در حال ویرایش برائت از مشرکان

[[پرونده:برائت از مشرکین.jpg|بندانگشتی|مراسم برائت از مشرکین]]
'''برائت از مشرکان''' در لغت به معنای بیزاری جستن از اهل [[شرک]] است و در اصطلاح امروزین به مجموع کوشش‌هایی اطلاق می‌شود که در بعد سیاسی [[حج]] به صورت اجتماعی و در قالب مراسم برائت از مشرکان در ایام حج در [[مکه]] انجام می‌گیرد. 

این مراسم بعد از انقلاب اسلامی ایران و در پی تاکید [[امام خمینی (ره)]] بر جنبه‌های سیاسی اسلام و گسترش بخشیدن مفهوم قرآنی و سنت نبویِ برائت از مشرکان، به اعلام انزجار از دشمنان اسلام در همه زمان‌ها، از سال 58 به شکل راهپیمایی اعتراضی [[ایران|ایرانیان]] در ایام حج در مکه آغاز شد. در این راهپیمایی‌ها شعارهایی علیه شرک و طاغوت‌های زمان سرداده شده و بر وحدت و برادی مسلمانان تاکید می‌شود.

برائت از مشرکان ریشه در تاکید [[قرآن کریم]] بر دشمنی با دشمنان خدا در کنار دوستی با دوستان خدا دارد. آیات فراوانی به این موضوع پرداخته شده است ولی بیشترین توجه قرآن در مورد برائت به ابلاغ [[آیات برائت]] از مشرکان در روزگار [[پیامبر اسلام(ص)]] در [[موسم حج]] سال نهم هجرت مربوط می‌شود.

همچنین برائت از مشرکان جزئی از برنامه رسالت انبیاء دانسته شده است. پیامبر اسلام نیز با [[فتح مکه]]، [[خانه خدا]] را از وجود بت‌ها پاک کرد و در [[حج سال نهم قمری|حج سال نهم ق]]. برائت از مشرکان را به همگان اعلان نمود. بنابر گزارش‎هایی [[امامان معصوم]] نیز از فرصت حج برای اعلام برائت از مشرکان بهره می‌بردند.

==واژه شناسی==
برائت از ریشه «ب ـ ر ـ ء» به این معانی آمده است: رها شدن، <ref>معجم مقاییس اللغه، ج1، ص236؛ تاج العروس، ج1، ص113؛ قاموس قرآن، ج1، ص173، «برا. </ref> بیزاری‌جستن، <ref>الصحاح، ج1، ص36؛ قاموس قرآن، ج1، ص173، «برء. </ref> دور شدن شخص از چیزی که از همراهی با آن بیزار است، <ref>مفردات، ص121، «برا. </ref> اخطار و ترساندن، <ref>لسان العرب، ج1، ص33، «برا. </ref>پاک شدن از عیب و آلودگی.<ref>العین، ج8، ص289؛ مفردات، ص121؛ التحقیق، ج1، ص239، «برا. </ref>

برائت و تبرّی در برابر [[ولایت]] و [[تولّی]]، دو مورد از [[فروع دین]] مسلمانان به شمار می‌روند. در اصطلاح دینی، برائت به بیزاری از دشمنان خداوند اطلاق می‌گردد.<ref>التبیان، ج2، ص65-66.</ref>

تعبیر «برائت از مشرکان» امروز به مجموع کوشش‌هایی اطلاق می‌شود که در بُعد سیاسی حج به صورت اجتماعی و در قالب مراسم برائت از مشرکان در [[مکه]] انجام می‌گیرد.

==آیه برائت==
در [[قرآن]] و [[سنت پیامبر]](ص) <ref>الکافی، ج2، ص125.</ref> دشمنی با دشمنان خدا و [[مسلمانان]]، همواره کنار دوستی با دوستان او آمده است.
بیشترین توجه قرآن به موضوع برائت، به ابلاغ [[آیات برائت]] از مشرکان در روزگار [[پیامبر اسلام(ص)]] در [[موسم حج]] سال نهم ق. مربوط می‌شود.<ref>الکشاف، ج2، ص242-245؛ جوامع الجامع، ج2، ص36.</ref>

در این سال که جنگ‌های مسلمانان با [[کافران]] و دشمنان به پایان رسیده بود و مردم مناطق [[طائف]]، [[حجاز]]، [[تهامه]]، [[نجد]] و بسیاری از قبائل جنوب [[شبه جزیره|جزیره العرب]] به اسلام گرویده بودند. در چنین شرایطی نزول آیات آغازین [[سوره توبه]]،افزون بر روشن کردن شالوده معنوی دولت اسلامی و بیان ایده و عقیده توحیدی آن و رویارویی با کسانی که به ستیز با این رویکرد برمی‌خاستند، <ref>حیاة محمد، ص296-297؛ ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص106-107.</ref> تاکیدی بود بر [[وحدت]] و یکپارچگی مسلمانان و پاسداری از تازه مسلمانان در برابر تبلیغات [[مشرکان]] و ستمگران.

