در حال ویرایش ام کلثوم بنت عقبه

{{جعبه اطلاعات اصحاب
|اطلاعات صحابه  =
| تصویر        =
| توضیح تصویر  =
| نام کامل     = ام کلثوم بنت عقبه
| کنیه         =
| لقب          =
| زادروز/زادگاه =
| محل زندگی     = [[مکه]] و [[مدینه]]
| مهاجر/انصار  = [[مهاجر]]
| نسب/قبیله    = [[بنی‌امیه]]
| خویشاوندان سرشناس   = [[زید بن حارثه]]، [[زبیر بن عوام]]، [[عبدالرحمن بن عوف]]، [[عمرو بن عاص]]
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت =
| نحوه درگذشت/شهادت = وفات
| مدفن = احتمالا [[قبرستان بقیع]]
| زمان اسلام آوردن =
| نحوه اسلام آوردن =
| حضور در جنگ‌ها =
| هجرت به       = مدینه
| دلیل شهرت    = نخستین زن مهاجر به مدینه پس از [[صلح حدیبیه]]
| نقش‌های برجسته    = راوی حدیث پیامبر
| دیگر فعالیت‌ها   =
| آثار             =
}}

‌ام کلثوم بنت عقبة بن ابی مُعیط (ابان) بن ابی عمرو از [[بنی‌امیه]]، خواهر مادری [[عثمان]] و از اشراف‌زادگان [[قریش]] بوده است. پدرش با [[پیامبر(ص)]] دشمنی سرسختی داشته که بعد از اسارت در [[جنگ بدر]] به فرمان پیامبر کشته شد. وی در [[مکه]] [[اسلام]] آورد و با پیامبر [[بیعت]] کرد. با هجرت مسلمانان به [[یثرت]] بر اثر مخالفت خانواده‌اش هجرت نکرده ولی بعد از [[صلح حدیبیه]] تصمیم گرفت به [[مدینه]] [[هجرت]] کند و با بهانه‌ای به مدینه هجرت کرد اما چون با راه آشنا نبود در مسیر راه مردی از [[قبیله خزاعه]] که هم‌پیمان با پیامبر در صلح حدیبیه بود وی را به مدینه رساند. برادرانش در پی جست‌وجوی وی اطلاع پیدا کردند که به مدینه رفته است لذا به مدینه رفته و طبق پیمان حدیبیه وی را از پیامبر درخواست کردند ولی ‌ام کلثوم از ناتوانی‌اش در مقابل شکنجه [[مشرکان مکه]] با حضرت گفت‌و‌گو کرده و حضرت به فرمان خدا در آیه 10 [[سوره ممتحنه|ممتحنه]] از بازگرداندن او خودداری کرد. وی به همسری [[زید بن حارثه]] درآمده و بعد از شهادت زید به همسری [[زبیر بن عوام]] درآمده ولی از آن‌جا که زبیر بر زنان خود سخت می‌گرفت، زندگی‌اش با او دوام نیافت و از وی طلاق گرفت. آن‌گاه چند نفر از وی خواستگاری کردند که پیامبر از میان آنان، [[عبدالرحمن بن عوف]] را برای وی انتخاب کردند، ازدواج او با‌ ام کلثوم، خواهر مادری عثمان، در گرایش عبدالرحمن به عثمان در شورای شش نفره برای تعیین خلیفه سوم نقش فراوان داشت. وی بعد از عبدالرحمان با [[عمرو عاص]] ادواج کرد و یک ماه پس از ازدواج با عمرو عاص از دنیا رفت. وی همچنین از راویان حدیث پیامبر بوده است.
==نام و نسب==
‌ام کلثوم بنت عقبة بن ابی مُعیط (ابان) بن ابی عمرو از [[بنی‌امیه]]، <ref>الاستیعاب، ج4، ص1953؛ اسد الغابه، ج6، ص386.</ref> خواهر مادری [[عثمان]]<ref>الطبقات، ج8، ص182-183؛ اسد الغابه، ج6، ص386.</ref>و از اشراف‌زادگان [[قریش]] بود. پدرش در دشمنی با [[پیامبر گرامی(ص)]] سرسختی فراوان نشان داد و در پی اسارت در [[جنگ بدر|نبرد بدر]] (2ق.)  به فرمان رسول خدا کشته شد.<ref>المغازی، ج1، ص113-114؛ دلائل‌النبوه، ج3، ص94.</ref>مادرش اَروَی دختر کُریز بن ربیعه، از نوادگان دختری [[عبدالمطلب]] بود که نخست به ازدواج [[عفان]]، پدر عثمان، درآمد و سپس همسر [[عقبه]] شد.<ref>الطبقات، ج8، ص182-183؛ الاصابه، ج8، ص9.</ref>

