در حال ویرایش اندلس

{{جعبه اطلاعات کشور
| عنوان = اندلس
| تصویر =79 890707 L600(1).jpg
| اندازه تصویر =
| تصویر پرچم =
| عرض پرچم =
| تصویر نشان ملی =
| عرض تصویر نشان ملی=
| نام رسمی = اندلس
| دین رسمی = [[اسلام]]
| جمعیت کل = (2011)8.424.102
| مساحت = (17٫2٪ از [[اسپانیا]])
| حکومت = [[مسلمانان]]، رومیان
| واحد پول =
| پایتخت = قرطبه
| شهرهای مهم =المریه (المریا)، قادش (کادیز)، قرطبه (کردوبا)، غرناطه (گرانادا)، ولبه (اوئلوا)، جیان (خائن)، مالقه (مالاگا)، و اشبیلیه (سیویل)
| ادیان(درصد) =
| زبان رسمی =
| سایت =
| پیشینه اسلام = قرن دوم
| جمعیت مسلمانان =یک میلیون
| جمعیت =
| درصد به جمعیت کشور =
| درصد به جمعیت مسلمانان=
| آداب و رسوم =
| وقایع تاریخی =
| حکومت‌ها =فینیقی‌ها، کارتاژها، رومیان، مسلمانان
| احزاب =
| فرق =
| خاندان‌ها =
| اقوام =
| مراکز علمی =
| زیارتگاه‌ها =
| مساجد =
| حسینیه‌ها =
| مؤسسات فرهنگی =
| مؤسسات اجتماعی =
| مناطق شیعه‌نشین =
| مذهبی =
| سیاسی =
| علمی =
| اجتماعی =
}}
'''اَندُلُس''' بخشی از شبه جزیره ایبری در جنوب شرقی پرتغال، در حاکمیت 800 ساله [[مسلمانان]] بوده است. در حال حاضر تعداد مسلمانانی که در اسپانیا زندگی می‌کنند یک میلیون نفر است که 10% از آنها اسپانیایی و باقی مسلمانان، مهاجران کشور‌های اسلامی ‌می‌باشند.
 
مسلمانان برای نشر [[اسلام]] به اندلس لشکر کشیدند و  با فتح اندلس پیشروی  مسلمانان در مناطق شمال افریقا و اسپانیا کامل شد.

علاوه بر شوق [[زیارت]] [[حرمین شریفین]] و مجاورت [[حرم نبوی]] وجود مراکز و مدارس علمی و نهادهای فرهنگی در سرزمین های اسلامی مانند [[مدینه]] و [[عراق]] و [[خراسان]] و ...  انگیزه دانشوران و محدثان و ادیبان را برای سفر به این شهرها فراهم می‌کرد. حاجیان اندلسی راهی طولانی را طی می‌کردند تا خود را به [[قاهره]] رسانده تا همراه [[کاروان مصر]] خود را به [[مراسم حج]] برسانند. 

راه حاجیان [[اندلس]] و [[مغرب]] دارای سختی‌های بسیاری بود که حتی در سفرنامه‌ها نیز به آن اشاره شده است با این حال حاجیان [[مغرب]] و [[اندلس]] مشتاقانه به این سفر می‌رفتند و شاید تحمل این سختی‌ها بود که [[لقب الحاج]] را برای آنان مهم ساخته بود که دارای اعتبار اجتماعی بالا نزد مردم اندلس بود.

[[میقات]] [[اهل مغرب]] و ‌[[اندلس]]، [[رابغ|رابُغ]] بود که در محاذات [[جحفه]] قرار داشت. دانشوران ‌اندلس اشتیاق فراوان به اقامت در [[حرمین]] داشته و در سخنان و سروده‌های خود این تمایل را آشکار کرده‌اند. سفر به [[مکه|سرزمین وحی]] و [[مدینه منوره]] و امور [[حج]]  همواره  از مطالب مطروحه در گزارشات و سفرنامه های دانشوران اندلس بوده است. 

==وجه تسمیه==

در نام‌‌گذاری ‌[[اندلس]] وجوه گوناگون گفته‌اند. برخی برآنند که کلمه ‌اندلس (در اسپانیایی: Andalucía) از واندِلیشیا به معنی سرزمین واندال‌ها، سلسله حاکم بر آن منطقه از429 تا 408ق. م. است.<ref>مراصد الاطلاع، ج1، ص123؛ دولة الاسلام فی الاندلس، ج1، ص50-51.</ref> برخی احتمال داده‌اند کلمه ‌اندلس از عبارتی آلمانی به معنی «حصه و سهمی از زمین» گرفته شده باشد.<ref>نک: سلسله‌های اسلامی جدید، ص54.</ref> در احتمال دیگر، گویند که آن‌جا را به نام نخستین ساکنانش در گذشته‌ها که قومی با نام اَندَلُوش بوده، ‌اندلس نامیده‌اند.<ref>نفح الطیب، ج1، ص122؛ جغرافیای تاریخی، ص450-451.</ref> 