پیمان‌شکنی‌های گوناگون مشرکان از دیگر عوامل نزول آیات برائت بود. پیامبر(ص) پیش از [[فتح مکه]] به ویژه [[غزوه تبوک]]، با شماری از قبایل عرب از جمله [[بنی‌مدلج]]، <ref>السیرة النبویه، ج2، ص434؛ الطبقات، ج2، ص7؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص66.</ref>  [[بنی‌نضیر]]، [[بنی‌قریظه]]، [[بنی‌قینقاع]]، <ref>اعلام الوری، ج1، ص157-158؛ امتاع الاسماع، ج1، ص69؛ نک: انساب الاشراف، ج1، ص371؛ المغازی، ج1، ص176.</ref>  [[بنی‌عادیاء]]، <ref>فتوح البلدان، ص44؛ معجم البلدان، ج2، ص67.</ref>  [[ایله]]<ref>فتوح البلدان، ص67.</ref> و نیز طایفه‌های [[خزاعه]]، <ref>انساب الاشراف، ج1، ص79-80؛ المغازی، ج2، ص781-782؛ تفسیر فرات کوفی، ص162.</ref> [[قریش]]<ref>الطبقات، ج2، ص74؛ انساب الاشراف، ج1، ص439-440؛ السنن الکبری، ج9، ص232-233؛ السیرة النبویه، ج4، ص851-852.</ref> و [[مسیحیان نجران]]<ref>الطبقات، ج1، ص219-220؛ فتوح البلدان، ص72-73.</ref> پیمان‌های صلح و ترک نبرد بست؛ اما بسیاری از آنان پیمان خویش را نقض کردند. افزون بر این، منافقانی از جمله [[جدّ بن قیس]]<ref>السیرة النبویه، ج4، ص944.</ref> و قبایلی چون [[مزینه]]، <ref>الطبقات، ج1، ص222.</ref>  [[جهینه]]، <ref>الکامل، ج6، ص46؛ اسد الغابه، ج1، ص217.</ref>  [[اشجع]]، <ref>الطبقات، ج1، ص234.</ref>  [[غفار]]<ref>اسد الغابه، ج2، ص118.</ref> و [[اسلم]]<ref>المغازی، ج3، ص1075.</ref> که در جامعه اسلامی می‌زیستند و متعهد به اطاعت از پیامبر(ص) بودند، در [[نبرد تبوک]] از همراهی مسلمانان سر باز زدند و برای نرفتن به نبرد عذر آوردند و با یاری نرساندن به لشکر مسلمانان، پیمان خویش درباره کمک به رسول خدا در برابر دشمنان و کافران را نقض کردند.<ref>التفسیر الکبیر، ج15، ص523؛ جامع البیان، ج10، ص77؛ زاد المسیر، ج3، ص301-302؛ بحارالانوار، ج21، ص205.</ref>

===نزول آیه برائت===

پیش از سال نهم ق. در موارد گوناگون، خداوند مسلمانان را از گرایش و اعتماد به مشرکان، [[یهودیان]] و [[مسیحیان]] و بستن پیمان همکاری با آنان پرهیز داده و در آیات گوناگون قرآن کریم، بر ضرورت روی‌گردانی از مشرکان و بیان سرنوشت شوم آن‌ها تاکید نموده بود (برای نمونه: [[سوره انعام]]، 106؛ [[سوره توبه]]، 5؛ [[سوره قصص]]، 87؛ [[سوره فتح]]، 6؛ [[سوره بینه]]، 6).

با این حال، وضعیت سیاسی و اجتماعی [[شبه جزیره]] و ارتباط مسلمانان و مشرکان در پی فتح مکه چنان گشت که اعلان برائت از سوی پیامبر(ص) امری ناگزیر و ضروری به شمار آمد تا از اعتماد بیجای مسلمانان به مشرکان و کافران پیمان‌شکن پیشگیری شود و زمینه گسترش و پایداری اسلام فراهم آید.

بر اثر عوامل یاد شده، در [[ذی‌حجه]] سال نهم ق. که [[سال برائت]] نامیده شد، در پی پایان یافتن نبرد تبوک<ref>الطبقات، ج2، ص125-128؛ زاد المسیر، ج3، ص314.</ref> و به گفته برخی، در اول [[شوال]] همان سال، آیات آغازین سوره توبه نازل شد: {{قلم رنگ|سبز|(بَرَاءَةٌ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ اِلَیالَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُـشْرکِینَ... اَنَّ اللهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ...)}}  (سوره توبه، 1-3)<ref>التفسیر الکبیر، ج15، ص524.</ref> و برائت از مشرکان پیمان‌شکن را اعلام نمود.

