در حال ویرایش اوقات نماز

'''اوقات نماز'''، به زمان‌های مشخص در شریعت اسلامی برای انجام نمازهای واجب و مستحب اطلاق می‌گردد. [[نماز]] در [[اسلام]] به دو گونه [[واجب]] و [[مستحب]] تقسیم می‌شود. در [[آیات]] [[قرآن]] و [[روایات]] اوقات ویژه برخی از نمازها بیان شده است. اوقات [[نمازهای یومیه]] به اختیاری و اضطراری، اختصاصی و وقت فضیلت تقسیم می‌شود. وقت [[نماز ظهر]] از اول زوال خورشید تا هنگام لازم برای ادای چهار رکعت پیش از غروب ‌خورشید می‌باشد. انتهای وقت اختصاصی نماز ظهر، یعنی گذشتن هنگام خواندن چهار رکعت از زوال، آغاز وقت [[نماز عصر]] است و پایان وقت نماز عصر را غروب خورشید می‌باشد. آغاز وقت [[نماز مغرب]] هنگام غروب خورشید بوده و پایان وقت اختیاریِ نماز مغرب نیمه شبو پایان وقت اضطراری آن [[طلوع فجر]] است. آغاز وقت [[نماز عشا]]، گذشتن زمانی معادل ‌گزاردن سه رکعت نماز مغرب در پی غروب خورشید است و پایان وقت اختیاری نماز عشا نیمه شب است. اول وقت نماز صبح، طلوع [[فجر صادق]] (سپیدی منتشر در آسمان به گونه عرضی) است و پایان وقت آن طلوع خورشید است.

نوافل نمازهای روزانه عبارتند از: دو رکعت پیش از نماز صبح، هشت رکعت پیش از نماز ظهر، هشت رکعت پیش از نماز عصر، چهار رکعت پس از نماز مغرب، دو رکعت نشسته در پی عشا و یازده رکعت [[نماز شب]].

==واژه‌شناسی==

واژه «اوقات» جمع «وقت» است. نماز عبادتی ویژه در اسلام است که به دو گونه واجب، شامل نمازهای پنج‌گانه در شبانه روز، و مستحب تقسیم می‌شود. قرآن کریم در آیه103 [[سوره نساء]] نماز را از واجبات دارای وقت ویژه (موقت) معرفی کرده است: {{قلم رنگ|سبز|... اِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤمِنینَ کِتاباً مَوْقُوتاً}}. بر پایه برخی تفاسیر، آیه 238 [[سوره بقره]] به مواظبت بر اوقات نماز اشاره دارد:<ref>فقه القرآن، راوندی، ج1، ص78.</ref> {{قلم رنگ|سبز|حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ و الصَّلاةِ الْوُسْطَی}}.

==اوقات نماز در قرآن و روایات==

بر پایه منابع حدیثی و تفسیری و فقهی، در برخی آیات، اوقات ویژه برخی نمازها یاد شده است؛ از جمله 78 [[سوره اسراء]]،<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص196؛ التهذیب، ج2، ص241؛ السنن الکبری، ج1، ص358.</ref> 130 [[سوره طه]]، 39-40 ق/50،<ref>المعجم الکبیر، ج2، ص308-309؛ فقه القرآن، ج1، ص84-85؛ کنز العرفان، ج1، ص76.</ref> 114 [[سوره هود]] و 17-18 [[سوره روم]]. نیز بر پایه شماری از منابع<ref>دعائم الاسلام، ج1، ص132؛ السنن الکبری، ج1، ص359؛ فقه القرآن، ج1، ص84.</ref> به اوقات نماز اشاره دارد. از آن‌جا که نماز در منابع دینی از [[ضروریات دین]]،<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص95؛ منتهی المطلب، ج4، ص9؛ مغنی المحتاج، ج1، ص121.</ref> محبوب‌ترین [[عبادت]]<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص210؛ الکافی، ج3، ص264.</ref> و ستون دین<ref>المحاسن، ج1، ص44؛ دعائم الاسلام، ج1، ص133.</ref> شمرده شده، توجه به اوقات تعیین شده برای آن نیز اهمیتی ویژه دارد.

چندین [[حدیث]] درباره اهمیت ‌گزاردن نماز در [[اول وقت]] وارد شده است<ref>التهذیب، ج2، ص40؛ السنن الکبری، ج1، ص435-436؛ الخرائج و الجرائح، ج1، ص338.</ref> که برخی از آن‌ها برتری نماز اول وقت بر نماز آخر وقت را مانند برتری [[آخرت]] بر دنیا شمرده‌اند.<ref>التهذیب، ج2، ص40-41.</ref> در شماری از منابع تفسیری، آیات {{قلم رنگ|سبز|فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّین* الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ}} (سوره ماعون، آیه4-5) را درباره سهل‌ا‌نگاری در نماز و تاخیر بدون عذر آن از اول وقت تفسیر کرده‌اند.<ref>تفسیر قمی، ج2، ص444؛ نک: اضواء البیان، ج9، ص116.</ref> 

[[امام حسین(ع)]] در ظهر [[روز عاشورا]] و هنگام نبرد که یکی از یاران ایشان فرارسیدن وقت [[نماز ظهر]] را اعلام کرد، در حق او چنین دعا فرمود: «جعلک الله من المصلین الذاکرین. نعم هذا اول وقتها»؛ «خدا تو را از نماز‌گزاران و یاد کنندگان قرار دهد. آری؛ این اول وقت نماز ظهر است».<ref>تاریخ طبری، ج4، ص334؛ الکامل، ج4، ص70؛ بحار الانوار، ج45، ص21.</ref> 

==اوقات اختیاری و اضطراری==

مقصود از وقت اختیاری نماز، فاصله زمانی است که مکلف بدون عذر می‌تواند نماز را در هر جزء آن به جا آورد.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص72؛ فتح العزیز، ج3، ص3؛ حاشیة الدسوقی، ج1، ص176.</ref> در برابر، وقت اضطراری، آن گاه است که تنها برای معذوران و افراد دچار اضطرار روا باشد. از این رو، تاخیر نماز از وقت اختیاری برای غیر معذوران جایز نیست و [[گناه]] به شمار می‌رود.<ref>مختصر خلیل، ص18؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج1، ص184.</ref> 

از مصداق‌های معذوران است: تازه مسلمان، تازه بالغ، مجنونی که بهبود یافته، کسی که تازه به هوش آمده، [[حائض]] و [[نفساء]] که طاهر شده‌اند، [[مسافر]].<ref>مختصر المزنی، ص11؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص72؛ فتح العزیز، ج3، ص4، 64.</ref> وقت [[اداء]]، آغاز هنگام وجوب نماز بر [[مکلف]] است. وقت قضاء، پایان هنگام وجوب نماز بر او است.<ref>شرح حدود، ابن عرفه، ج1، ص51.</ref> وقت فضیلت، بخشی از وقت اختیاری است که ‌گزاردن نماز در آن، بر دیگر بخش‌ها برتری دارد. وقت توسعه، بخشی از وقت اختیاری است که ‌گزاردن نماز در ‌آن، بر دیگر بخش‌ها برتری ندارد.<ref>شرح حدود، ابن عرفه، ج1، ص54.</ref> 

==نماز ظهر==

با توجه به [[آیات]] 238 [[سوره بقره]] و 78 [[سوره اسراء]] و روایت‌های مربوط به آن‌ها<ref>الکافی، ج3، ص271.</ref> [[نماز ظهر]] نخستین نماز واجب یاد شده در آیه 78 اسراء/17 و اولین نمازی بوده که [[پیامبر(ص)]] به ‌جا آورده ‌است.<ref>نک: فقه الرضا، ص100؛ مواهب الجلیل، ج2، ص11؛ مغنی المحتاج، ج1، ص121.</ref> 

