درگذشتند.<ref>الصحیح من سیرة النبی، ج5، ص248.</ref> اصرار بر این ‌گزارش‌ها به انگیزه اثبات مرگ وی پیش از شهادت امام حسین(ع) صورت پذیرفته است تا بتوانند روایت‌های او را درباره شهادت امام(ع) انکار کنند.<ref>الصحیح من سیرة النبی، ج5، ص249-250.</ref> او را در [[قبرستان بقیع|بقیع]] به خاک سپردند.<ref>المنتخب، ص96؛تاریخ الاسلام، ج5، ص284؛الوافی بالوفیات، ج27، ص229.</ref> هنگام خاک‌سپاری وی، فرزندانش عمر و سلمه و خواهرزاده‌اش عبد‌الله بن عبدالله درون قبر شدند و جسد وی را در گور نهادند.<ref>اسد ‌الغابه، ج5، ص560؛الوافی ‌بالوفیات، ج27، ص229.</ref> قبر او در بقیع نزدیک قبر [[محمد بن زید]] قرار دارد. بر پایه ‌گزارشی، محمد بن زید بن علی هنگامی که در بقیع مشغول حفر قبر بود، سنگی شکسته را دید که بر آن نوشته شده بود: «ام سلمه زوج النبی». سپس به خانواده خود وصیت کرد که پس از مرگ، او را نزدیک همان‌جا به خاک سپارند.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص120؛نک: تاریخ حرم ائمه بقیع، ص225.</ref> 

==فرزندان==
از‌ ام سلمه چهار فرزند بر جای ماندند که همه از شوهرش سلمه بودند: دو دختر به نام‌های دُرّه و بَرّه و دو پسر با نام‌های سَلَمه و عُمَر. دره از زنان فاضل بود و به‌ [[ام حبیبه]] شهرت داشت.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1835.</ref> بره که هنگام ازدواج‌ ام سلمه با پیامبر(ص) شیرخواره بود، با تربیت [[پیامبر(ص)]] رشد کرد و پیامبر(ص) نام او را به زینب تغییر داد. او از زنان دانشمند مدینه به‌شمار می‌آمد.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1855؛الاصابه، ج8، ص160.</ref> [[سلمه]] در هنگام ازدواج پیامبر(ص) با مادرش به قدری رشد یافته بود که توانست خطبه عقد مادرش را بخواند و پیامبر(ص) دلبستگی فراوان به او داشت.<ref>تاریخ الاسلام، ج5، ص488-489.</ref> مهم‌‌ترین فرزند وی عمر بود که در حبشه زاده شد و دوران نوجوانی و جوانی خود را با تربیت پیامبر(ص) سپری کرد و در دوران حکومت امام علی(ع) کنار او قرار گرفت و در نبردهای [[جنگ جمل|جمل]] و [[جنگ صفین|صفین]] حضور یافت و فرمانداری [[بحرین]] در دوران علی(ع) را در کارنامه خود ثبت کرد و به سال 83ق. در مدینه درگذشت.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1159؛الامامه و التبصره، ص45-46.</ref> 
==پیوند به بیرون==
[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/469796/ام-سلمه-انیس-زهرا-علیها-السلام ام سلمه انیس زهرا علیهاالسلام، مجله فرهنگ کوثر،مهر 1378 - شماره 31 (2 صفحه - از 9 تا 10)]

[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/345361/ام-المومنین-«ام-سلمه»-مدافع-اهل-بیت-علیهم-السلام?q=ام ام المومنین «ام سلمه» مدافع اهل بیت علیهم‌السلام، فصل نامه بانوان شیعه، بهار 1387 - شماره 15 ISC (16 صفحه - از 165 تا 180)]

==پانویس==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/8171
 | عنوان = ام سلمه
 | نویسنده = رؤیا باقری
}}