==موقعیت جغرافیایی==

نام یونانی این منطقه، ایبریا و تلفظ رومی آن اسپانیا است.<ref>دائرة المعارف الاسلامیه، ج5، ص1290.</ref> شبه جزیره ایبری در جنوب غربی اروپا و شامل اسپانیا و پرتغال بوده و با کوه‌های پیرنه از بقیه اروپا و با تنگه [[جبل طارق|جبل الطارق]] از افریقای شمالی جدا شده است.<ref>نک: جغرافیای تاریخی، ص451؛ دائرة المعارف فارسی، ج1، ص266.</ref>در منابع جغرافیایی مسلمانان، جزیره ‌اندلس به همه شبه جزیره ایبری یعنی اسپانیا و پرتغال فعلی  اطلاق می‌شده است<ref>A history of medieval spain، p142؛ دائرة المعارف فارسی، ج1، ص266.</ref> که مرزهای آن از شرق و شمال به کشورهای [[روم]]، از جنوب به مدیترانه، و از غرب به اقیانوس مغربی ختم می‌شد.<ref>حدود العالم، ص184؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج‏1، ص265.</ref> اندلس در دوره حکومت مسلمانان به پنج ولایت تقسیم گردید و در هر ولایت حاکمی مستقل نصب می شد.<ref>جغرافیای تاریخی، ص457.</ref> (تصویر شماره 4) اندلس امروزه بزرگ‌ترین استان اسپانیا و از نظر تقسیمات کشوری شامل هشت شهرِ المریه (المریا)، قادش (کادیز)، قرطبه (کردوبا)، غرناطه (گرانادا)، ولبه (اوئلوا)، جیان (خائن)، مالقه (مالاگا)، و اشبیلیه (سیویل) است.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10، ص323.</ref>
==مسلمانان در اندلس==
 
در سال 92ق. [[موسی بن نصیر|موسی بن نُصَیر]]، حاکم اِفریقیه، سپاهی به فرماندهی، [[طارق بن زیاد]]، روانه ‌اندلس کرد. طارق  توانست در کمتر از یک سال همه مناطق ‌اندلس را تسخیر کند.<ref>نک: تاریخ فتح ‌اندلس، ص30-38.</ref> تاریخ ‌اندلس در دوران 800 ساله مسلمانان به چند دوره تقسیم می‌شود:  حکومت امویان ‌اندلس، که در این دوره، بیش از 16 امیر اموی، از عبدالرحمن داخل تا [[هشام بن محمد]]، به حکومت رسیدند.<ref>تاریخ العلماء الاندلس، ج1، ص33-37؛ نک: سلسله‌های اسلامی جدید، ص54.</ref> دوره حکومت [[مرابطون|مُرابطون]]  ،<ref>نک: مآسی الاندلس، ص195-198؛ سلسله‌های اسلامی جدید، ص96.</ref>  دوره حکومت [[موحدون]] <ref>نک: سلسله‌های اسلامی جدید، ص96؛ سلسله‌های اسلامی جدید، ص99-100؛ نک: محنة العرب فی الاندلس، ص350-370.</ref>  و حکومت [[خاندان بنی‌نصر]].  پس از سقوط [[موحدون]] و سیطره مسیحیان بر سراسر اسپانیا، حاکمیت مسلمانان بر سرزمین‌های ‌اندلس یکسره برچیده شد.<ref>جمهرة الرحلات، ج1، ص114.</ref>

با ورود اسلام به منطقه اندلس، ترکیب جمعیتی آن به صورت اکثریت مسلمان<ref>تاریخ المسلمین، ص128-130؛ سلسله‌های اسلامی جدید، ص55؛ موسوعة تاریخ الاندلس، ج1، ص68-71.</ref>، مسیحیان عرب زبان(مستعربون)<ref>نک: موسوعة تاریخ الاندلس، ج1، ص68-71.</ref> و یهودیان<ref>تاریخ المسلمین، ص133.</ref>  <ref>سلسله‌های اسلامی جدید، ص100.</ref>قابل شناسایی بود.

==فرهنگ و علوم اسلامی در اندلس==
[[پرونده:تصویر مسجد جامع قرطبه.JPG|File.png|270px|thumb|left|مسجد جامع قرطبه]]
در ‌اندلس تمدنی شکوفا شکل گرفت. ویژگی این تمدن، تسامح و مدارای فرهنگی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بود<ref>نک: محنة العرب فی الاندلس، ص339-345.</ref>. 