به باور همه فقیهان [[امامی]]<ref>المقنعه، ص92؛ مختلف الشیعه، ج2، ص6؛ العروة الوثقی، ج2، ص248.</ref> و [[اهل سنت]]<ref>المغنی، ج1، ص378؛ بدائع الصنائع، ج1، ص122؛ بدایة المجتهد، ج1، ص79.</ref> آغاز وقت نماز ظهر، زوال خورشید است؛ یعنی لحظه‌ای که سایه هر چیز به کم‌ترین مقدار خود رسد و به طرف مشرق آغاز به افزایش کند.<ref>المقنعه، ص92؛ مغنی المحتاج، ج1، ص121؛ کشاف القناع، ج1، ص294.</ref> مهم‌ترین دلیل این حکم آیه 78 اسراء/17 است: {{قلم رنگ|سبز|اَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ اِلی‌ غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ}} مقصود از واژه [[دلوک|دُلُوکِ]] در این آیه، زوال است<ref>العین، ج5، ص329؛ معجم مقاییس اللغه، ج2، ص297، «دلک. </ref> ؛ چنان‌که احادیث<ref>الکافی، ج3، ص271؛ الاستبصار، ج1، ص246-247؛ السنن الکبری، ج1، ص365.</ref> و منابع تفسیری بدان تصریح کرده‌اند.<ref>مجمع البیان، ج6، ص281؛ تفسیر قرطبی، ج10، ص303؛ المجموع، ج3، ص25.</ref> 
===پایان وقت نماز ظهر===
درباره پایان وقت نماز ظهر در فقه اسلامی اختلاف نظر دیده می‌شود. به باور مشهور فقیهان امامی، وقت نماز ظهر تا هنگام لازم برای ادای چهار رکعت پیش از غروب ‌خورشید ادامه دارد.<ref>مسائل الناصریات، ص189؛ غنیة النزوع، ص69؛ المعتبر، ج2، ص30.</ref> پشتوانه آنان آیه 78 اسراء/17<ref>غنیة النزوع، ص70؛ موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص90.</ref> و تفاسیر ناظر به معنای «دلوک» و «[[غسق]]» در آیه<ref>غنیة النزوع، ص70؛ مختلف الشیعه، ج2، ص12.</ref> و احادیثی از [[امام باقر(ع)]] و [[امام صادق(ع)]]<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص216؛ التهذیب، ج2، ص19؛ الاستبصار، ج1، ص260.</ref> است. اما درباره غروب، فقیهان امامی اختلاف نظر دارند: بیشتر آن‌ها از میان رفتن سرخی مشرق ([[حمره مشرقیه]]) را نشانه غروب دانسته‌اند.<ref>المعتبر، ج2، ص51؛ ذکری، ج2، ص340؛ الروضة البهیه، ج1، ص485.</ref> اما شماری دیگر غروب را به معنای نهان شدن قرص خورشید شمرده‌اند.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص74؛ العروة الوثقی، ج2، ص248.</ref> برخی نیز بر آنند که غروب با نهان‌شدن قرص خورشید انجام می‌شود؛ اما نشانه آن، ناپدید شدن سرخی در اُفق شرعی است.<ref>المقنعه، ص93؛ النهایه، ص59.</ref> 

بیشتر فقیهان اهل سنت و‌ اندکی از فقیهان امامی برای انتهای وقت نماز ظهر به دو گونه وقت (اختیاری و اضطراری) باور دارند.<ref>المقنعه، ص94؛ الخلاف، ج1، ص271.</ref> [[حنبلی|حنبلیان]]،<ref>کشاف القناع، ج1، ص296؛ المغنی، ج1، ص382؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج1، ص430.</ref> [[شافعی|شافعیان]]،<ref>مختصر المزنی، ص11؛ المجموع، ج3، ص21؛ مغنی المحتاج، ج1، ص121.</ref> [[مالکی|مالکیان]]<ref>مواهب الجلیل، ج2، ص13؛ بدایة المجتهد، ج1، ص79؛ رساله ابن ابی زید، ص91.</ref> و‌ اندکی از امامیان<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص72.</ref> پایان وقت اختیاری نماز ظهر را زمانی دانسته‌اند که طول سایه شاخص به‌اندازه خودش افزایش یابد. وقت اضطراری نیز تا غروب خورشید ادامه دارد.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص72؛ بدایة المجتهد، ج1، ص84؛ المجموع، ج3، ص24.</ref> پشتوانه آنان شماری از روایات است.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص97؛ سنن الترمذی، ج1، ص100؛ السنن الکبری، ج1، ص364.</ref> اما مشهور حنفیان به پشتوانه احادیثی دیگر<ref>مسند احمد، ج2، ص121؛ صحیح البخاری، ج1، ص139؛ سنن الترمذی، ج4، ص230.</ref> وقت نماز ظهر را تا زمانی دانسته‌اند که سایه هر چیز دو برابر شود<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص143؛ بدائع الصنائع، ج1، ص122-123.</ref> و به وقت اضطراری برای نماز ظهر باور ندارند.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص84.</ref> فقیهان امامی به پشتوانه احادیث<ref>الکافی، ج3، ص276؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص216؛ الاستبصار، ج1، ص246.</ref> وقت اختصاصی نماز ظهر را از آغاز زوال تا هنگام خواندن چهار رکعت نماز شمرده‌اند.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص72؛ السرائر، ج1، ص200؛ نهایة التقریر، ج1، ص86.</ref> 

===وقت فضیلت نماز ظهر===
فقیهان امامی وقت فضیلت نماز ظهر را از زوال تا هنگامی که سایه هر چیز معادل طول آن افزوده شود، دانسته‌اند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج2، ص302؛ الروضة البهیه، ج1، ص484.</ref> مالکیان بر آنند که خواندن نماز ظهر در آغاز وقت بهتر است، جز در [[نماز جماعت]] که کمی تاخیر [[استحباب]] دارد.<ref>الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج1، ص180.</ref> شافعیان و حنبلیان نیز اول وقت را جز در گرمای طاقت‌فرسا برتر دانسته‌اند.<ref>الام، ج1، ص91؛ المغنی، ج1، ص397-398؛ کشاف القناع، ج1، ص296.</ref> حنفیان در صورت صاف بودن آسمان، در زمستان ‌گزاردن نماز در اول وقت و در تابستان یا در صورت ابری بودن آسمان، تاخیر‌انداختن نماز ظهر را مستحب شمرده‌اند.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص102-103؛ بدائع الصنائع، ج1، ص125.</ref> پشتوانه این سخنان، برخی احادیث است.<ref>صحیح مسلم، ج1، ص430، 446؛ مسند احمد، ج2، ص238.</ref> 

==نماز عصر==

به باور مشهور فقیهان امامی، انتهای وقت اختصاصی نماز ظهر، یعنی گذشتن هنگام خواندن چهار رکعت از زوال، آغاز وقت نماز عصر است؛<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص72؛ شرائع الاسلام، ج1، ص47؛ الروضة البهیه، ج1، ص484.</ref> زیرا چندین حدیث وقت زوال را آغاز وقت نماز ظهر و عصر دانسته و هنگام ‌گزاردن نماز ظهر را پیش از نماز عصر شمرده‌اند.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص216؛ التهذیب، ج2، ص19؛ الاستبصار، ج1، ص246.</ref> مالکیان آغاز وقت نماز عصر را پایان وقت نماز ظهر می‌دانند؛ یعنی هنگامی که طول سایه شاخص به‌اندازه خودش افزایش یابد.<ref>رسالة ابن ابی زید، ص91؛ مواهب الجلیل، ج2، ص19.</ref> شافعیان و حنبلیان مانند برخی فقیهان پیشین بر این نظرند که با پایان یافتن وقت اختیاری نماز ظهر یعنی افزایش سایه به‌اندازه طول شاخص، وقت نماز عصر آغاز می‌شود.<ref>المجموع، ج3، ص21، 25؛ کشاف القناع، ج1، ص298.</ref> سبب این اختلاف نظر، اختلاف در مفاد احادیثی است که حاوی امامت [[جبرئیل]] در نماز پیامبر(ص) است.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص97؛ سنن ترمذی، ج1، ص100؛ السنن الکبری، ج1، ص364.</ref> [[ابوحنیفه]] به پشتوانه حدیثی نبوی<ref>مسند احمد، ج2، ص333.</ref> آغاز وقت نماز عصر را هنگامی دانسته که طول سایه هر چیز دو برابر آن شود.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص100؛ بدایة المجتهد، ج1، ص79.</ref> 

===پایان وقت نماز عصر===
مشهور فقیهان امامی به پشتوانه احادیث<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص216؛ الاستبصار، ج1، ص246؛ التهذیب، ج2، ص19.</ref> پایان وقت نماز عصر را غروب خورشید می‌دانند.<ref>غنیة النزوع، ص69؛ تذکرة الفقهاء، ج2، ص308؛ کتاب الصلاة، خویی، ج1، ص126-127.</ref> از پشتوانه‌های این فقیهان، آیه 78 اسراء/17 که دلوک در آن به حرکت خورشید از زوال به سوی غروب تفسیر شده و نیز آیه 114 هود/11 (تعبیر طرفی النهار) است.<ref>غنیة النزوع، ص70؛ تذکرة الفقهاء، ج2، ص307-308.</ref> البته درباره نشانه غروب، دو دیدگاه، یکی برطرف شدن سرخی مشرق و دیگری پنهان شدن خورشید، یاد شده
است.

حنفیان پایان وقت نماز عصر را غروب دانسته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص144؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص101؛ بدائع الصنائع، ج1، ص123.</ref> شافعیان<ref>فتح العزیز، ج3، ص17؛ المجموع، ج3، ص25؛ مغنی المحتاج، ج1، ص122.</ref> و برخی مالکیان<ref>رساله ابن ابی زید، ص91؛ الثمر الدانی، ص91.</ref> و نیز‌ اندکی از فقیهان شیعه<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص72؛ الخلاف، ج1، ص259؛ الحدائق، ج6، ص90.</ref> به دلیل روایات<ref>سنن ابی داود، ج1، ص97-98؛ التهذیب، ج2، ص20.</ref> پایان وقت اختیاری نماز عصر را هنگامی شمرده‌اند که سایه شاخص دو برابر شده باشد. برخی مالکیان و نیز شماری از بزرگان اهل سنت مانند [[احمد بن حنبل]]، به پشتوانه چند روایت<ref>صحیح مسلم، ج1، ص426؛ سنن ابی داود، ج1، ص99.</ref> پایان وقت اختیاری را زمانی دانسته‌اند که نور خورشید به زردی بگراید.<ref>المغنی، ج1، ص385؛ مواهب الجلیل، ج2، ص19؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج1، ص177.</ref> نیز به حدیث مربوط به امامت جبرئیل<ref>سنن ابی داود، ج1، ص97؛ سنن الترمذی، ج1، ص100؛ السنن الکبری، ج1، ص364.</ref> استناده کرده‌اند.