===مامور رساندن آیات برائت===

بر پایه گزارش منابع، در پی نزول آیات یاد شده، پیامبر(ص) آیات برائت را به [[ابوبکر]] سپرد تا به مکه برود و بر حاجیان بخواند؛ اما دیری نگذشت که [[جبرئیل]] نازل شد و دستور داد آیات یاد شده را تنها خود پیامبر یا فردی از اهل وی ابلاغ کند. از این‌رو، [[علی(ع)]] آیات را در [[ذوالحلیفه]] از ابوبکر گرفت<ref>نک: تفسیر عیاشی، ج2، ص73-74؛ مجمع البیان، ج5، ص6؛ تفسیر قرطبی، ج8، ص67-68.</ref> و در روز [[حج اکبر]] (10 ذی‌حجه) برای مردم خواند.<ref>جامع البیان، ج10، ص85-86؛ مجمع البیان، ج5، ص7.</ref>

===دستورات ابلاغیه برائت===

بر پایه ابلاغیه برائت، ورود مشرکان به [[مسجدالحرام]] و حج گزاردن آنان ممنوع شد. نیز [[طواف با بدن برهنه]] که از بدعت‌های ناپسند شماری از قبایل عرب و قریش بود، <ref>سیره ابن اسحق، ج2، ص75؛ السیرة النبویه، ج1، ص130-131؛ الروض الانف، ج1، ص249-250.</ref> ممنوع گشت.
به آنان که با پیامبر(ص) پیمانی نداشتند، چهار ماه مهلت داده شد<ref>البدایة و النهایه، ج5، ص44-45؛ مجمع البیان، ج5، ص7.</ref> تا یا [[اسلام]] بیاورند و یا از [[سرزمین وحی]] بیرون روند.<ref>نک: معانی القرآن، ج1، ص420؛ البدایة و النهایه، ج5، ص44-45؛ جوامع الجامع، ج2، ص37-38.</ref>

==برائت در دیگر آیات قرآن==
غیر از آیه برائت، در آیات دیگری از قرآن نیز ضمن تاکید بر دوری از مشرکان، جنبه‌های مختلف و معانی و احکام مرتبط به این مسئله نیز بیان شده است. این جنبه‌ها همچنین در سیره و روایت پیامبر(ص) و امامان(ع) مورد تاکید قرار گرفته است.


*'''یادآوری سیره پیامبران''': بر پایه آیات قرآن، برائت از مشرکان سیره پیامبران الهی بوده است. مبارزه با شرک و مظاهر [[بت‌پرستی]] و برائت از آن‌ها، از روزگار [[حضرت نوح(ع)]] ([[سوره نوح]]، 1-28) آغاز شد و بعدها [[حضرت ابراهیم(ع)]] ([[سوره ممتحنه]]، 4) آن را ادامه داد. ابراهیم(ع) هنگامی که دانست عمویش [[آزر]] دشمن خدا است، از او بیزاری و [[تبری]] جست: {{قلم رنگ|سبز|(فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ اَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّاَ مِنْهُ...)}} (سوره توبه، 114). رفتار ابراهیم(ع) در تبری‌جستن از دشمنان خدا، گرچه پیوند خویشاوندی نزدیکی میان آنان باشد، به الگویی برای مسلمانان تبدیل شد.<ref>احکام القرآن، ج5، ص327.</ref>


*'''نهی قرآن از دوستی با غیرمسلمانان''': در آیاتی دیگر، [[خداوند]] مسلمانان را از تکیه کردن به ستمگران {{قلم رنگ|سبز|(وَ لا تَرْکَنُوا اِلَی الَّذینَ ظَلَمُوا...)}} ([[سوره هود]]، 113)، و تولی، <ref>التبیان، ج2، ص434.</ref>  مودت و محبت<ref>المیزان، ج5، ص373؛ التفسیر الکبیر، ج12، ص384.</ref> یهودیان و مسیحیان پرهیز می‌دهد: {{قلم رنگ|سبز|(یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری اَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ اَوْلِیاءُ بَعْض...)}} ([[سوره مائده]]، 51). همچنین به سبب احتمال پدید آمدن کشش روحی میان مسلمانان و [[اهل کتاب]] و در نتیجه اثرپذیری از اخلاق آنان در پیروی از هوای نفس، مسلمانان از دوستی با آنان نهی شده‌اند: <ref>التفسیر الکبیر، ج12، ص384؛ المیزان، ج5، ص373.</ref>  {{قلم رنگ|سبز|(وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَاِنَّهُ مِنْهُمْ)}} (مائده، 51).


*'''جواز دشنام به ظالمان''': قرآن شتم و دشنام به ظالمان را روا شمرده است: {{قلم رنگ|سبز|(لا یُحِبُّ اللهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ اِلاَّ مَنْ ظُلِمَ)}} ([[سوره نساء]]، 148). حکم این آیه مطلق است و زمان و مکان ندارد. با توجه به ستم‌هایی که مستکبران بر مسلمانان روا می‌داشتند، این آیه را نیز می‌توان دلیلی بر جواز برائت از مشرکان دانست.