* '''مذهب رسمی در ‌اندلس'''، [[مالکی]] بود که از اواخر سده دوم ق. از روزگار [[عبدالرحمن داخل]] تثبیت یافت.<ref>نهایة الاندلس، ص73.</ref>
* '''دانش‌های اسلامی اندلس''' در[[حدیث]]، [[تفسیر]] و [[علوم قرآنی]] به‌ویژه در [[قرائت]]، گرایش به دانش مردم [[مدینه]] بود و روایت [[ورش|وَرش]]، راوی مصری [[نافع]]، مورد توجه ‌اندلسیان بود. [[محمد بن عمر خیرون معافری]] نخستین کسی بود که در قرائت [[نافع]] پژوهش کرد. او به [[مکه]] آمد و [[حج]] نیز به جا آورد.<ref>التکملة لکتاب الصله، ج1، ص289.</ref>
* '''عرفان، فلسفه، کلام و دیگر علوم عقلی'''، متفکرانی بزرگ در این حوزه ظهور یافتند، مانند: [[ابن مسره|ابن مَسره]] (درگذشت 319ق.)، [[ابن جبیرول|ابن جَبیرول]] (درگذشت 450ق.)، [[ابن حزم ‌اندلسی|ابن حَزم ‌اندلسی]] (درگذشت 456ق.)، [[ابن باجه]] (درگذشت 533ق.)، [[ابن طفیل|ابن طُفَیل]] (درگذشت 581ق.)، [[ابن رشد قرطبی|ابن رُشْد قرطبی]] (درگذشت 595ق.)، و [[ابن سبعین|ابن سَبعین]] (درگذشت 669ق.)
* '''عرفان نظری'''، [[ابن عربی]] (درگذشت 638ق.) مدتی مجاور [[مکه]] شد و کتاب [[الفتوحات المکیه]] او محصول این دوران است.<ref>نفح الطیب، ج2، ص305-308.</ref>
* '''دانش تاریخ''' در ‌اندلس از همان سده‌های نخستین مورد توجه بود. از [[عبدالملک بن حبیب مرداسی قرطبی|عبدالملک بن حبیب مِرداسی قرطبی]] (درگذشت 239ق.) که [[حج ‌]]<nowiki/>گزارد و به مدینه نزد [[مالک بن انس]] آمد، به‌عنوان نخستین تاریخ‌نگار ‌اندلس یاد کرده‌اند.<ref>برای دیگر کتب تاریخی ‌اندلس، نک: تاریخ الادب العربی، بروکلمان، ج3، ص86-91.</ref>
* '''شعرسرایی'''، سبکی ویژه در [[شعرسرایی]] موسوم به [[مُوَشَّحات]] با تنوعاتش در ‌اندلس شکل گرفت و رشد یافت، که نشانگر شوق [[زیارت حرمین]] در ادیبان و دانشوران اندلس بود.<ref>تاریخ الادب العربی، فروخ، ج4، ص17-18؛ تاریخ الادب العربی، فروخ، ج4، ص410.</ref>
* '''معماری ‌اندلس''' و به‌کار‌‌گیری نقوش تزیینی ویژه و سبکی خاص که به معماری ‌اندلسی شهرت یافته، نشان دهنده رشد فنون، هنرها و صنعت‌ها در [[غرب اسلامی]] است. [[مسجد جامع قرطبه]] و ساختار قوس‌ها، طاق‌ها، آجرهای سرخ رنگ، سنگ سفید، تنوع رنگ‌ها و نقش‌های آن‌ها ویژگی این‌گونه معماری است.<ref>نک: موسوعة تاریخ الاندلس، ج1، ص494-497.</ref>بعد از فتح ‌اندلس، مسلمانان به ثروت‌ها و گوهرهای بسیار دست یافتند. برای نمونه، در میان این یافته‌ها، گوهرهای گران‌بهای متعلق به [[حضرت سلیمان]] با نام [[مائده سلیمان]] به دست آمد که از طلای خالص بود و حلقه‌‏هایی از طلا و زَبَرجَد داشت و آن را [[ولید بن عبدالملک]] در تزیین [[ناودان کعبه|میزاب]] (ناودان) [[کعبه]] به کار برد.<ref>آثار البلاد، ص113؛ البدایة و النهایه، ج9، ص172؛ شفاء الغرام، ج1، ص158.</ref>

==حج‌گزاری از اندلس==

افزون بر [[حرمین]] و اهتمام کلی مسلمانان ‌اندلس و [[مغرب]] به [[حج‌‌گزاری]]، بهره بردن از مراکز و مدارس علمی و نهادهای فرهنگی [[عراق]]، [[خراسان]]، [[شام]] و [[مصر]]، انگیزه سفر و کوچ دانشوران و محدثان و ادیبان ‌اندلسی می‌شد.<ref>الرحلات المتبادله، ص42.</ref>

=== راه حج ===
[[پرونده:مسیر حج.png.JPG|File.png|270px|thumb|lef

حاجیان [[تونس|مغربی]] و ‌اندلسی راهی طولانی برای رسیدن به [[اسکندریه]] و [[قاهره]] را پیموده، همراه [[کاروان مصر]] راهشان را به [[مکه]] ادامه می‌دادند. مسیر این حاجیان یک‌بار از سمت سیسیل (صِقِلیه) و رسیدن به [[اسکندریه]] و از آن‌جا از طریق زمینی بود. بار دیگر از راه خشکی مسیری را در شمال قاره سیاه پیموده، رهسپار [[قاهره]] می‌شدند.<ref>راه حج، ص14.</ref> در [[دوره فاطمیان]]، در قرن چهارم و پنجم ق. بیشتر حاجیان ‌[[اندلس]] و نیز اهل [[مغرب]] و [[افریقیه]] از راه دریایی و خشکی به مصر می‌رسیدند و سپس از راه مصر و در منازل به سفر ادامه می‌دادند.<ref>تاریخ مکه، سباعی، ص276.</ref> مسیر دریایی حاجیان ‌اندلس به طور تقریبی بر همان مسیر سفر [[ابن جبیر]] منطبق است. ‌اندلسیان مشتاق [[حجاز]] و [[حج]] و طالبان علم، سفرشان را از یکی از شهرهای ‌اندلس مانند [[سِبته]] آغاز کرده، سپس از سواحل ساردنی و سیسیل تا [[بندر اسکندریه]] آمده، بر [[نیل]] نشسته تا [[قاهره]] و از آن‌جا به [[بندر عیذاب]] بر کناره [[دریای سرخ]] می‌رسیدند. در آن‌جا حاجیان به کشتی می‌‏نشستند و آن‌گاه به [[جده]] فرود می‌آمدند و با کاروان به سوی [[مکه]] می‌رفتند. در مسیر بازگشت به ‌اندلس، کسانی که قصد رفتن به جزیره ‌اندلس داشتند، از [[قیروان]] به [[تونس]] رفته، آن‌گاه برکشتی نشسته، تا محلی به نام تِنِس می‌رسیدند یا به تاهرت‏ رفته و از آن‌جا به ناحیه تدمیر رسیده، سپس رهسپار [[قرطبه]] می شدند.<ref>البلدان، ص133-134؛ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.</ref> 