البته درباره وقت ضروریِ نماز عصر اختلاف نظر دیده نمی‌شود و همه فقیهان آن را هنگام غروب خورشید می‌دانند.<ref>المجموع، ج3، ص25؛ الکافی فی الفقه، ص137؛ کشاف القناع، ج1، ص298.</ref> وقت اختصاصی نماز عصر به باور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث<ref>الاستبصار، ج1، ص261؛ التهذیب، ج2، ص25.</ref> به‌اندازه هنگام خواندن چهار رکعت تا لحظه غروب است.<ref>المعتبر، ج2، ص30؛ منتهی المطلب، ج4، ص54-55.</ref> 

===وقت فضیلت نماز عصر===
آغاز وقت فضیلت نماز عصر به باور برخی فقیهان امامی، زمانی است که سایه شاخص به‌اندازه طول آن افزایش یافته باشد.<ref>المعتبر، ج2، ص32-33؛ مسالک الافهام، ج1، ص142؛ الروضة البهیه، ج1، ص484.</ref> شماری دیگر<ref>مسائل الناصریات، ص197؛ العروة الوثقی، ج2، ص251.</ref> آن را از هنگام زوال و برخی آن را زمانی دانسته‌اند که افزایش طول سایه شاخص به‌اندازه چهار هفتم آن باشد.<ref>تحریر الوسیله، ج1، ص138.</ref> پشتوانه این سخنان، شماری از روایات است.<ref>نک: الکافی، ج3، ص277؛ التهذیب، ج2، ص24؛ الاستبصار، ج1، ص258-260.</ref> به باور برخی فقیهان امامی، پایان وقت فضیلت نماز عصر زمانی است که طول سایه شاخص دو برابر آن هنگام زوال شود<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص47-48؛ الرسائل العشر، ص149؛ مسالک الافهام، ج1، ص141-142.</ref> یا دو برابر افزایش یابد.<ref>نک: مسالک الافهام، ج1، ص141؛ مفتاح الکرامه، ج5، ص74.</ref> فقیهان شافعی و حنبلی به پشتوانه احادیث<ref>سنن الدارقطنی، ج1، ص262؛ المعجم الاوسط، ج8، ص149-150.</ref> وقت فضیلت و استحباب اکید نماز عصر را از آغاز وقت آن تا هنگام یک برابر و نیم شدن سایه شاخص دانسته‌اند.<ref>المغنی، ج1، ص397-398، 402؛ المجموع، ج3، ص27.</ref> حنفیان برآنند که در صورت صاف بودن آسمان، تاخیر نماز عصر و در صورت ابری بودن آسمان، تعجیل در خواندن نماز عصر مستحب است.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص102-103.</ref> 

==نماز مغرب==

فقیهان امامی به پشتوانه ادله‌ای چون احادیث<ref>الکافی، ج3، ص278-279؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص216، 218؛ الاستبصار، ج1، ص262-264.</ref> و اجماع<ref>الخلاف، ج1، ص262؛ ذکری، ج2، ص340.</ref> آغاز وقت [[نماز مغرب]] را هنگام غروب خورشید (پنهان شدن قرص خورشید یا از میان رفتن سرخی مشرق) می‌دانند.<ref>المقنعه، ص93؛ المعتبر، ج2، ص40؛ منتهی المطلب، ج4، ص63.</ref> البته بر پایه نظر اول (پنهان شدن قرص خورشید) مستحب است ‌گزاردن نماز مغرب تا از میان رفتن حمره مشرقیه به تاخیر افتد.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص208؛ توضیح المسائل، ص124.</ref> فقیهان اهل سنت نیز به پشتوانه احادیث<ref>سنن الترمذی، ج1، ص100؛ سنن النسائی، ج1، ص250، 258؛ المستدرک، ج1، ص194.</ref> آغاز وقت نماز مغرب را هنگام پنهان شدن قرص دانسته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص144؛ المغنی، ج1، ص390؛ المجموع، ج3، ص28.</ref> فقیهان امامی<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص437؛ المهذب البارع، ج1، ص299؛ مفتاح الکرامه، ج5، ص86.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص62؛ کشاف القناع، ج1، ص299-300؛ المجموع، ج8، ص133.</ref> به پشتوانه روایات<ref>صحیح مسلم، ج2، ص933؛ سنن ابی داود، ج1، ص431-432؛ الکافی، ج4، ص468.</ref> بر آنند که تاخیر‌انداختن نماز مغرب و اقامه آن همراه [[نماز عشا]] در [[مناسک حج]] برای حاجیان در شب [[عید قربان]] تا رسیدن به [[مزدلفه]] مستحب است.

همچنین به باور فقیهان امامی<ref>النهایه، ص594؛ السرائر، ج3، ص136؛ الجامع للشرائع، ص393.</ref> و اهل سنت،<ref>مواهب الجلیل، ج3، ص308-309؛ البحر الرائق، ج1، ص441؛ نیل الاوطار، ج1، ص407.</ref> به پشتوانه احادیث<ref>صحیح البخاری، ج1، ص164؛ المحاسن، ج2، ص423؛ التهذیب، ج2، ص265.</ref> تاخیر نماز مغرب برای روزه‌داری که افطار نکردن در اول وقت برای او دشوار است یا کسانی برای افطار منتظر او هستند و به باور شماری از آنان، تاخیر هر نماز به سبب آماده بودن غذا و رفع گرسنگی، مستحب است.
===پایان وقت نماز مغرب===
به باور مشهور فقیهان امامی، پایان وقت اختیاریِ نماز مغرب نیمه شب<ref>تذکرة الفقهاء، ج2، ص311؛ مجمع الفائده، ج2، ص20؛ جامع المقاصد، ج2، ص19.</ref> و پایان وقت اضطراری آن [[طلوع فجر]] است.<ref>العروة الوثقی، ج2، ص249.</ref> پشتوانه آنان، آیه 78 اسراء/17<ref>مختلف الشیعه، ج2، ص21.</ref> و چندین حدیث<ref>التهذیب، ج2، ص28، 270؛ الاستبصار، ج1، ص261، 288.</ref> است.‌ اندکی از فقیهان امامی، پایان وقت اختیاری نماز مغرب را ناپدید شدن شفق و پایان وقت اضطراری آن را گذشتن یک چهارم شب شمرده‌اند.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص74-75؛ الکافی فی الفقه، ص137.</ref> اندکی دیگر از فقیهان امامی میان مسافر و غیر مسافر تفاوت نهاده، بر آنند که وقت نماز مغرب برای شخص غیر مسافر تا غایب شدن شفق و برای مسافر تا یک چهارم شب است.<ref>المقنعه، ص93-95.</ref> پشتوانه این دو نظر غیر مشهور نیز احادیثی<ref>الکافی، ج3، ص280؛ وسائل الشیعه، ج4، ص187-188.</ref> است که فقیهان دیگر در مقام سازگاری آن‌ها با ادله دیگر، آن‌ها را بر اختلاف در مراتب وقت فضیلت حمل کرده‌اند.<ref>موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص116.</ref> حنفیان،<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص144؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص101؛ بدائع الصنائع، ج1، ص123.</ref> حنبلیان،<ref>المغنی، ج1، ص390؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج1، ص438؛ کشاف القناع، ج1، ص300.</ref> مشهور شافعیان<ref>المجموع، ج3، ص29-34؛ فتح الوهاب، ج1، ص55؛ الاقناع، ج1، ص100.</ref> و برخی مالکیان<ref>مواهب الجلیل، ج2، ص24-29.</ref> وقت خاص نماز مغرب را تا از میان رفتن شفق (سرخی آسمان در مغرب) دانسته‌اند. اما مشهور مالکیان<ref>حاشیة الدسوقی، ج1، ص178؛ الثمر الدانی، ص93.</ref> و برخی شافعیان<ref>الاقناع، ج1، ص100.</ref> وقت اختیاری نماز مغرب را از غروب خورشید تا زمانی به‌اندازه انجام دادن مقدمات آن همچون تطهیر بدن و لباس و خواندن اذان و اقامه و نیز ‌گزاردن نماز مغرب با نوافل آن دانسته‌اند. پشتوانه این سخنان، روایت امامت جبرئیل،<ref>سنن ابی داود، ج1، ص97؛ سنن الترمذی، ج1، ص100؛ السنن الکبری، ج1، ص364.</ref> حدیث عبدالله بن عمر<ref>صحیح مسلم، ج1، ص426.</ref> و حدیث ابوهریره<ref>صحیح مسلم، ج1، ص424؛ الموطّا، ج1، ص10.</ref> است که مفاد آن‌ها با یکدیگر تفاوت‌هایی دارد. به باور همه فقیهان اهل سنت، وقت اضطراری نماز مغرب تا طلوع فجر صادق ادامه دارد.<ref>مختصر المزنی، ص11؛ مختصر خلیل، ص17؛ اضواء البیان، ج1، ص300-301.</ref> 
===وقت فضیلت نماز مغرب===
به باور مشهور فقیهان امامی، وقت فضیلت نماز مغرب از آغاز وقت تا غایب شدن شفق است<ref>تذکرة الفقهاء، ج2، ص311؛ جامع المقاصد، ج2، ص17.</ref> و به باور شافعیان، اول وقت<ref>فتح العزیز، ج3، ص20؛ المجموع، ج3، ص34.</ref> است که به تصریح روایات<ref>صحیح البخاری، ج1، ص140؛ التهذیب، ج2، ص40؛ الخرائج و الجرائح، ج1، ص338.</ref> هرچه به اول وقت نزدیک‌تر باشد، فضیلتش بیشتر است. حنبلیان و حنفیان در صورت صاف بودن آسمان به استحباب نماز در اول وقت باور دارند و هنگام ابری بودن آسمان، به دلیل نیاز به یقین به دخول وقت نماز، استحباب تاخیر‌انداختن نماز مغرب را پذیرفته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص147-148؛ المغنی، ج1، ص401-403؛ کشاف القناع، ج1، ص299-300.</ref> 