==بیعت با پیامبر و هجرت به مدینه==
‌ام کلثوم در [[مکه]] [[اسلام]] آورد و با پیامبر [[بیعت]] کرد.<ref>الطبقات، ج8، ص183؛ اسد الغابه، ج6، ص386.</ref>هنگام دقیق اسلام آوردنش مشخص نیست. با [[هجرت]] مسلمانان به [[یثرب]]، وی بر اثر مخالفت خانواده‌اش از هجرت بازماند. در پی [[صلح حدیبیه]] (6ق.)  ‌ام کلثوم تصمیم گرفت به [[مدینه]] مهاجرت کند. از این رو، به بهانه رفتن به مزرعه‌ای در پیرامون مکه، راه مدینه را در پیش گرفت و چون با مسیر آشنا نبود، مردی از [[خزاعه]]، هم‌پیمانان پیامبر در صلح حدیبیه، او را تا مدینه همراهی کرد. برادرانش، ولید و عماره، پس از چند روز جست‌وجو به مدینه آمدند و از پیامبر خواستند بر پایه پیمان حدیبیه، او را به آنان بسپارد. ‌ام کلثوم از ناتوانی خود در برابر فشارها و شکنجه‌های [[کافران مکه]] سخن گفت و پیامبر(ص) به فرمان خداوند در آیه 10 [[سوره ممتحنه|ممتحنه]] که در این هنگام نازل شد، از بازگرداندن او خودداری کرد.<ref>الطبقات، ج8، ص183؛ المغازی، ج2، ص629-630؛ اسد الغابه، ج6، ص386.</ref>در این آیه، به پیامبر فرمان داده شده که ایمان [[زنان مهاجر به مدینه]] را بیازماید و اگر آنان را مؤمن یافت، از بازگرداندنشان به کافران چشم بپوشد: <ref>المغازی، ج2، ص629-631؛ التبیان، ج9، ص584؛ زاد المسیر، ج8، ص8.</ref> ({{قلم رنگ|سبز|اِذا جاءَکُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللهُ اَعْلَمُ بِایمانِهِنَّ...}}) ‌ام کلثوم تنها زن قرشی بود که از خانواده [[مشرک]] خود گریخت و بدون همراهی خویشانش به مدینه مهاجرت کرد.<ref>المغازی، ج2، ص631؛ الطبقات، ج8، ص183-184.</ref>

==ازدواج با زید بن حارثه==
در مدینه، [[زید بن حارثه]]، [[زبیر بن عوام]]، [[عبدالرحمن بن عوف]]، و [[عمرو بن عاص]] از او خواستگاری کردند. وی در پی مشورت با برادرش عثمان و طبق نظر پیامبر، با زید ازدواج کرد.<ref>الطبقات، ج3، ص631.</ref>به گزارشی دیگر که بیشتر مفسران آن را ترجیح داده‌اند، ‌ام کلثوم چون می‌خواست به ازدواج پیامبر درآید، خود را به ایشان بخشید؛ اما ایشان او را به ازدواج زید درآورد.

بر پایه برخی ‌گزارش‌های تفسیری، ‌ام کلثوم که انتظار ازدواج با کسی مانند زید را نداشت، نخست رنجید. سپس آیه 36 [[سوره احزاب|احزاب]] نازل شد: ({{قلم رنگ|سبز|وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ اِذا قَضَی اللهُ وَ رَسُولُهُ اَمْراً اَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ اَمْرِهِم... }}) وی دریافت که در تصمیم پیامبر خیری نهفته است و به آن خرسند شد.<ref>جامع البیان، ج22، ص10؛ مجمع البیان، ج8، ص563.</ref>برخی نزول این آیه را درباره ازدواج [[زینب بنت جحش]] با زید بن حارثه دانسته‌اند. ‌ام کلثوم برای زید فرزندانی به نام‌ زید و رقیه زاد.<ref>الطبقات، ج3، ص33.</ref>

==ازدواج با زبیر بن عوام==

در پی شهادت زید در [[سریه مؤته|سَریه مؤته]] (8ق.) <ref>الطبقات، ج8، ص184؛ الاستیعاب، ج4، ص1954؛ اسد الغابه، ج1، ص53.</ref>و به گزارشی، طلاق گرفتن او از زید، <ref>الطبقات، ج3، ص33.</ref> به همسری زبیر بن عوام درآمد و برای او دختری به نام زینب به دنیا آورد. از آن‌جا که زبیر بر زنان خود سخت می‌گرفت، زندگی‌اش با او دوام نیافت و از وی طلاق گرفت.<ref>الطبقات، ج8، ص184؛ الاستیعاب، ج4، ص1954.</ref>

==ازدواج با عبدالرحمن بن عوف==

آن ‌گاه چند تن از او خواستگاری کردند که پیامبر از میان آنان، عبدالرحمن بن عوف را برای وی برگزید.