===موانع و سختی های سفر حج گزارن اندلس===

درباره سختی راه حاجیان ‌اندلس، گفته‌های صاحبان تجربه در منابع بازتاب یافته است. از جمله، [[ابن خلدون]] به حج‌‌گزاران ‌اندلسی و مغربی پند می‌‌‌‌داد که در گذر از این منازل، بیشتر از هرچیز، باید صبر و تحمل داشت.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص252.</ref> حاجیان ‌اندلس مسیر چند هزار کیلومتری را می‌بایست سپری کنند. شاید تحمل این سختی‌ها، [[لقب الحاج]] را برای [[حج‌‌گزاران]] [[مغرب]] و ‌[[اندلس]] مهم ساخته بود.<ref>راه حج، ص275.</ref> اعتبار اجتماعی این عنوان نزد اهل [[‌اندلس]] بسیار بوده و خاندان‌هایی که در ‌اندلس به [[ابن ‌الحاج]] مشهورند، کم نیستند.<ref>نک: رحلة الرحلات، ج1، ص24.</ref> 

یکی از مشکلات [[حج‌‌گزاران]] ‌اندلس، اجاره کردن کشتی‌های مسیحیان برای انجام سفر از [[افریقیه]] تا [[اسکندریه]] بوده است. مشکل دیگر حج‌‌گزاران ‌اندلسی، اخذ [[مکوس|مالیات (مُکُوس)]] بود که بر حسب خواسته باج‌گیران افزایش می‌یافت و در بندرهای گوناگون مانند [[صعید]]، [[قلزم|قُلزَم]] (دریای سرخ) در مرزهای [[اسکندریه]] و فرما<ref>احسن التقاسیم، ص213.</ref> گرفته می‌شد. سفرنامه‌نویسان [[مغربی]] و [[اندلسی]] مانند [[ابوحامد غرناطی|ابوحامد غَرناطی]]، [[ابن جُبیر]]، [[عبدری|عَبدری]]، [[ابن بطوطه|ابن بَطوطه]]، [[تجیبی|تُجیبی]]، و [[بلوی|بَلَوی]] دیده‌های خود را از سختگیری‌های مالیات‌بگیران نگاشته‌اند.

گزارش [[ابن مجاور|ابن مُجاور]] (درگذشت 690ق.) که از مناطق شرقی به [[حج]] آمده و شاهد سخت‌گیری بر [[مغربیان]] و ‌[[اندلسیان]] و اخذ [[مالیات]] افزون بر توانشان بود، تاییدی بر ‌گزارش سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی است. بر این اساس، پاره‌ای از فقیهان ‌اندلسی و مغربی در مواقع خطر [[وجوب حج]] را از مردمان این سرزمین‌ها ساقط دانسته‌اند. ابوبکر طرطوشی، [[ابوبکر بن العربی]]، [[ابن رشد]]، لخمی، ابن طلحه، و ابوعمران فاسی نظریات و فتاوای فقهی در این زمینه طرح کرده و [[حج‌‌گزار]] ‌اندلسی را در پاره‌ای از زمان‌ها [[مستطیع]] ندانسته‌اند. [[ابن رشد]] حج را در زمانه خود به دلیل عدم [[استطاعت]]، از مکلفان ساقط دانسته است.<ref>رحالة الغرب، ص259.</ref>  

==میقات اندلسیان==

[[میقات]] اهل [[مغرب]] و ‌[[اندلس]]، [[رابغ|رابُغ]] بود که در محاذات [[جحفه]] قرار داشت.<ref>انس الساری، ص73.</ref> حاجیان ‌اندلسی هنگامی که به سرزمین وحی می‌رسیدند، به مکان‌های مورد توجه‌شان روی می‌آوردند. از جمله در جایی به نام [[شعب المبال|شِعب المَبال]] که در میان دو [[مازمین|مَازَم عرفه]] قرار داشت، نماز می‌‌گزاردند. این شعب همان جایی است که [[رسول خدا]] در [[حجة الوداع]] در آن فرود آمد و وضو ساخت و نماز مغرب و عشا به جای آورد.<ref>نک: اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص190؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص197؛ حجاز در صدر اسلام، ص512.</ref> 

==دانشوران حج‌‌گزار ‌اندلس==

بهره بردن از محضر دانشورانی چون [[مالک بن انس]] که در ‌اندلس شهرت یافته بود،<ref>نفح الطیب، ج2، ص184-189.</ref> در اواخر سده دوم ق. یکی از علل رواج سفر ‌اندلسیان به [[حجاز]] بوده است. 