==نماز عشا==

سازگار با نظر مشهور فقیهان امامی، آغاز وقت نماز عشا، گذشتن زمانی معادل ‌گزاردن سه رکعت نماز مغرب در پی غروب خورشید است.<ref>المعتبر، ج2، ص42؛ شرائع الاسلام، ج1، ص47؛ الروضة البهیه، ج1، ص485.</ref> پشتوانه آنان، احادیثی چون روایت منقول از [[امام صادق (ع)]]<ref>الکافی، ج3، ص281-282؛ التهذیب، ج2، ص27-28.</ref> است. شماری‌ اندک از فقیهان امامی به پشتوانه روایت حلبی<ref>الکافی، ج3، ص280-281.</ref> آغاز وقت نماز عشا را هنگام از میان رفتن [[شفق]] دانسته‌اند.<ref>المقنعه، ص93؛ النهایه، ص59؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص75.</ref> فقیهان دیگر این روایت را به معنای برتری تاخیر دانسته‌اند<ref>تذکرة الفقهاء، ج2، ص313؛ موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص122.</ref> و به استحباب تاخیر نماز عشا تا از میان رفتن شفق باور دارند.<ref>المهذب البارع، ج1، ص299؛ مدارک الاحکام، ج3، ص113.</ref> 
فقیهان اهل سنت آغاز وقت نماز عشا را هنگام از میان رفتن شفق دانسته‌اند که در چندین حدیث یاد شده است.<ref>سنن الترمذی، ج1، ص100؛ السنن الکبری، ج1، ص364؛ صحیح مسلم، ج1، ص426.</ref> اما درباره مقصود از شفق اتفاق نظر ندارند.<ref>المجموع، ج3، ص38؛ بدائع الصنائع، ج1، ص124.</ref> مالکیان، شافعیان، حنبلیان<ref>فتح العزیز، ج3، ص27؛ المغنی، ج1، ص392؛ الثمر الدانی، ص93.</ref> و برخی حنفیان<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص145؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص102.</ref> شفق را از میان رفتن سرخی مغرب و ابوحنیفه آن را از میان رفتن سفیدی در پی سرخی مغرب تعریف کرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص144؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص101-102؛ بدائع الصنائع، ج1، ص124.</ref> 
===پایان وقت نماز عشا===
پایان وقت اختیاری نماز عشا به باور مشهور امامیان<ref>منتهی المطلب، ج4، ص82-84؛ غنیة النزوع، ص69-70؛ مفتاح الکرامه، ج5، ص97.</ref> و یکی از آرای [[مالک بن انس]]<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص82.</ref> نیمه شب است که آیه 78 اسراء/17 (با تفسیر کلمه «غسق» در آن به نیمه شب<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص219؛ تفسیر عیاشی، ج2، ص308؛ موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص120-121.</ref> و چندین حدیث [[اهل سنت]]<ref>صحیح البخاری، ج1، ص143؛ صحیح مسلم، ج2، ص104-105.</ref> و [[شیعه]]<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص219؛ التهذیب، ج2، ص30؛ الاستبصار، ج1، ص273.</ref> را دلیل آن شمرده‌اند.

حنفیان نیز پایان وقت نماز عشا را نیمه شب می‌دانند. اما وقت ادراک نماز عشا (وقت اضطراری) به باور آنان تا طلوع فجر ادامه دارد.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص145؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص102.</ref> به باور برخی فقیهان پیشین امامی<ref>المقنعه، ص93؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص75.</ref> و بیشتر فقیهان اهل سنت<ref>المجموع، ج3، ص39؛ المغنی، ج1، ص393؛ بدایة المجتهد، ج1، ص82.</ref> پایان وقت اختیاری عشا، گذشتن یک سوم شب است. پشتوانه فقیهان اهل سنت، حدیث امامت جبرئیل<ref>سنن ابی داود، ج1، ص97؛ سنن الترمذی، ج1، ص100؛ السنن الکبری، ج1، ص364.</ref> است.

===وقت فضیلت نماز عشا===

فقیهان امامی،<ref>المقنعه، ص94؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص77.</ref> شافعی<ref>المجموع، ج3، ص40.</ref> و مالکی<ref>الثمر الدانی، ص94-95.</ref> به پشتوانه روایات<ref>التهذیب، ج2، ص40؛ السنن الکبری، ج1، ص435-436، 449.</ref> وقت فضیلت نماز عشا را آغاز وقت آن دانسته‌اند. حنفیان در هنگام صاف بودن آسمان در تابستان، استحباب ‌گزاردن نماز عشا در اول وقت و در زمستان، استحباب تاخیر آن تا گذشتن یک سوم شب را باور دارند.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص102-103؛ بدائع الصنائع، ج1، ص126.</ref> حنبلیان استحباب تاخیر نماز عشا از اول وقت و در صورت ابری بودن آسمان، استحباب تعجیل در خواندن نماز عشا را پذیرفته‌اند.<ref>المغنی، ج1، ص401-403.</ref> پایان وقت اضطراری عشا به باور‌ اندکی از امامیان<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص75.</ref> نیمه شب و به باور نزدیک به همه آنان<ref>العروة الوثقی، ج2، ص49؛ موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص132.</ref> و نیز فقیهان اهل سنت<ref>فتح العزیز، ج3، ص27؛ مختصر خلیل، ص17؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج1، ص440-441.</ref> طلوع [[فجر صادق]] است.

==نماز صبح==

به باور تمامی فقیهان امامی<ref>المقنعه، ص94؛ مفتاح الکرامه، ج5، ص101؛ الروضة البهیه، ج1، ص486.</ref> و اهل سنت<ref>البحر الرائق، ج1، ص424؛ المجموع، ج3، ص43؛ المغنی، ج1، ص395.</ref> اول وقت نماز صبح، طلوع فجر صادق (سپیدی منتشر در آسمان به گونه عرضی) است و پایان وقت نماز صبح بر پایه نظر مشهور امامیان<ref>تذکرة الفقهاء، ج2، ص316؛ السرائر، ج1، ص195؛ مفتاح الکرامه، ج5، ص103.</ref> و بیشتر فقیهان اهل سنت از جمله حنفیان<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص141؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص99؛ بدائع الصنائع، ج1، ص122.</ref> و شافعیان<ref>فتح العزیز، ج3، ص34؛ المجموع، ج3، ص43؛ اعانة الطالبین، ج1، ص139.</ref> و برخی حنبلیان<ref>الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج1، ص442؛ کشاف القناع، ج1، ص303.</ref> به پشتوانه چندین حدیث<ref>صحیح مسلم، ج1، ص426؛ التهذیب، ج2، ص36؛ الاستبصار، ج1، ص275.</ref> طلوع خورشید است. در برابر، شماری‌اندک از فقیهان امامی<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص75؛ الخلاف، ج1، ص267.</ref> و شماری از اهل سنت از جمله احمد بن حنبل و برخی مالکیان<ref>المغنی، ج1، ص395؛ بدایة المجتهد، ج1، ص82؛ الثمر الدانی، ص88.</ref> طلوع خورشید را پایان وقت اضطراری نماز صبح دانسته و پایان وقت اختیاری را پیدایش سرخی پیش از طلوع یا اسفار صبح (هنگامی که چهره افراد نمایان می‌شود) شمرده‌اند.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص82-83؛ حاشیة الدسوقی، ج1، ص179؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج1، ص179.</ref> وقت فضیلت نماز صبح به باور فقیهان امامی،<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص48؛ تذکرة الفقهاء، ج2، ص316؛ مجمع الفائده، ج2، ص25.</ref> شافعی، مالکی و حنبلی<ref>المجموع، ج3، ص51-54؛ المغنی، ج1، ص405؛ بدایة المجتهد، ج1، ص82-83.</ref> به پشتوانه روایات<ref>صحیح البخاری، ج1، ص210؛ صحیح مسلم، ج1، ص445؛ التهذیب، ج2، ص37.</ref> هنگام تاریکی آسمان (تغلیس) و پیش از اسفار صبح است.