* '''الارشاد''': المفید(م. 413ق.) ، بیروت، دار المفید، 1414ق؛
* '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر(م. 463ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
* '''اسد الغابه''': ابن اثیر(م. 630ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی؛
* '''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی(م. 852ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
* '''اعلام الوری''': الطبرسی(م. 548ق.) ، قم، آل البیت:، 1417ق؛
* '''الاعلام''': الزرکلی(م. 1396ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م؛
* '''ام سلمه و نقش او در تاریخ اسلام''': مرضیه محمدزاده، نشر شهید سعید محبی، 1379ش؛
* '''الامالی''': الصدوق(م. 381ق.) ، قم، البعثه، 1417ق؛
* '''الامالی''': الطوسی(م. 460ق.) ، قم، دار الثقافه، 1414ق؛
* '''الامامة و السیاسه''': ابن قتیبه(م. 276ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق؛
* '''الامامة و التبصره''': ابن بابویه(م. 329ق.) ، قم، مدرسه امام‌هادی(ع)، 1404ق؛
* '''انساب الاشراف''': البلاذری(م. 279ق.) ، به کوشش محمودی، بیروت، اعلمی، 1394ق؛
* '''بحار الانوار''': المجلسی(م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛
* '''بصائر الدرجات''': الصفار(م. 290ق.) ، به کوشش کوچه‌باغی، تهران، اعلمی، 1404ق؛
* '''بلاغات النساء''': احمد بن ابی طاهر طیفور(م. 280ق.) ، قم، الرضی؛
* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون(م. 808ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق؛
* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی(م. 748ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق؛
* '''تاریخ بغداد''': الخطیب البغدادی(م. 463ق.) ، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق؛
* '''تاریخ حرم ائمه بقیع''': : محمد صادق نجمی، قم، مشعر، 1385ش؛
* '''تاریخ طبری(تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری(م. 310ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق؛
* '''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر(م. 571ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبه(م. 262ق.) ، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق؛
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب(م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
* '''التبیان''': الطوسی(م. 460ق.) ، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
* '''تفسیر قرطبی(الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی(م. 671ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛
* '''تفسیر ماوردی(النکت و العیون)''': الماوردی(م. 450ق.) ، به کوشش ابن عبدالمقصود، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
* '''تهذیب الکمال''': المزی(م. 742ق.) ، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق؛
* '''جامع البیان''': الطبری(م. 310ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
* '''جمهرة انساب العرب''': ابن حزم(م. 456ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛
* '''دائرة المعارف قرآن کریم''': مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1386ش؛
* '''دلائل الامامه''': الطبری الشیعی(م. قرن 4)، قم، بعثت، 1413ق؛
* '''رسائل المرتضی''': السید المرتضی(م. 436ق.) ، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، 1405ق؛
* '''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی(م. 554ق.) ، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش؛
* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی(م. 942ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق؛
* '''سنن النسائی''': النسائی(م. 303ق.) ، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق؛
* '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی(م. 748ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق؛
* '''سیره ابن اسحق(السیر و المغازی)''': ابن اسحق(م. 151ق.) ، به کوشش محمد حمید الله، معهد الدراسات و الابحاث؛
* '''السیرة النبویه''': ابن کثیر(م. 774ق.) ، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق؛
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام(م. 213/218ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق؛
* '''شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار''': النعمان المغربی(م. 363ق.) ، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق؛
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن ابی الحدید(م. 656ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق؛
* '''صحیح البخاری''': البخاری(م. 256ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1401ق؛
* '''صحیح مسلم''': مسلم(م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر؛
* '''الصحیح من سیرة النبی(ص)''': جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، 1414ق؛
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد(م. 230ق.) ، بیروت، دار صادر؛
* '''عیون الاثر''': ابن سید الناس(م. 734ق.) ، بیروت، مؤسسة عزالدین، 1406ق؛
* '''الغدیر''': الامینی(م. 1390ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش؛
* '''الفتوح''': ابن اعثم الکوفی(م. 314ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق؛
* '''الکافی''': الکلینی(م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر(م. 630ق.) ، بیروت، دار صادر، 1385ق؛
* '''کشف الغمه''': علی بن عیسی الاربلی(م. 693ق.) ، بیروت، دار الاضواء، 1405ق؛
* '''کنز العمال''': المتقی الهندی(م. 975ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق؛
* '''مجمع البیان''': الطبرسی(م. 548ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق؛
* '''مجمع الزوائد''': الهیثمی(م. 807ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق؛
* '''المحبّر''': ابن حبیب(م. 245ق.) ، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده؛
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل(م. 241ق.) ، بیروت، دار صادر؛
* '''المعارف''': ابن قتیبه(م. 276ق.) ، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش؛
* '''المعجم الاوسط''': الطبرانی(م. 360ق.) ، ابراهیم الحسینی، قاهره، دار الحرمین، 1415ق؛
* '''المعجم الکبیر''': الطبرانی(م. 360ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛
* '''المغازی''': الواقدی(م. 207ق.) ، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛
* '''مناقب آل‌ ابی‌ طالب''': ابن شهرآشوب(م. 588ق.) ، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق؛
* '''مناقب علی بن ابی طالب(ع)''': احمد بن مردویه(م. 410ق.) ، قم، دار الحدیث، 1424ق؛
* '''المناقب''': الخوارزمی(م. 568ق.) ، به کوشش مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، 1411ق؛
* '''المنتخب من کتاب ذیل المذیل''': الطبری(م. 310ق.) ، بیروت، اعلمی؛
* '''موسوعة الامام علی بن ‌ابی طالب(ع)''': ری‌شهری و دیگران، قم، دار الحدیث، 1421ق؛
* '''نهج البیان عن کشف معانی القرآن''': محمد بن الحسن الشیبانی(م. قرن 7ق.) ، به کوشش درگاهی، تهران، دائرة المعارف اسلامی، 1413ق؛
* '''الوافی بالوفیات''': الصفدی(م. 764ق.) ، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.

{{پایان}}

{{صحابه}}
{{زنان صحابی}}
{{زنان قرآنی}}
{{همسران پیامبر}}

[[رده:مدفونان در بقیع]]
[[رده:زنان صحابی]]
[[رده:زنان قرآنی]]
[[رده:منسوبان به پیامبر(ص)]]
[[رده:راویان زن]]
[[رده:همسران پیامبر]]
[[رده:راویان حدیث از پیامبر(ص)]]