* '''محمد بن بشیر معافری''' (درگذشت 198ق.) از کسانی است که [[حج ‌]]<nowiki/>گزارد و با مالک بن انس دیدار کرد.<ref>تاریخ قضاة الاندلس، ص4.</ref>
* '''یحیی بن یحیی لیثی''' (درگذشت 234ق.) از بربرهای مَصْمُودی و راوی [[موطا|مُوَطّا]] مالک بن انس از [[محدثان مکه]] مانند [[سفیان ثوری]] حدیث شنید و از [[دانشوران مدینه]] و مصر نیز بهره برد.<ref>التکملة لکتاب الصله، ج1، ص12-13، نفح الطیب، ج‏2، ص187.</ref>فرزند وی نیز که اهل دانش و زهد بود، مجاور [[مکه]] شد و همان‌جا وفات یافت.<ref>التکملة لکتاب الصله، ج1، ص285.</ref> یکی از نوادگان لیثی که قاضی قرطبه بود، به [[حج]] رفت و از دانشوران [[مکه]] حدیث شنید.<ref>نفح الطیب، ج2، ص189-191.</ref>
* '''عبدالله بن مَسره''' (درگذشت 286ق.)  از ‌اندلس به [[مکه]] آمد، توانست در [[مکه]] صاحب اموال و مستغلات شود.<ref>تاریخ علماء الاندلس، ج1، ص294-296.</ref>
* '''زکریا بن خطاب تطیلی''' در 293ق. به شرق سفر کرد و [[حج]] ‌گزارد و در [[مکه]] کتاب النسب [[زبیر بن بکار]] را از گروهی از اهل دانش آن‌جا فراگرفت و موطا مالک را نیز از ابراهیم حداد آموخت و روایت کرد.<ref>تاریخ علماء الاندلس، ج2، ص211.</ref>
* '''قاسم بن ثابت سرقسطی''' (درگذشت 302ق.) که کتاب العین [[فراهیدی]] را در ‌اندلس رواج داد، با پدرش به [[مکه]] رفت و از برخی محدثان حدیث شنید.<ref>نفح الطیب، ج2، ص217.</ref>
* '''عبدالرحمن بن خلف اقلیشی''' به سال 349ق. راهی [[مکه]] گشت و در آن‌جا نزد [[ابوبکر آجری]] و [[ابوحفص جمحی]] به کسب دانش پرداخت.<ref>تاریخ علماء الاندلس، ج1، ص357.</ref>
* '''محمد بن صالح مَعافری''' (درگذشت 383ق.) از دانشوران [[حج‌‌گزار]] ‌اندلس بود که در سفر [[حج]] نزد دانشوران بسیار شتافت و از مدارس و مراکز علمی سرزمین‌های شرق دیدن کرد.<ref>تاریخ علماء الاندلس، ج2، ص119؛ الرحلات المتبادله، ص107.</ref>
* '''ابومحمد اشبیلی''' (درگذشت 372ق.) حج به جای آورد و از محضر دانشمندان استفاده نمود.<ref>الرحلات المتبادله، ص106-108</ref>
* '''ابوعبدالله ورش''' (درگذشت 393ق.)  به شرق سفر کرد و حج ‌گزارد و از دانش شرقیان بهره برد.<ref>الرحلات المتبادله، ص106-108.</ref>
* '''محمد بن احمد مفرج قرطبی''' (درگذشت 380ق.)  از محدثان و [[دانشوران مکه]] و [[مدینه]] بهره برد.<ref>نک: تاریخ علماء الاندلس، ج2، ص122-124.</ref>
* '''عثمان بن سعید اموی''' معروف به '''ابن صَیرَفی''' (درگذشت 444ق.) از دانشوران علوم قرآن و تفسیر بود و هشت بار [[حج]] ‌گزارد.<ref>کتاب الصله، ج1، ص405-406؛ موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص278.</ref>
* '''عمر بن حسن هوزنی''' (درگذشت 460ق.) در مسیر سفر به [[حجاز]]، [[صحیح بخاری]] را استماع کرد و روایت او را بسیاری از دانشوران ‌اندلسی ‌گزارش و ضبط کردند.<ref>نفح الطیب، ج2، ص251.</ref>
* '''ابوولید ایوب باجی''' فقیه، دانشور و متکلم ‌اندلسی (درگذشت 474ق.) سالیانی در [[حجاز]] ماند و [[حج]] ‌گزارد.<ref>النجوم الزاهره، ج5، ص115.</ref>
* '''احمد بن عمر عُذری''' (درگذشت 478ق.) نُه سال در [[مکه]] به سر برد و کتاب او نظام المرجان فی المسالک و الممالک اثری مهم در جغرافیا به شمار می‌رود.<ref>نک: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص216-217.</ref>
* ا'''حمد بن عمر مَعافری'''، اهل مُرسیه، [[حج]] ‌گزارد و به خراسان سفر کرد و با دانشوران آن دیار به‌ویژه دوستان و شاگردان [[ابوحامد غزالی]] دیدار کرد.<ref>التکملة لکتاب الصله، ج1، ص66.</ref>
* '''محمد بن عبدالرحیم غرناطی''' معروف به ابوحامد (درگذشت 562ق.) که [[تحفة الالباب و نخبة الاعجاب]] را نوشت، به [[حرمین]] سفر کرد.<ref>الرحلات المتبادله، ص110.</ref>
* '''ابوعبدالله مرسی''' به [[حجاز]] رفت. او همراه قافله حاجیان به مناطق گوناگون سفر کرد و حتی به خراسان رفت.<ref>نفح الطیب، ج2، ص369-370.</ref>
* '''محمد بن ابراهیم یقوری''' نویسنده کتاب اکمال الاکمال به [[مکه]] آمد و [[حج]] ‌گزارد و به سال 707ق. در مراکش وفات یافت.<ref>نفح الطیب، ج2، ص220.</ref>