اما حنفیان به پشتوانه احادیثی دیگر<ref>سنن الترمذی، ج1، ص103؛ سنن النسائی، ج1، ص272.</ref> به تاخیر‌انداختن نماز صبح را تا هنگام روشنی آسمان (آخر وقت) مستحب دانسته‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج1، ص124؛ المبسوط، سرخسی، ج1، ص145.</ref> البته به باور آن‌ها، نماز خواندن در تاریکی (تغلیس) برای زن و مرد حج‌گزار در [[مزدلفه]] از نماز خواندن در روشنی آسمان برتر است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص19؛ بدائع الصنائع، ج1، ص124.</ref> 

==اوقات نوافل==

نوافل جمع نفل<ref>التحقیق، ج12، ص209، «نفل.</ref> و نافله<ref>لسان العرب، ج11، ص672؛ المصباح، ج2، ص619، ««نفل. </ref> به معنای غنیمت، عطیّه و زائد بر فریضه<ref>لسان العرب، ج11، ص671-672؛ مجمع البحرین، ج5، ص485، «نفل. </ref> است که به [[نمازهای مستحب]] گفته می‌شود.<ref>مواهب الجلیل، ج2، ص369؛ الخلاف، ج1، ص525-527؛ نهایة الاحکام، ج2، ص89.</ref> به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث،<ref>الاستبصار، ج1، ص218؛ التهذیب، ج2، ص8.</ref> نوافل نمازهای روزانه عبارتند از: دو رکعت پیش از نماز صبح، هشت رکعت پیش از نماز ظهر، هشت رکعت پیش از نماز عصر، چهار رکعت پس از نماز مغرب، دو رکعت نشسته در پی عشا و یازده رکعت نماز شب.<ref>المقنعه، ص91-92؛ قواعد الاحکام، ج1، ص245-246؛ جواهر الکلام، ج7، ص14-15.</ref> فقیهان شافعی<ref>فتح العزیز، ج4، ص212-213؛ مغنی المحتاج، ج1، ص220.</ref> و حنبلی<ref>المغنی، ج1، ص762؛ کشاف القناع، ج1، ص510-511.</ref> به پشتوانه روایتی<ref>صحیح البخاری، ج2، ص54؛ السنن الکبری، ج2، ص471.</ref> شمار نوافل را ده رکعت شمرده‌اند: دو رکعت پیش از نمازهای صبح و ظهر و دو رکعت در پی نمازهای عصر، مغرب و عشا. حنفیان نافله ظهر را به پشتوانه حدیثی،<ref>سنن ابن ماجه، ج1، ص361؛ سنن الترمذی، ج1، ص259.</ref> چهار رکعت و شمار مجموع نوافل را 12 رکعت یاد کرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص156؛ بدائع الصنائع، ج1، ص284.</ref> مالکیان تعداد این نمازها را معین ندانسته و بر هر چه بیشتر خواندن نماز نافله پیش و پس از نمازهای ظهر و مغرب تاکید کرده‌اند.<ref>مواهب الجلیل، ج2، ص369؛ حاشیة الدسوقی، ج1، ص312-313.</ref> 
===وقت نافله نماز ظهر===
به باور مشهور فقیهان امامی‌، ‌به پشتوانه احادیث<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص217-218؛ التهذیب، ج2، ص20؛ الاستبصار، ج1، ص250.</ref> ‌ ‌وقت نافله ظهر ‌که پیش از نماز ظهر خوانده می‌شود، ‌از زوال خورشید تا زمانی است که طول سایه شاخص به دو هفتم خود یا یک ذراع برسد.<ref>المعتبر، ج2، ص48؛ شرائع الاسلام، ج1، ص48؛ ارشاد الاذهان، ج1، ص242.</ref> به باور شماری دیگر، وقت نافله ظهر تا هنگامی است که طول سایه شاخص به‌اندازه خود آن شود.<ref>تذکرة الفقهاء، ج2، ص316-317؛ حاشیة الارشاد، ص95.</ref> به باور این‌ها، مقصود از ذراع در حدیث‌ها، مثل است.<ref>المعتبر، ج2، ص48؛ نک: موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص240.</ref> در روایتی، ذراع این گونه تفسیر شده است.<ref>التهذیب، ج2، ص22.</ref> به باور دیگر فقیهان امامی، وقت نافله ظهر مانند وقت نماز ظهر است، جز آن‌که نافله ظهر پیش از نماز ظهر خوانده می‌شود.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص76؛ کشف اللثام، ج3، ص54-55؛ مستند الشیعه، ج4، ص55.</ref> به باور فقیهان اهل سنت، نافله ظهر دو بخش دارد. بخشی از آن پیش از نماز ظهر و بخش دیگر پس از آن خوانده می‌شود.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص156؛ المغنی، ج1، ص765؛ المجموع، ج4، ص7.</ref> پشتوانه آن‌ها حدیث‌های‌ [[ام حبیبه]]<ref>سنن الترمذی، ج1، ص259؛ سنن ابی داود، ج1، ص286.</ref> و [[عایشه]]<ref>سنن الترمذی، ج1، ص259؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص361.</ref> است. به باور فقیهان اهل سنت، آغاز وقت همه نوافلی که پیش از نماز واجب خوانده می‌شوند، همان آغاز وقت نماز واجب است.<ref>المجموع، ج4، ص11؛ کشاف القناع، ج1، ص512.</ref> اما درباره پایان وقت نوافل اختلاف نظر وجود دارد.<ref>نک: المجموع، ج4، ص11.</ref> وقت نوافلی که پس از نماز واجب خوانده می‌شود، به باور همه فقیهان اهل سنت، تا پایان وقت فریضه ادامه دارد.<ref>المجموع، ج4، ص11؛ کشاف القناع، ج1، ص512.</ref> 
===وقت نافله نماز عصر===
زمان نافله عصر ‌که پیش از نماز عصر خوانده می‌شود، ‌به باور مشهور امامیان، ‌به پشتوانه احادیث<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص217؛ التهذیب، ج2، ص20؛ الاستبصار، ج1، ص250.</ref> از زوال خورشید تا زمانی است که طول سایه شاخص به مقدار چهار هفتم آن (دو ذراع) برسد.<ref>المعتبر، ج2، ص48؛ الروضة البهیه، ج1، ص487؛ شرائع الاسلام، ج1، ص48.</ref> به باور برخی دیگر، وقت آن تا زمانی است که طول سایه هر چیز دو برابر آن شود.<ref>السرائر، ج1، ص199؛ جامع المقاصد، ج2، ص20.</ref> پشتوانه آن‌ها این است که مقصود از ذراع در روایت‌ها «مثل» است. آنان به شواهدی روایی<ref>التهذیب، ج2، ص22؛ الاستبصار، ج1، ص258.</ref> نیز استناد جسته‌اند.<ref>المعتبر، ج2، ص48؛ موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص240.</ref> اندکی از امامیان بر آنند که وقت نافله عصر تا غروب خورشید ادامه دارد، جز آن‌که باید پیش از نماز عصر خوانده شود.<ref>مستند الشیعه، ج4، ص55.</ref> همه فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایتی<ref>سنن ابی داود، ج1، ص287؛ سنن الترمذی، ج1، ص270.</ref> هنگام چهار رکعت نافله عصر را پیش از ‌گزاردن نماز عصر دانسته‌اند.<ref>کشاف القناع، ج1، ص513؛ الدر المختار، ج2، ص13؛ مواهب الجلیل، ج2، ص369، 371.</ref> 
===وقت نافله نماز مغرب===
آغاز وقت نافله مغرب به باور فقیهان امامی<ref>موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص247.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج1، ص765؛ المجموع، ج4، ص7؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج1، ص313.</ref> در پی نماز مغرب است. به باور مشهور امامیان، پایان وقت نافله مغرب از میان رفتن شفق ([[حمرة مغربیه]]) است؛<ref>النهایه، ص60؛ غنیة النزوع، ص72؛ منتهی المطلب، ج4، ص96.</ref> زیرا در پی از میان رفتن سرخی شفق، وقت فضیلت نماز عشا آغاز می‌شود و انجام دادن مستحب در وقت واجب بر پایه روایات<ref>التهذیب، ج2، ص167؛ الاستبصار، ج1، ص252.</ref> صحیح نیست.<ref>المعتبر، ج2، ص53؛ نک: موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص249.</ref> اما همه فقیهان اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص157؛ کشاف القناع، ج1، ص513؛ مواهب الجلیل، ج2، ص371.</ref> و برخی فقیهان امامی<ref>ذکری، ج2، ص367؛ مدارک الاحکام، ج3، ص74؛ کشف اللثام، ج3، ص57.</ref> پایان وقت نافله مغرب را پایان وقت اختیاری نماز مغرب دانسته‌اند.
===وقت نافله نماز عشا===
به باور فقیهان امامی<ref>غنیة النزوع، ص72؛ شرائع الاسلام، ج1، ص48؛ المعتبر، ج2، ص54.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج1، ص765؛ المجموع، ج4، ص7؛ الدر المختار، ج2، ص13.</ref> وقت نافله عشا در پی نماز عشا آغاز می‌شود و تا پایان وقت نماز عشا ادامه دارد؛ زیرا تعبیر «بعد از نماز» در روایات<ref>الکافی، ج3، ص443؛ التهذیب، ج2، ص4؛ الاستبصار، ج1، ص218.</ref> تا آخر وقت عشا را در بر می‌گیرد.<ref>موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص251.</ref> البته برخی فقیهان گفته‌اند که فاصله‌انداختن میان [[فریضه]] و [[نافله]] صحیح نیست و نمی‌توان نماز عشا را در آغاز وقت و نافله آن را در آخر وقت به جا آورد.<ref>جواهر الکلام، ج7، ص191.</ref> پشتوانه فقیهان اهل سنت نیز روایات است.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص283؛ السنن الکبری، ج2، ص477.</ref> 
===وقت نافله نماز صبح===
به باور همه فقیهان امامی، اگر نافله صبح متصل به نماز شب به جا آورده شود، خواندن آن در پی [[نماز شب]] صحیح است؛ هر چند هنوز طلوع فجر رخ نداده باشد<ref>النهایه، ص61؛ غنیة النزوع، ص72؛ مدارک الاحکام، ج3، ص83.</ref> ؛ زیرا چندین حدیث<ref>التهذیب، ج2، ص133-134؛ الاستبصار، ج1، ص283.</ref> بر جواز آن دلالت دارند. اما اگر نافله صبح متصل به نماز شب اقامه نشود، به باور بیشتر فقیهان نمی‌توان آن را پیش از طلوع فجر به جا آورد.<ref>موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص255.</ref> البته برخی فقیهان این کار را جایز شمرده‌اند.<ref>وسائل الشیعه، ج4، ص263.</ref> پایان وقت نافله صبح به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث<ref>التهذیب، ج2، ص340.</ref> آشکار شدن سرخی از سمت مشرق (حمره مشرقیه) است.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص76؛ السرائر، ج1، ص195؛ جامع المقاصد، ج2، ص22.</ref> اما شماری دیگر به پشتوانه روایاتی<ref>وسائل الشیعه، ج4، ص266.</ref> بر آنند که وقت نافله صبح تا پایان وقت نماز صبح ادامه دارد.<ref>ذکری، ج2، ص379؛ مفاتیح الشرائع، ج1، ص93.</ref> فقیهان اهل سنت هنگام نافله صبح را در پی طلوع فجر و پیش از ‌گزاردن نماز صبح می‌دانند.<ref>الدر المختار، ج2، ص14؛ الکافی، ابن عبدالبر، ج1، ص255؛ المجموع، ج4، ص7.</ref> شماری از آنان، ‌به پشتوانه احادیث<ref>صحیح مسلم، ج1، ص501؛ مسند احمد، ج6، ص265.</ref> ‌تصریح کرده‌اند که نافله صبح از دیگر نوافل مهم‌تر و برتر است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص157؛ المغنی، ج1، ص763.</ref> 
===وقت نافله شب===
وقت نافله شب به باور فقیهان امامی از نیمه شب تا طلوع فجر صادق است.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص76؛ مختلف الشیعه، ج2، ص35؛ الروضة البهیه، ج1، ص492.</ref> شماری از آنان وقت نماز شب را محدود به یک سوم پایانی شب دانسته‌اند.<ref>الهدایه، ص149.</ref> به باور مشهور فقیهان، این هنگام بر‌ترین زمان ‌گزاردن نماز شب است.<ref>مفتاح الکرامه، ج5، ص116.</ref> به باور همه فقیهان امامی، نماز شب هر چه به طلوع فجر نزدیک‌تر باشد، فضیلتی بیشتر دارد.<ref>الخلاف، ج1، ص533؛ شرائع الاسلام، ج1، ص48؛ تذکرة الفقهاء، ج2، ص318.</ref> به باور فقیهان اهل سنت، وقت نماز شب در پی نماز عشا تا طلوع فجر است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص150؛ حاشیة الدسوقی، ج1، ص315؛ الاقناع، ج1، ص106.</ref> پشتوانه آنان برخی روایات است.<ref>مسند احمد، ج1، ص370؛ المستدرک، ج1، ص306؛ السنن الکبری، ج2، ص469.</ref> شماری از آنان بر آنند که اگر نماز شب پس از نیمه شب خوانده شود، برتر است.<ref>المجموع، ج4، ص44.</ref> 