*'''برائت، صفت پیروان پیامبر''': در آیه 29 [[سوره فتح]] پیروان پیامبر(ص) با ویژگی تولی با مسلمانان و تبری از دشمنان وصف شده‌اند: <ref>تفسیر ابن کثیر، ج3، ص124.</ref>  {{قلم رنگ|سبز|(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ اَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ...)}}. آورده‌اند که شدت برائت و بیزاری آنان از مشرکان و دشمنان خدا به‌اندازه‌ای بود که حتی از تماس با بدن و لباس آنان پرهیز داشتند.<ref>مجمع البیان، ج9، ص192.</ref>


*'''دشمنی خدا با کافران''': قرآن در تقابلی میان خداوند با کافران، دشمنی آنان با خدا، پیامبران و فرشتگان به ویژه جبرئیل و [[میکائیل]] را سبب دشمنی خداوند با آن‌ها می‌شمارد: {{قلم رنگ|سبز|(مَن کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَاِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِین)}} ([[سوره بقره]]، 98)

==برائت در تعالیم پیامبر(ص) و امامان(ع)==
پیامبر(ص) نیز مانند دیگر پیامبران الهی، به مبارزه با کافران و [[بت‌پرستان]] پرداخت. در پی فتح مکه، خانه خدا را از وجود بت‌ها پاک کرد و در [[حج سال نهم قمری|حج سال نهم ق]]. برائت از آنان را به همگان اعلان نمود.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص98.</ref> شماری از دانشوران، الگوپذیری و پیروی از سیره پیامبران الهی را مقتضای [[ایمان]] به آنان دانسته، تاکید می‌کنند همان‌‏گونه که مسلمانان در «[[تولّی]]» مانند [[مناسک حج]] از ایشان پیروی می‌‏کنند، در «[[تبرّی]]» نیز باید به ایشان اقتدا کرده، از مشرکان برائت جویند.<ref>تفسیر تسنیم، ج14، ص542؛ ج15، ص704.</ref>

در روایت‌های [[شیعه]] نیز دین چیزی جز حب و بغض در راه خدا نیست.<ref>الخصال، ج1، ص21.</ref> امامان شیعه بارها به اهمیت موضوع برائت از دشمنان خدا کنار دوستی با اولیای او پرداخته‌اند<ref>صحیفه سجادیه، دعای47؛ تفسیر منسوب به امام عسکری، ص19، 39.</ref> تا جایی که در شماری از دعاها و زیارت‌های رسیده از ایشان، این کار سبب نزدیکی به خداوند دانسته شده است: «... انی اتقرب الی الله... بموالاتک... و بالبرائة ممن... قاتلک....» <ref>کامل الزیارات، ص177؛ المزار، ص482.</ref>

==دامنه برائت== 

از آیات قرآن می‌توان دریافت که حکم برائت، همه دشمنان خدا اعم از کافران، مشرکان، [[منافقان]]، <ref>تفسیر ابن ابی حاتم، ج6، ص1895؛ الکشاف، ج2، ص315.</ref> یهودیان و مسیحیان را شامل می‌شود.<ref>التبیان، ج3، ص550.</ref> مشرکان با انکار خدا و رسولانش<ref>نک: ارشاد الاذهان، ص609.</ref> یهودیان با تکذیب رسول خدا و دشمنی با جبرئیل<ref>تفسیر ابن کثیر، ج1، ص228.</ref> مسیحیان با تکذیب رسول خدا و [[حضرت مسیح(ع)]] را پسر خدا دانستن (سوره توبه، 30)؛ و منافقان با دشمنی با رسول خدا و تکذیب وی ([[سوره منافقون]]، 1) مصادیقی از دشمنان خدا و رسولش شمرده شده‌اند. شماری از روایت‌ها نیز این برداشت را تایید می‌کنند.<ref>الکافی، ج1، ص282.</ref> می‌توان گفت سخن گفتن از مشرکان به صورت مطلق (سوره توبه، 11-28)، ذمّیان مشرک و کافر (سوره توبه، 29-32)،  زراندوزان (سوره توبه، 34-35) و منافقان (سوره توبه، 50-57) در سوره توبه، تایید می‌کند که برائت به رویارویی با مشرکان پیمان‌شکن اختصاص ندارد.