‌ام کلثوم در زندگی خود با عبدالرحمن، صاحب فرزندانی به نام ابراهیم، حمید، <ref>الطبقات، ج8، ص94، 184؛ الاستیعاب، ج4، ص1954؛ سیر اعلام النبلاء، ج2، ص277.</ref> محمد، اسماعیل، <ref>الطبقات، ج3، ص94؛ الاستیعاب، ج4، ص1954؛ تاریخ دمشق، ج7، ص31.</ref> حمیده و امة الرحمن<ref>الطبقات، ج3، ص94؛ تاریخ دمشق، ج7، ص31.</ref>شد.

وی در دوره خلافت [[عمر بن خطاب]]، به سبب هجرتش به مدینه، از عطایای خلیفه بهره گرفت که میزان آن را متفاوت یاد کرده‌اند.<ref>الطبقات، ج3، ص226؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص153.</ref>عبدالرحمن در حیات پیامبر با [[عثمان]] عقد اخوت بسته بود.<ref>تاریخ دمشق، ج35، ص254؛ اسد الغابه، ج3، ص315.</ref>ازدواج او با‌ ام کلثوم، خواهر مادری عثمان، در گرایش عبدالرحمن به عثمان در شورای شش نفره برای تعیین خلیفه سوم نقش فراوان داشت. امیرمؤمنان [[امام علی(ع)]] به این حقیقت اشاره کرده است.<ref>شرح نهج البلاغه، ج1، ص189.</ref>عبدالرحمن مردی ثروتمند بود و چون درگذشت، ارث فراوانی از او به‌ ام کلثوم رسید.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج1، ص90؛ المصنف، ج6، ص178.</ref>

==ازدواج با عمرو عاص==

سپس وی به همسری عمرو عاص درآمد.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1954؛ الاصابه، ج8، ص464.</ref>به ‌گزارش [[طبری]]، عثمان، عمرو عاص را به سال 27ق. از ولایت مصر برکنار کرد.<ref>تاریخ طبری، ج4، ص253.</ref>‌

==وفات==

گزارش‌هایی از مرگ‌ ام کلثوم یک ماه پس از ازدواج با عمرو عاص حکایت دارند.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1954؛ الاصابه، ج8، ص463.</ref>

==راوی حدیث پیامبر==

ام کلثوم از راویان حدیث پیامبر است<ref>مسند احمد، ج7، ص552-553.</ref>و [[شیخ طوسی|طوسی]] و [[ابن حبان]] از او نام برده‌اند.<ref>الثقات، ج3، ص458؛ رجال طوسی، ص52.</ref>کسانی چون [[سعید بن مسیب]] از او نقل حدیث کرده‌اند.<ref>اسد الغابه، ج6، ص40.</ref>از مدفن وی گزارشی در دست نیست؛ اما با توجه به سکونتش در مدینه، می‌توان حدس زد که در بقیع به خاک سپرده شده باشد.

 

==پانویس==

 

{{پانویس}}

 

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8167

 | عنوان = اُمّ كلثوم بنت عُقْبَه

 | نویسنده = مهران اسماعیلی

}}

* '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (م. 463ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
* '''اسد الغابه''': ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1409ق؛
* '''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''':  الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
* '''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (م. 571ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
* '''التبیان''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
* '''الثقات''': ابن حبان (م. 354ق.) ، الکتب الثقافیه، 1393ق؛
* '''جامع‌ البیان''': الطبری (م. 310ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1412ق؛
* '''دلائل النبوه''': البیهقی (م. 458ق.) ، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق؛
* '''رجال طوسی''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش القیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق؛
* '''زاد المسیر''': ابن الجوزی (م. 597ق.) ، به کوشش محمد عبدالرحمن، بیروت، دار الفکر، 1407ق؛
* '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (م. 748ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق؛
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م. 213/218ق.) ، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن ابی الحدید (م. 656ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق؛
* '''صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1401ق؛
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م. 230ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛
* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، بیروت، دار صادر؛
* '''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.) ، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛
* '''المغازی''': الواقدی (م. 207ق.) ، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

 {{پایان}}
 {{زنان صحابی}}
 {{زنان قرآنی}}
 {{صحابه}}

[[رده:زنان صحابی]]
[[رده:راویان حدیث از پیامبر(ص)]]
[[رده:راویان زن]]
[[رده:زنان قرآنی]]
[[رده:مدفونان در بقیع]]