فقیهان امامی<ref>الاقتصاد، ص256-257؛ المعتبر، ج2، ص60؛ الحدائق، ج6، ص303-304، 311.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص150-153؛ المغنی، ج1، ص753؛ المجموع، ج4، ص164-165.</ref> جز مالکیان باور دارند که خواندن نماز نافله جز نمازهای دارای سبب ویژه، مانند [[نماز تحیت مسجد]] یا [[نماز میت]]، در این اوقات مکروه است: هنگام طلوع خورشید، زوال آفتاب، غروب خورشید، در پی نماز صبح تا طلوع خورشید و در پی نماز عصر تا غروب خورشید. البته امامیان و شافعیان نماز خواندن در زمان زوال روز جمعه را مکروه نمی‌شمرند.<ref>الاقتصاد، ص256-257؛ المعتبر، ج2، ص60؛ المجموع، ج4، ص164-165.</ref> 

مالکیان بر آنند که خواندن نمازهای مستحب در زمان طلوع خورشید، غروب خورشید و خطبه [[نماز جمعه]] حرام و در پی فجر صادق تا طلوع خورشید و پس از ‌گزاردن نماز عصر تا غروب خورشید مکروه است.<ref>الموطّا، ج1، ص219-221؛ مواهب الجلیل، ج2، ص58، 60؛ الثمر الدانی، ص146.</ref> پشتوانه همه فقیهان در این سخنان، روایات است.<ref>نک: سنن ابن ماجه، ج1، ص397؛ سنن النسائی، ج1، ص275-280؛ التهذیب، ج2، ص174.</ref> 

==احکام اوقات نماز==

1. به باور همه فقیهان امامی<ref>النهایه، ص62؛ المهذب، ج1، ص72؛ الکافی فی الفقه، ص138.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج1، ص407؛ مواهب الجلیل، ج2، ص43.</ref> به پشتوانه احادیث<ref>سنن ابن ماجه، ج1، ص219؛ سنن الترمذی، ج1، ص100-101؛ التهذیب، ج2، ص140.</ref> نمازهای واجب روزانه باید در اوقات ویژه خود به جا آورده شوند و اگر عمداً پیش از وقت ادا گردند، مجزی نیستند و باید دیگر بار خوانده شوند. بر این اساس، دانستن دخول اوقات نماز از شرایط وجوب و صحت نماز<ref>کشاف القناع، ج1، ص293؛ مواهب الجلیل، ج2، ص136؛ الاقناع، ج1، ص114.</ref> و یافتن این دانش یا اطمینان، از باب [[مقدمه واجب]]، واجب است.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص70؛ تحریر الاحکام، ج1، ص182؛ مواهب الجلیل، ج2، ص42-43.</ref> گفتنی است در منابع فقهی، با ترتیبی ویژه، راه‌هایی برای دانش یافتن یا اطمینان به فرارسیدن وقت نماز یاد شده است؛ از جمله: رؤیت در آسمان صاف، اذانِ خواندن اذان‌گوی درخور اعتماد و آگاه به اوقات نماز،<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص182-183؛ مواهب الجلیل، ج2، ص16.</ref> صدای خروس، و...<ref>المجموع، ج3، ص74؛ ذکری، ج2، ص391.</ref> 