==شیوه‌های ابراز برائت==

برائت حالتی نفسانی است و به تناسب اوضاع و احوال، به صورت‌های گوناگون انجام می‌پذیرد؛ از جمله بغض قلبی، تغییر چهره، ابراز با کلمات و یا کناره گرفتن از شخص مورد تبرّی: {{قلم رنگ|سبز|(وَ اِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ اِلاَّ اللهَ...)}}  ([[سوره کهف]]، 16) و اجتناب از آنان: {{قلم رنگ|سبز|(... وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ...)}}  ([[سوره نحل]]، 36) و نبرد و قتال با آنان. (سوره توبه، 1-3) مهاجرت از محل تسلط کافران و دشمنان خدا نیز نوعی برائت عملی شمرده می‌شود و به همین‌رو است که خداوند هر‌گونه تعهد درباره مؤمنانی را که از سرزمین کافران هجرت نکرده‌اند، جز یاری آنان در دینداری، از دوش دیگر مؤمنان برمی‌دارد. ([[سوره انفال]]، 72)<ref>نمونه، ج7، ص256.</ref> به گفته دانشوران اسلامی، برائت به معنای بیزاری قلبی و اجتناب از نزدیکی با آنان، همه دشمنان خداوند و کافران را در بر می‌گیرد.

ابراز برائت و [[لعن]] و رویارویی عملی تنها درباره کافران و مستکبرانی است که به عهد و پیمان خود پایبند نباشند و دشمنی خود با خدا و مسلمانان را نشان دهند.<ref>روابط بین الملل در اسلام، ص180-181.</ref> به همین‌رو است که قرآن کریم علت قتال و دشمنی با این افراد را پایبند نبودن به پیمانشان با مسلمانان معرفی می‌کند، نه کفر آنان: {{قلم رنگ|سبز|(وَ اِنْ نَکَثُوا اَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فی دینِکُمْ فَقاتِلُوا اَئِمَّةَ الْکُفْرِ اِنَّهُمْ لا اَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ)}}.  (سوره توبه، 12) از این‌رو، ابراز برائت از کسانی را که به پیمان خویش پایبند نیستند، بر همه مسلمانان و هم‌پیمانانشان واجب شمرده‌اند.<ref>بیان السعاده، ج2، ص245.</ref> 

خطاب عمومی به مسلمانان و اعلان برائت از مشرکان کنار [[کعبه]] {{قلم رنگ|سبز|(وَ اَذانٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ اِلَی النَّاس...)}}  (سوره توبه، 3) نیز نشانگر این است که مفهوم برائت در این آیات، از بیزاری که تنها حالتی قلبی است، فراتر رفته و مستلزم کناره‌گیری از کافران و مشرکان و منزوی ساختن آنان است.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص101.</ref>

==برائت از مشرکان و حج==

در دیدگاه طرفداران برائت از مشرکان، با توجه به عدم اختصاص برائت از دشمنان خدا به مکان و زمانی خاص، حرم و ایام حج با توجه به همایش بزرگ مسلمانان، مناسب‌ترین موقعیت برای ابراز برائت از مستکبران به شمار می‌آید.<ref>میقات حج، ش30، ص216-228، «برائت از مشرکین از دیدگاه امام خمینی. </ref>

تعابیر قرآنی {{قلم رنگ|سبز|(قِیَامًا لِلنَّاسِ)}} (سوره مائده، 97)؛  {{قلم رنگ|سبز|(مثابةً للناسِ و اَمْناً)}} (سوره بقره، 125)؛  {{قلم رنگ|سبز|(وُضِعَ للناس)}} ([[سوره آل‌عمران]]، 96)؛  {{قلم رنگ|سبز|(مُبَارَکًا وَهُدًی لِلْعَالَمِینَ)}} (سوره آل‌عمران، 96) را که به ماهیت و نقش اجتماعی حج و [[خانه خدا]] اشاره می‌کند، <ref>المیزان، ج14، ص369.</ref>  می‌توان با توجه به تغییر مصداق‌های آن و به تناسب احوال جوامع اسلامی و نیازهای روز، بر برائت از مشرکان به منزله یکی از نمودهای کارکرد اجتماعی حج تطبیق کرد. نیز تعابیر روایی مانند جهاد ضعیفان و قلمداد شدن حج از عوامل تقویت [[دین]]<ref>نک: التهذیب، ج5، ص22.</ref> را می‌توان اشاره به بُعد سیاسی حج و موضوع برائت از مشرکان دانست.

===سیره پیامبر(ص)===

برائت از شرک و نمودهای آن در مسیر هدف کلی [[توحید]]، گذشته از مبانی قرآنی، میان [[پیامبران]] گذشته به ویژه ابراهیم(ع) پیشینه داشته و در روزگار پیامبر(ص) نیز در مناسکی همچون [[رمی جمرات]] ادامه یافته است.<ref>نک: علل الشرائع، باب177، ص437.</ref> از این‌رو، پیامبر اسلام(ص) در دوره مکه از فرصت حج برای گسترش [[اسلام]] و طرد [[شرک]] بهره می‌گرفتند.<ref>نک: الطبقات، ج8، ص7؛ فتح الباری، ج1، ص60.</ref>