==مجاورت حرمین==

دانشوران ‌اندلس اشتیاق فراوان به اقامت در [[حرمین]] داشته و معمولا شماری از اهل ‌اندلس پس از انجام [[حج]]، مجاور [[حرمین]] می‌شدند.

* '''علی بن احمد مالقی'''، نحوی و لغت‌شناس ‌اندلسی، در شعری می‌گوید که جز سکونت در [[حجاز]] خواستی دیگر ندارد.<ref>نک: نفح الطیب، ج3، ص207-209.</ref>
* '''عثمان غَماری ‌اندلسی''' از دانشوران [[حج‌‌گزار]] که مدتی مجاور [[مسجدالحرام]] بود و سپس به [[زیارت]] [[مرقد نبوی]] رفت و مجاور آن‌جا شد<ref>التحفة اللطیفه، ج5، ص46-48.</ref>
* '''سیدمحمد بن عبدالرحمن ‌اندلسی مالکی''' از دانشوران سده نهم ق. که از [[جارالله بن فهد قرشی]] در [[مکه]] بهره برد و چندی مجاور [[حرم مکی]] بود.<ref>تاریخ مکه، طبری، ص480.</ref>
* '''ابوالقاسم ‌اندلسی''' نیز از کسانی بود که به مدینه آمد و مجاور حرم نبوی شد.<ref>تاریخ المدینه، ص96-97.</ref>

==عوامل مؤثر بر مجاورت و مهاجرت اندلسیان==

میزان هجرت و مجاورت ‌اندلسیان به [[حرم نبوی]] در سده ششم و هفتم ق. هم‌زمان با نفوذ [[ممالیک]] (حک: 648-923ق.) کاهش یافت و نسبت به همه مجاوران به حدود 2% (26نفر) رسید؛ زیرا در این هنگام، بیشتر شهرهای اسلامی ‌اندلس به دست مسیحیان افتاده و نفوذ [[اسلام]] تنها به غرناطه در جنوب ‌اندلس منحصر شده بود.<ref>المدینة المنورة فی العصر المملوکی، ص139.</ref> وجود درگیری و استبداد سیاسی در سرزمین‌های مغرب و ‌اندلس<ref>المغاربة فی المدینه، ص18.</ref> ونیز نابسامانی اقتصادی و مالی<ref>نک: المغاربة فی المدینه، ص13-24.</ref> عاملی مهم در مهاجرت به شرق بود. بازاریابی برای کالاهای ‌اندلسی، همسانی در مذهب فقهی مالکیان ‌اندلس و مردم [[مدینه]]، ضرورت آشنایی و ارتباط با دیگر دانشوران سرزمین های اسلامی حاضر در [[مدینه]]، و مهم‌تر از همه شوق زیارت و مجاورت [[حرم نبوی]] از دلیل‌های مهاجرت و کوچ فردی و جمعی اهل ‌اندلس به [[مدینه منوره]] در سده 12ق. بوده است. 

==کتاب‌های حرمینی ‌اندلسیان==

دانشوران ‌اندلسی به نوشتن درباره حرمین اهتمام داشته و آثاری مهم نگاشته‌اند. 