2. به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه روایات<ref>الکافی، ج3، ص286؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص222؛ التهذیب، ج2، ص35.</ref> هر گاه کسی به گمان فرارسیدن وقت نماز، پیش از وقت آغاز به نماز کند و در حال خواندن نماز، وقت آن فرارسد، نمازش صحیح است و نیاز به تکرار ندارد.<ref>النهایه، ص87؛ المهذب، ج1، ص72؛ الکافی فی الفقه، ص138.</ref> در این میان، [[سیدمرتضی]] به مجزی نبودن نماز و لزوم تکرار آن باور دارد.<ref>رسائل المرتضی، ج2، ص350؛ نک: السرائر، ج1، ص201.</ref> در صورت [[سهو]]، فراموشی و [[جهل]] در این مسئله، برخی قائل به مجزی بودن و برخی قائل به مجزی نبودن نماز شده‌اند.<ref>نک: الکافی فی الفقه، ص138؛ المهذب البارع، ج1، ص301-302.</ref> اهل سنت باور دارند اگر کسی به گمان فرارسیدن وقت نماز، پیش از وقت، نماز را آغاز کند و در حال خواندن نماز، وقت نماز فرارسد، نمازش باطل است.<ref>المجموع، ج3، ص72-73؛ کشاف القناع، ج1، ص307؛ حاشیة الدسوقی، ج1، ص318.</ref> استدلال آنان در مسئله آن است که فرارسیدن وقت نماز شرط صحت آن است و کوتاهی در آگاهی از وقت نماز جایز نیست.<ref>المجموع، ج3، ص72-73؛ مواهب الجلیل، ج2، ص136.</ref> 

3. به باور همه فقیهان امامی<ref>المهذب، ج1، ص71؛ الکافی فی الفقه، ص138؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص72-73.</ref> و اهل سنت<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص146؛ المجموع، ج3، ص68؛ کشاف القناع، ج1، ص308.</ref> به پشتوانه احادیث<ref>صحیح مسلم، ج1، ص477؛ الکافی، ج3، ص292-293؛ السنن الکبری، ج2، ص456.</ref> اگر هر یک از نمازهای واجب روزانه پس از وقت خوانده شود، با دانستن گذشتن وقت نماز، باید قضای آن به جا آورده شود.

4. به باور فقیهان [[امامی]]<ref>المقنعه، ص94؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص77؛ الرسائل التسع، ص110.</ref> و [[شافعی]]<ref>مختصر المزنی، ص13؛ فتح العزیز، ج3، ص45؛ حواشی الشروانی، ج1، ص430.</ref> خواندن همه نماز‌های واجب روزانه، در حالت عادی، در اول وقت مستحب است.

===استحباب تأخیر نماز===

5. در منابع فقهی، تاخیر نماز در پاره‌ای موارد مستحب شمرده شده است؛ از جمله: الف) تاخیر نماز از آغاز وقت به پایان وقت آن برای معذوران، مانند کسی که در آغاز وقت مکلف است با [[تیمم]] نماز ‌گزارد یا زن مستحاضه یا کسی که [[نماز قضا]] بر عهده ‌دارد که مستحب است اول نماز قضا را به جا آورد یا آن‌که طلبکار از او طلبش را خواسته و او توانایی پرداخت را دارد.<ref>فتح العزیز، ج2، ص212-213؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج2، ص83؛ المهذب البارع، ج1، ص299-300.</ref> برخی فقیهان تاخیر نماز را در این موارد واجب شمرده‌اند.<ref>مختلف الشیعه، ج1، ص375؛ جامع المقاصد، ج2، ص27.</ref> ب) تاخیر در برخی شرایط ویژه مانند به ‌جاآوردن [[نماز نافله]]، اقامه جماعت، افزایش شمار افراد در جماعت، و رفع نیاز به تخلی<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص148؛ المجموع، ج3، ص58-59؛ المهذب البارع، ج1، ص299-300.</ref> که پشتوانه آن، احادیث<ref>سنن الدارمی، ج1، ص332.</ref> است.

6. بر پایه نظر فقیهان امامی، در پی هم خواندن نماز ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشا بدون عذر صحیح است. پشتوانه آنان، افزون بر اثبات وقت مشترک میان این نمازها، حدیث‌های فراوان از [[سیره پیامبر]] از طریق [[شیعه]]<ref>الکافی، ج3، ص286؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص287؛ علل الشرایع، ج2، ص321.</ref> و اهل سنت<ref>صحیح مسلم، ج2، ص152؛ سنن الترمذی، ج1، ص121؛ مسند احمد، ج1، ص223، 251.</ref> است. اما بیشتر فقیهان اهل سنت به پشتوانه نبودِ وقت مشترک میان این نمازها، این کار را بدون عذر صحیح ندانسته‌اند. تنها مالکیان در فرض به تاخیر افتادن نماز ظهر تا آخر وقت، این کار را صحیح می‌دانند؛ زیرا آخر وقت نماز ظهر و اوّل وقت نماز عصر مشترک است.

7. به باور همه فقیهان امامی<ref>العروة الوثقی، ج2، ص262، موسوعة الامام الخوئی، ج11، ص232.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج1، ص386؛ مواهب الجلیل، ج2، ص44-45؛ فتح العزیز، ج3، ص41-42.</ref> جز حنفیان، کسی که یک رکعت از نماز را در وقت معین آن ادا کند، نماز او صحیح و از نوع اداء است. امامیان و اهل سنت در این زمینه به حدیث‌های معتبر<ref>صحیح البخاری، ج1، ص145؛ صحیح مسلم، ج1، ص423؛ التهذیب، ج2، ص38.</ref> استناد کرده‌اند. اما حنفیان بر آنند که نماز باید کاملا در وقت خوانده شود تا نماز اداء تلقی گردد، مگر درباره نماز عصر که اگر بخشی از آن بیرون از وقت باشد، نماز صحیح خواهد بود.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص152.</ref> 

8. به باور مشهور فقیهان اهل سنت<ref>حاشیة رد المحتار، ج1، ص391-392؛ بلغة السالک، ج1، ص155؛ فتاوی اللجنة الدائمه، ج6، ص146-147.</ref> و برخی فقیهان امامی،<ref>منهاج الصالحین، ج1، ص467.</ref> با توجه به احادیث<ref>سنن ابی داود، ج2، ص319؛ المستدرک، ج4، ص492؛ صحیح مسلم، ج1، ص101.</ref> اوقات نماز در مناطق قطبی یا نزدیک به قطب که طول شبانه روز در آن‌جا از چند روز تا شش ماه است، بر پایه نزدیک‌ترین منطقه به آن‌جا ‌که شب و روز متعارف دارد، ‌سنجیده می‌شود. برخی فقیهان امامی به پشتوانه احادیث<ref>الکافی، ج5، ص257؛ التهذیب، ج6، ص381.</ref> به وجوب هجرت از مناطق قطبی به دیگر مناطق در صورت امکان باور دارند<ref>المسائل المستحدثه، ص177-178؛ تعالیق مبسوطه، ج5، ص207.</ref> و شماری دیگر ملاک تعیین وقت در مناطق قطبی را اوقات نمازِ مناطق متعارف و عادی می‌دانند.<ref>الف مسالة فی بلاد الغرب، ص96.</ref> برخی گفته‌اند که در طول مدت روز طولانیِ مناطق قطبی، ملاک اوقات نماز، حرکت خورشید از شرق به غرب و از غرب به شرق است و در طول مدت شبِ طولانیِ این مناطق، تاریکی کامل، شب؛ و تاریکی‌ همراه نور‌ اندک، ‌روز به شمار می‌رود؛ هم‌چنان‌که ساکنان این مناطق تلاش روزانه و خواب خود را با گردش خورشید تنظیم می‌کنند.<ref>سلسلة المسائل الفقهیه، ج26، ص59-62؛ بحوث فقهیة‌هامّه، ص85-87.</ref> 

==برای مطالعه بیشتر==

*'''الیواقیت فی علم المواقیت'''، احمد بن ادریس قرافی
*'''مواقیت الصلوات فی الکتاب و السنه'''،جعفر سبحانی
*'''تحقیق المقام فیما یتعلق باوقات النهی عن الصلاة من احکام'''، عید بن سفر حجیلی
*'''رسالة النصر فی ذکر وقت صلاة العصر'''، احمد زینی دحلان
*'''تحقیقی پیرامون مغرب شرعی'''، محمدرضا مدرسی

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8110
 | عنوان = اوقات نماز
 | نویسنده = سيدحسین حسینی
}}