آیه 3 سوره توبه، برائت را به ویژه در[[ایام حج]] و سرزمین حرم مورد تاکید قرار داده است. در گزارش‌های دیگر آمده که [[رسول خدا(ص)]] در مواردی همچون خطبه‌های [[منا]] و [[عرفه]] و نیز [[غدیر خم]] در «[[حجة الوداع]]» با تاکید بر ابعاد سیاسی حج، به ابراز برائت از مشرکان پرداخت.<ref>نک: السیرة النبویه، ج4، ص1022-1025؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص102-109.</ref>

===سیره امامان(ع)===

در پی رحلت ایشان نیز اعلان و اظهار برائت از دشمنان خدا در حج ادامه یافت و دامنه آن به برائت و بیزاری از حاکمان ظالم گسترش یافت. از این‌رو، [[امامان شیعه]] بارها در همایش [[مسلمانان]] در حج، همراه معرفی مستکبران و حاکمان جور، مردم را به دوری و بیزاری از آن‌ها فرا‌ می‌خواندند.

'''امام حسین:''' [[امام حسین(ع)]] با بهره‌گیری از فرصت حج، در جمع [[صحابه]] و [[تابعان]] به افشاگری درباره [[معاویه]] و کوشش‌های نادرست او پرداخت<ref>کتاب سلیم بن قیس، ص787؛ الاحتجاج، ج2، ص18-19؛ بحار الانوار، ج33، ص181-182.</ref> و مسلمانان را از او پرهیز داد.<ref>نک: الاحتجاج، ج2، ص18-19.</ref>

به سال 60ق. نیز هنگامی که ایشان در پی خودداری از بیعت با [[یزید]] از [[مدینه]] بیرون آمد، با انتخاب مکه، مخالفت خویش با یزید و خلافت او را در ایام حج به آگاهی مسلمانان رساند.<ref>سیره پیشوایان، ج9، ص11؛ زندگانی چهارده معصوم، ج7، ص38.</ref>

'''امام سجاد''': [[امام سجاد(ع)]] در کنار [[کعبه]] به [[هشام بن عبدالملک]] که طاغوت آن روزگار بود، بی‌اعتنایی کرد و سخنانی گفت<ref>نک: المناقب، ج3، ص306-307.</ref> که نشان‌دهنده اعتراض به وی و بیزاری از او بود.

'''سیره امامان دیگر''': بر پایه گزارش‌هایی، امامان [[امام باقر|باقر]]<ref>میقات حج، سال1، ش4، ص11، «بهره گیری از ابعاد سیاسی حج. </ref>و [[امام صادق|صادق]]<ref>مناقب اهل البیت، ص268.</ref> و [[امام کاظم|کاظم]] <ref>المناقب، ج3، ص427-429.</ref> با بهره‌گیری از فرصت حج به گونه‌ای اعتراض خود را به حکومت‌های ظالمانه دوران خویش ابراز کردند.

===دیدگاه مخالفان برائت===

در برابر، برخی به دلایل زیر با برگزاری مراسم برائت از مشرکان مخالفت کرده‌اند:

*ا. برائت از مشرکان به روزگار پیامبر(ص) اختصاص داشته است و در این دوران مصداق ندارد.
*ب. این مراسم از مصداق‌های [[جدال در حج]] به شمار می‌رود که در آیه {{قلم رنگ|سبز|(وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ)}} (سوره بقره، 197) از آن نهی شده است.<ref>مبانی دینی و سیاسی برائت از مشرکین، ص162؛ البرائة من المشرکین، ص232-251.</ref>
*ج. سیره پیامبر(ص) در مراسم حج جز تلبیه و نیایش نبوده است.
*د. شعار دادن بر ضد دشمنان و فریاد زدن با اهداف حج سازگار نیست و معصیت به شمار می‌رود.<ref>البرائة من المشرکین، ص232-251.</ref>

در پاسخ به این اشکالات، می‌توان گفت: افزون بر این که اعلان بیزاری از مشرکان و مفسدان، در قرآن و سیره پیامبر(ص) و [[امامان معصوم]]، ریشه دارد، عمومیت برائت در قرآن و سنت، مانع از تخصیص آن به دوره تاریخی مشخص است و برای پیشگیری از بازگشت [[کفر]] و شرک در شکل‌های گوناگون آن و نیز حفظ [[وحدت]] و یکپارچگی مسلمانان باید برائت متناسب با هر روزگار ادامه یابد.<ref>در راه برپایی حج ابراهیمی، ص166.</ref>

همچنین مفهوم برائت با جدال به معنای ستیز با طرف مقابل و دفع او با دلیل یا شبه دلیل، <ref>الکلیات، ص353، «جدل. </ref>از نظر مصداق و احکام متفاوت است.
شماری از منابع روایی<ref>الکافی، ج4، ص338؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص328؛ البرهان، ج1، ص427.</ref> و تفسیری<ref>تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص348-349؛ التبیان، ج2، ص164؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص407.</ref> نیز جدال ممنوع را به گونه‌هایی دیگر تفسیر کرده‌اند که هیچ یک شامل برائت از مشرکان نمی‌شود.