* [[رزین بن معاویه عبدری سرقسطی|رُزَین بن معاویه عَبْدری سَرَقُسْطی]] (درگذشت 525ق.) مدتی مجاور [[حرمین]] بوده، دو کتاب با عنوان‌های [[اخبار دارالهجره]] و [[اخبار مکه]] درباره [[حرمین]] و تاریخ [[مکه]] و [[مدینه]] نوشته که تنها ‌گزارش‌هایی از آن‌ها در منابع پسین بازمانده است. (← اخبار ‌دارالهجره)
* [[ابوعبید بکری ‌اندلسی]](درگذشت 487ق.)  کتاب [[معجم ما استعجم]]  را نگاشته  که از منابع مهم جغرافیای [[حجاز]] و [[جزیرة العرب]] است. تنظیم الفبایی دارد و مکان‌های شناخته و ناشناخته [[حجاز]] و قبایل مقیم و مهاجر آن‌جا<ref>نک: معجم ما استعجم، ج1، ص7.</ref> را شناسایی کرده است. بَکْری، به گفته دُوزی، از بزرگ‌‌ترین جغرافی‌شناسان ‌اندلس است. وی در کتاب دیگرش، [[المسالک و الممالک]]، از راه‌ها و منزل‌ها سخن آورده و سرزمین‌های گوناگون [[جهان اسلام]] را شرح داده است.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص219؛ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص221.</ref>
* [[ابن حزم ‌اندلسی|ابن حَزْم ‌اندلسی]] کتابی به نام [[کتاب حجة الوداع|حجة الوداع]] نوشته و در آن سازگار با روایت‌های [[اهل سنت]]، ‌گزارشی از واپسین حج [[پیامبر اسلام(ص)]] داده است.<ref>العقد الثمین، ج1، ص90؛ العقد الثمین، ج1، ص92.</ref> 
* [[ابومحمد مَرجانی قرطبی|ابومحمد مَرجانی قُرطُبی]]، دانشور برجسته سده هشتم ق. [[بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار]] را به تاریخ [[مدینه]] اختصاص داد. کتاب او در 10 باب و فصول گوناگون به تفصیل درباره تحولات، شخصیت‌ها، مکان‌ها و [[مساجد]] [[مدینه]] سخن گفته است.<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص18.</ref> 
* [[محمد بن محمد رعینی ‌اندلسی مکی|ابوعبدالله محمد بن محمد رُعَینی ‌اندلسی مکی]] (درگذشت 954ق.) در رساله [[تتعلق بسدانة البیت الحرام و سبب ولایتهم لذلک]] درباره تاریخ [[پرده‌داری]] و [[حجابت کعبه]] پژوهش کرده است.<ref>منائح الکرم، ج1، ص68، «مقدمه.</ref> 
==جستارهای وابسته==
* [[سفرنامه های اندلس]]
* [[سفرنامه ابن جبیر]]
* [[ابن جبیر]]