*'''ارشاد الاذهان''': العلامة الحلی (م. 726ق.) ، به کوشش الحسون، قم، نشر اسلامی، 1410ق
*'''الاستبصار''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش
*'''اضواء البیان''': محمد امین الشنقیطی (م. 1393ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق
*'''الاقتصاد الهادی''': الطوسی (م. 460ق.) ، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، 1400ق
*'''الاقناع''': الشربینی (م. 977ق.) ، بیروت، دار المعرفه
*'''الف مسالة فی بلاد الغرب''': سید صادق حسینی شیرازی، به کوشش جلال عبدالرزاق، بیروت، دار العلوم، 1428ق
*'''الام''': الشافعی (م. 204ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1403ق
*'''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
*'''البحر الرائق''': ابونجیم المصری (م. 970ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
*'''بحوث فقهیة‌هامه''': ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، 1422ق
*'''بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی (م. 595ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، 1415ق
*'''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق
*'''بلغة السالک''': احمد الصاوی، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق
*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق
*'''تحریر الاحکام الشرعیه''': العلامة الحلی (م. 726ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق7، 1420ق
*'''تحریر الوسیله''': امام خمینی1 (م. 1368ش.) ، نجف، دار الکتب العلمیه، 1390ق
*'''تحفة الفقهاء''': علاء الدین السمرقندی (م. 535/539ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق
*'''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش
*'''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، آل البیت:، 1414ق
*'''تعالیق مبسوطه''': محمد اسحق فیاض، قم، محلاتی
*'''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م. 320ق.) ، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه
*'''تفسیر قمی''': القمی (م. 307ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، اعلمی، 1412ق
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (م. 671ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق
*'''توضیح المسائل''': محمد تقی بهجت (م. 1430ق.) ، قم، شفق، 1428ق
*'''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار التعارف، 1412ق
*'''الثمر الدانی''': الآبی الازهری (م. 1330ق.) ، بیروت، مکتبة الثقافه
*'''جامع المقاصد''': الکرکی (م. 940ق.) ، قم، آل البیت:، 1411ق
*'''الجامع للشرائع''': یحیی بن سعید الحلی (م. 690ق.) ، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، 1405ق
*'''جواهر الکلام''': النجفی (م. 1266ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی
*'''حاشیة الارشاد''': الشهید الثانی (م. 966ق.) ، به کوشش مختاری، قم، دفتر تبلیغات، 1414ق
*'''حاشیة الدسوقی''': الدسوقی (م. 1230ق.) ، احیاء الکتب العربیه
*'''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (م. 1186ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش
*'''حواشی الشروانی و العبادی''': الشروانی (م. 1301ق.) و العبادی (م. 994ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی
*'''الخرائج و الجرائح''': الراوندی (م. 573ق.) ، قم، مؤسسة الامام المهدی
*'''الخلاف''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق
*'''الدر المختار''': الحصکفی (م. 1088ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1415ق
*'''دعائم الاسلام''': النعمان المغربی (م. 363ق.) ، به کوشش فیضی، بیروت، دار الاضواء، 1411ق
*'''ذخیرة المعاد''': محمد باقر السبزواری (م. 1090ق.) ، آل البیت
*'''ذکری''': الشهید الاول (م. 786ق.) ، قم، آل البی، 1419ق
*'''رسالة ابن ابی زید''': القیروانی (م. 389ق.) ، بیروت، المکتبة الثقافیه
*'''الرسائل التسع''': المحقق الحلی (م. 676ق.) ، به کوشش استادی، قم، مکتبة النجفی، 1413ق
*'''الرسائل العشر''': ابن فهد الحلی (م. 841ق.) ، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، 1409ق
*'''رسائل المرتضی''': السید المرتضی (م. 436ق.) ، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، 1405ق
*'''الروضة البهیة فی شرح اللمعه''': الشهید الثانی (م. 965ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق
*'''السرائر''': ابن ادریس (م. 598ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1411ق
*'''سلسلة المسائل الفقهیه''': جعفر سبحانی، قم
*'''سنن ابن ماجه''': ابن ماجه (م. 275ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق
*'''سنن ابی داود''': السجستانی (م. 275ق.) ، به کوشش محمد عبدالعزیز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق
*'''سنن الترمذی''': الترمذی (م. 279ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق
*'''سنن الدارقطنی''': الدارقطنی (م. 385ق.) ، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق
*'''سنن الدارمی''': الدارمی (م. 255ق.) ، احیاء السنة النبویه
*'''السنن الکبری''': البیهقی (م. 458ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق
*'''سنن النسائی''': النسائی (م. 303ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1418ق
*'''شرائع الاسلام''': المحقق الحلی (م. 676ق.) ، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، 1409ق
*'''الشرح الکبیر''': ابوالبرکات (م. 1201ق.) ، مصر، دار احیاء الکتب العربیه
*'''الشرح الکبیر''': عبدالرحمن بن قدامه (م. 682ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه
*'''شرح حدود ابن عرفه''': محمد بن قاسم الانصاری (م. 894ق.) ، المکتبة العلمیه، 1350ق
*'''صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.) ، به کوشش بن ‌باز، بیروت، دار الفکر، 1418ق
*'''صحیح مسلم''': مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر
*'''العروة الوثقی مع التعلیقات''': سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (م. 1337ق.) ، قم، 1428ق
*'''العروة الوثقی''': سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1420ق
*'''العین''': خلیل (م. 175ق.) ، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق
*'''غنیة النزوع''': ابن زهرة الحلبی (م. 585ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق
*'''فتاوی اللجنة الدائمه''': احمد بن عبدالرزاق الدویش، ریاض، رئاسة ادارة البحوث العلمیة و الافتاء
*'''فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.) ، دار الفکر
*'''فتح الوهاب''': زکریا بن محمد الانصاری (م. 936ق.) ، دار الکتب العلمیه، 1418ق
*'''فقه الرضا(ع)''': علی بن بابویه (م. 329ق.) ، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا7، 1406ق
*'''فقه القرآن''': الراوندی (م. 573ق.) ، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، 1405ق
*'''قواعد الاحکام''': العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1413ق
*'''کتاب الصلاة''': تقریر بحث الخوئی (م. 1413ق.) ، میرزا علی تبریزی، قم، دار الهادی، 1410ق
*'''الکافی فی فقه اهل المدینه''': ابن عبدالبر (م. 463ق.) ، به کوشش الموریتانی، الریاض، مکتبة الریاض الحدیثه، 1400ق
*'''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش
*'''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر (م. 630ق.) ، به کوشش القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1407ق
*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م. 1051ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
*'''کشف اللثام''': الفاضل الهندی (م. 1137ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1416ق
*'''کنز العرفان فی فقه القرآن''': الفاضل المقداد (م. 826ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، 1373ش
*'''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق
*'''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه
*'''المبسوط''': السرخسی (م. 483ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق
*'''مجمع البحرین''': الطریحی (م. 1085ق.) ، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، 1403ق
*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق
*'''مجمع الفائدة و البرهان''': المحقق الاردبیلی (م. 993ق.) ، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، 1416ق
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. 676ق.) ، دار الفکر
*'''المحاسن''': ابن خالد البرقی (م. 274ق.) ، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش
*'''مختصر المزنی''': المزنی (م. 263ق.) ، بیروت، دار المعرفه
*'''مختصر خلیل''': محمد بن یوسف (م. 897ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق
*'''مختلف الشیعه''': العلامة الحلی (م. 726ق.) ، به کوشش مرکز الابحاث و الدراسات، قم، دفتر تبلیغات، 1416ق
*'''مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. 1009ق.) ، قم، آل البیت، 1410ق
*'''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام''': الشهید الثانی (م. 965ق.) ، قم، معارف اسلامی، 1416ق
*'''المسائل المستحدثه''': محمد صادق روحانی قمی، قم، حوزه علمیه، 1391ق
*'''مسائل الناصریات''': السید المرتضی (م. 436ق.) ، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیه، 1417ق
*'''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (م. 405ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق
*'''مستند الشیعه''': احمد النراقی (م. 1245ق.) ، قم، آل البیت، 1415ق
*'''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق
*'''المعتبر''': المحقق الحلی (م. 676ق.) ، مؤسسه سید الشهداء، 1363ش
*'''المعجم الاوسط''': الطبرانی (م. 360ق.) ، قاهره، دار الحرمین، 1415ق
*'''المعجم الکبیر''': الطبرانی (م. 360ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق
*'''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (م. 395ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق
*'''مغنی المحتاج''': محمد الشربینی (م. 977ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق
*'''المغنی''': عبدالله بن قدامه (م. 620ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه
*'''مفاتیح الشرائع''': الفیض الکاشانی (م. 1091ق.) ، قم، مکتبة النجفی
*'''مفتاح الکرامه''': سید محمد جواد العاملی (م. 1226ق.) ، به کوشش مروارید، بیروت، فقه الشیعه، 1418ق
*'''المقنعه''': المفید (م. 413ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1410ق
*'''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م. 726ق.) ، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق
*'''منهاج الصالحین (فتوی معاملات)''': سید علی السیستانی، قم، ستاره، 1416ق
*'''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (م. 954ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق
*'''موسوعة الامام الخوئی (م. 1413ق.) ''': قم، احیاء آثار الخوئی
*'''الموطّا''': مالک بن انس (م. 179ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق
*'''المهذب البارع''': ابن فهد الحلّی (م. 841ق.) ، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، 1407-1413ق
*'''المهذب''': القاضی ابن البراج (م. 481ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1406ق
*'''نهایة التقریر''': الفاضل اللنکرانی، تقریر بحث البروجردی
*'''النهایه''': الطوسی (م. 460ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق
*'''نیل الاوطار''': الشوکانی (م. 1255ق.) ، بیروت، دار الجیل، 1973م
*'''وسائل الشیعه ''': الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت:، 1412ق
*'''الهدایه''': الصدوق (م. 381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی7، 1418ق.
{{پایان}}
{{الگو:احکام نماز}}
<onlyinclude>
{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = شد<!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = شد <!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = شد<!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = شد <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = شد
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>
[[رده:نماز]]
[[رده:نمازها]]
[[رده:فقه]]