===گسترش دامنه برائت===

برخی برآنند که گرچه پیمان‌شکنی و دشمنی مشرکان با مسلمانان و برائت از مشرکان مکه و [[حجاز]] در آغاز اسلام به [[شبه جزیره]] محدود می‌شد، با گسترش اسلام و فراگیر شدن ستم و دشمنی‌های مستکبران در برابر مسلمانان سراسر جهان، برائت از آنان نیز از لحاظ زمان و مکان گسترش می‌یابد.<ref>حج27، ص85؛ میقات حج، ش25، ص35، 38-40، «مبانی دینی برائت از مشرکین. </ref>

==امام خمینی(ره) و احیای سنت برائت از مشرکان==

احیای سنت برائت از مشرکان و تبیین مبانی آن در دوران کنونی به [[امام خمینی]] بازمی‌گردد.
وی اصلی‌ترین مبنای برائت از مشرکان را دو آموزه تولی و تبری می‌داند<ref>صحیفه امام، ج20، ص111.</ref> و با گسترش بخشیدن به مفهوم قرآنی آن در سوره توبه، شکستن بت‌های کعبه به فرمان پیامبر(ص) را نوعی برائت از مشرکان می‌شمارد و بر این باور است که عنصر اصلی آن، طرد بت‌پرستی و اعلان انزجار از مشرکان و دشمنان اسلام و محکوم کردن سیاست‌های توطئه‌گرانه و ستمکارانه آن‌ها است<ref>صحیفه امام، ج20، ص314-315؛ صحیفه حج، ج1، ص184.</ref> و مسلمانان باید بت‌های جدید امروز را بشناسند و بشکنند.<ref>صحیفه حج، ج1، ص197-199.</ref> بر این اساس، برائت را به زمان و مکان ویژه محدود ندانسته، بر تکرار سالانه آن تاکید می‌کند.<ref>صحیفه امام، ج20، ص94.</ref>

نتیجه دیگر گسترش معنایی برائت در دیدگاه وی آن است که هر‌گونه دفاع از مسلمانان در برابر مستکبران را نیز گونه‌ای برائت از مشرکان می‌شمرد.<ref>صحیفه امام، ج20، ص317-318.</ref>

'''نقصان حج بدون برائت''': از دید بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، توجه حاجیان به جنبه‌های سیاسی و اجتماعی حج سبب کوتاهی دست ستمگران می‌شود و زمینه دستیابی به آزادی حقیقی را فراهم می‌سازد.<ref>صحیفه امام، ج15، ص168-169.</ref> بر پایه همین دیدگاه، وی حج را بدون برائت از مشرکان ناقص و بی‌ارزش شمرده است.<ref>صحیفه امام، ج21، ص22.</ref>

'''انزجار از شرک و ظلم''': به باور او، آیین برائت، کعبه را به پایگاه همیشگی توحید و اعلان انزجار از شرک و ظلم بدل ساخته<ref>مبانی دینی و سیاسی برائت از مشرکان، ص86.</ref> و برخی اعمال حج مانند سنگ زدن به تندیس [[شیطان]] در همین مسیر تشریع شده است.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص111.</ref> افزون بر این، اعلان برائت در هر هنگام شیوه‌ها و برنامه‌های متناسب خود را می‌طلبد<ref>صحیفه حج، ج1، ص188-189.</ref> و اجرای آن به شکل راهپیمایی از شیوه‌های امروزین آن است.<ref>صحیفه حج، ج1، ص184، 197، 199.</ref>

'''نتایج برائت''': برائت از مظاهر شرک همراه با همایش مسلمانان کنار [[بیت‌الله]] می‌تواند ثمراتی مانند تحکیم برادری، رفع اختلاف امت اسلامی، اظهار شکوه اسلام و ذلت کافران را در پی داشته باشد.<ref>نک: وسائل الشیعه، ج11، ص16؛ میقات حج، ش30، ص227-228، «برائت از مشرکان از دیدگاه امام خمینی. </ref>

'''تاکید بر شناساندن مصادیق جدید دشمنان''': امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) با توجه به ابعاد سیاسی اسلام، در نخستین [[عید قربان]] پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در پیامی به حاجیان، ضرورت رویارویی با آثار [[طاغوت]] و بازگشت به اسلام واقعی را یادآور شد.<ref>صحیفه امام، ج10، ص158.</ref>

در سال‌های بعد نیز با تاکید بر وجود مصادیق جدید دشمنان اسلام، شناساندن ایشان و بیزاری جستن از آن‌ها<ref>صحیفه امام، ج18، ص86-89؛ ج19، ص333-345.</ref> را در [[حج]]، برای بی‌اثر ساختن توطئه‌هایشان لازم شمرد.<ref>صحیفه امام، ج13، ص207-211.</ref>
وی همواره خطاب به سرپرستان حاجیان، بر بهره‌گیری از ظرفیت حج برای پاکسازی آن از طاغوت و بازگشت به اسلام راستین تاکید می‌نمود.<ref>میقات حج، ش30، ص98، «امارت حج و زعامت حجاج. </ref>

==برائت از مشرکان پس از انقلاب اسلامی==

مراسم برائت از مشرکان در نخستین حج‌گزاری ایرانیان پس از پیروزی انقلاب به سال 58، با راهپیمایی آرام در [[مدینه]] برگزار شد و به تدریج به شکل راهپیمایی اعتراضی درآمد.