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/8149

 | عنوان = اندلس

 | نویسنده = علي احمدي ميرآقا

}}

* '''آثار البلاد''': زکریا بن محمد القزوینی (درگذشت 682ق.)، بیروت، دار صادر، 1998م.
* '''اثارة الترغیب و التشویق''': محمد بن اسحق الخوارزمی (درگذشت 827ق.)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبة نزار، مصطفی الباز، 1418ق.
* '''احسن التقاسیم''': المقدسی البشاری (درگذشت 380ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.
* '''اخبار مکه''': الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
* '''الامامة و السیاسه''': ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق.
* '''انس الساری و السارب''': محمد بن القیسی (درگذشت 1042ق.)، به کوشش الفاسی، وزارة الدولة المکلفة بالشؤون الثقافیة و التعلیم، 1390ق.
* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
* '''بغیة الملتمس''': احمد بن عمیره (درگذشت 599ق.)، مدینه، روخس، 1884م.
* '''البلدان''': ابن الفقیه (درگذشت 365ق.)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق.
* '''پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران''': علی اکبر ولایتی، تهران، وزارت امور خارجه، 1378ش.
* '''تاج المفرق''': خالد البلوی، به کوشش السائح، احیاء التراث الاسلامی.
* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن‏ خلدون (درگذشت 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
* '''تاریخ الادب العربی''': عمر فروخ، بیروت، دار العلم للملایین، 1984م.
* '''تاریخ الادب العربی''': کارل بروکلمان (درگذشت 1375ق.)، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1429ق.
* '''تاریخ الاندلس''': ناشناس، به کوشش عبدالقادر بوبایه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1430ق.
* '''تاریخ العرب و حضارتهم فی الاندلس''': خلیل ابراهیم السامرائی و دیگران، بیروت، دار المدار الاسلامی، 1999م.
* '''تاریخ علماء الاندلس''': الازدی الحافظ (درگذشت 403ق.)، دار المصریة للتالیف، 1966م.
* '''تاریخ المدینة المنوره (نصیحة المشاور)''': ابن فرحون (درگذشت 769ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1427ق.
* '''تاریخ المسلمین و آثارهم فی الاندلس''': سید عبدالعزیز سالم، اسکندریه، مؤسسة شباب الجامعه.
* '''تاریخ فتح الاندلس''': محمد ابن قوطیه (درگذشت 367ق.)، به کوشش ابیاری، ترجمه: شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1378ش.
* '''تاریخ قضاة الاندلس''': مالقی ‌اندلسی، بیروت، دار الآفاق الجدیده، 1400ق.
* '''تاریخ مکه (اتحاف فضلاء الزمن)''': محمد بن علی الطبری (درگذشت 1173ق.)، به کوشش محسن محمد، قاهره، دار الکتاب الجامعی.
* '''تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه''': احمد السباعی (درگذشت 1404ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش.
* '''تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام''': کراچکوفسکی (درگذشت 1951م.)، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش.
* '''التحفة اللطیفه''': شمس الدین السخاوی (درگذشت 902ق.)، به کوشش گروهی از محققان، المدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1429ق.
* '''التکملة لکتاب الصله''': محمد بن عبدالله القضاعی، به کوشش الهراس، لبنان، دار الفکر، 1415ق.
* '''التکمله''': ابن الابار (درگذشت 658ق.)، به کوشش الهراس، لبنان، دار الفکر، 1415ق.
* '''جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی''': حسین قرچانلو، تهران، سمت، 1382ش.
* '''جغرافیای جهان اسلام''': غلامرضا زواره، قم، 1389ش.
* '''جغرافیای حافظ ابرو''': حافظ ابرو (درگذشت 833ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
* '''جمهرة الرحلات''': احمد محمد محمود، مکه، مطبعة المحمودیه، 1430ق.
* '''حجاز در صدر اسلام''': صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، 1375ش.
* '''الحجاز فی نظر الاندلسیین و المغاربه''': ابراهیم احمد سعید، دمشق، الاوائل للنشر و التوزیع، 1425ق.
* '''حدود العالم''': ناشناس (کتابت: 372ق.)، به کوشش یوسف الهادی، قاهره، 1423ق.
* '''دانشنامه جهان اسلام''': زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة ‏المعارف اسلامی، 1378ش.
* '''دائرة المعارف الاسلامیه''': ترجمه: ابراهیم زکی خورشید و دیگران، مرکز الشارقة للابداع الفکری، 1418ق.
* '''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''': زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة ‏المعارف بزرگ، 1372ش.
* '''دائرة المعارف فارسی''': مصاحب و دیگران، تهران، امیرکبیر، 1356ش.
* '''دائرة المعارف مستشرقان''': عبدالرحمن بدوی، ترجمه: صالح طباطبایی.
* '''دولة الاسلام فی الاندلس''': المورخ المصری (درگذشت 1406ق.)، قاهره، مکتبة الخانجی، 1417ق.
* '''الدولة العربیة فی اسبانیه''': ابراهیم بیضون، بیروت، دار النهضة العربیه، 1406ق.
* '''راه حج''': رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
* '''رحالة الغرب الاسلامی''': نواف عبدالعزیز المجد، اردن، الاهلیة للنشر و التوزیع، 2008م.
* '''الرحلات المتبادله''': عبدالواحد زنون طه، بیروت، المدار الاسلامی، 2004م.
* '''رحلة ابن جبیر''': محمد بن‏ احمد (درگذشت 614ق.)، بیروت، دار صادر.
* '''رحلة الرحلات''': عبدالهادی التازی، به کوشش طاشکندی، مکه، مؤسسة الفرقان، 1426ق.
* '''رحلة العبدری''': محمد العبدری (درگذشت 700ق.)، به کوشش کردی، دمشق، دار سعد الدین، 1419ق.
* '''سفرنامه ابن بطوطه''': ابن بطوطه (درگذشت 779ق.)، تهران، نشر آگه، 1376ش.
* '''سلسله‌های اسلامی جدید''': کلیفور ادموند باسورث، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1381ش.
* '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
* '''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
* '''کتاب الصله''': ابن بشکوال (درگذشت 578ق.)، الدار المصریة للتالیف، 1966م.
* '''کارنامه اسلام''': عبدالحسین زرین‌کوب، تهران، امیرکبیر، 1376ش.
* '''مآسی الاندلس''': محمد بن عبدالرحمن البشر، ریاض، مکتبة العبیکان، 1429ق.
* '''محنة العرب فی الاندلس''': اسعد حومد، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1988م.
* '''المختار من الرحلات الحجازیه''': محمد بن حسن الشریف، جده، دار الاندلس الخضراء، 1421ق.
* '''المدینة المنورة فی مائة مخطوط''': به کوشش مصطفی عمار منلا، مرکز بحوث دراسات المدینة المنوره، مدینه، 1420ق.
* '''المدینة المنورة فی العصر المملوکی''': عبدالرحمن مدیرس، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، 1422ق.
* '''مراصد الاطلاع''': صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (درگذشت 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
* '''المسالک و الممالک''': عبدالله بن خرداذبه (درگذشت 300ق.)، بیروت، دار صادر، 1992م.
* '''المسلمون فی الاندلس''': دینهرت دوزی، ترجمه: حسن حبشی، الهیئة المصریة العامه، 1994م.
* '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (درگذشت 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.
* '''المغاربة فی المدینة المنوره''': محمد علی فهیم بیومی، دار القاهره، 1427ق.
* '''منائح الکرم''': علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة ام‏ القری، 1419ق.
* '''موسوعة تاریخ الاندلس''': حسین مونس، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1416ق.
* '''موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره''': احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
* '''النجوم الظاهره''': ابن تغری بردی الاتابکی (درگذشت 874ق.)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
* '''نفح الطیب''': احمد المقری (درگذشت 1041ق.)، بیروت، دار الفکر، 1419ق.
* '''نهایة الاندلس''': محمد عبدالله عنان، قاهره، مکتبة الخانجی، 1408ق.
{{پایان}}
{{کشورهای مرتبط با حج}}

[[رده:کشورهای مرتبط با حج]]
[[رده:کشورهای اروپایی]]
[[رده:کشورهای اسلامی]]
[[رده:کشورهای حج‌گزار]]