شماری فراوان از حاجیان ایرانی و غیر ایرانی، با هماهنگی [[دولت سعودی]] در مکان‌هایی گرد آمده، با سردادن شعارهایی، بیزاری خود را از شرک و طاغوت‌های زمان اعلان و مسلمانان را به اتحاد و برادری دعوت می‌کردند. اما در پی نزدیکی دولت عربستان سعودی به [[آمریکا]]، برگزاری این مراسم با وجود هماهنگی دولت‌های [[ایران]] و عربستان، با دشواری‌ها و محدودیت‌هایی روبه‌رو شد.<ref>نک: چارچوبی تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی، ص88-89.</ref> بدعت‌آمیز دانستن آیین برائت از سوی پیروان [[محمد بن عبدالوهاب]] نیز مانعی دیگر بر سر راه برائت از مشرکان شمرده شده است.<ref>مروری بر روابط ایران و عربستان در دو دهه اخیر، ص34.</ref>

===راهپیمایی وحدت در سال 1360===

در پی همین محدودیت‌ها، در [[راهپیمایی وحدت]] به سال 1360ش. در مدینه، نیروهای سعودی به حاجیان ایرانی حمله‌ور شدند. در این سال، [[ملک خالد بن عبدالعزیز]]، پادشاه عربستان سعودی، در نامه‌ای به امام خمینی، نظر دانشوران حجاز درباره فردی بودن حج را اعلام کرد و برپایی تظاهرات در ایام حج را [[بدعت]] و مزاحمتی برای دیگر حاجیان برشمرد.<ref>روزنامه جمهوری اسلامی، سال سوم، ش682.</ref>

امام خمینی در پاسخ، ضمن دعوت کشورهای اسلامی به اتحاد، نفاق و اختلاف را منشا همه گرفتاری‌های مسلمانان دانست و با اشاره به نقش تاریخی [[حرمین شریفین]] به عنوان مرکز عبادی سیاسی مسلمانان، جرم شناختن آیین برائت از مشرکان در مکه را نتیجه کج‌فهمی‌ها، غرض‌ورزی‌ها و تبلیغات گسترده ابرقدرت‌ها دانست.<ref>صحیفه امام، ج15، ص290.</ref>

===حج خونین===
{{اصلی|جمعه خونین}}
از سال 1362ش. برگزاری آیین برائت از مشرکان بر دامنه کشمکش‌ها افزود؛ ولی در بیشتر موارد، مشکلات با مذاکره و پیگیری دو طرف حل و فصل می‌شد. این اختلاف‌ها تا 1366ش. ادامه یافت. در آن سال، با وجود هماهنگی کامل مقام‌های ایرانی و سعودی در برگزاری مراسم برائت در بعد از ظهر ششم [[ذی‌حجه]] 1407ق. در مکه، <ref>نک: آن سوی حج خونین، ص13-20.</ref>  لحظاتی در پی آغاز مراسم و سخنرانی سرپرست حجاج، نیروهای پلیس عربستان با سلاح‌های سرد و گرم و با همراهی برخی افراد دارای لباس شخصی که بر بام ساختمان‌ها مستقر بودند، به حاجیان حمله کردند.<ref>آن سوی حج خونین، ص15-20.</ref> 

بر پایه اطلاعیه رسمی وزارت امور خارجه ایران، در این حملات 366 تن شهید، اسیر و مفقود شدند و بعدها آمار کشته‌شدگان به 400 تن رسید.<ref>کیهان، 12/5/1366؛ گل‌واژه‌های حج و عمره، ص112.</ref> این رویداد که سبب شد تا این روز به [[جمعه خونین|جمعه خونین مکه]] شهرت یابد، واکنش بسیار سخت امام خمینی را در پی داشت.<ref>صحیفه امام، ج20، ص349-350، 391؛ ج21، ص74.</ref>

پس از این حادثه، روابط ایران و [[عربستان]] و نیز اعزام حاجیان ایرانی به مدت چهار سال قطع شد.<ref>کیهان، 26/5/1366؛ عربستان سعودی، ص126.</ref>

===بعد از رحلت امام خمینی(ره)===

با رحلت امام خمینی، [[آیت‌الله خامنه‌ای]] از آغاز رهبری خویش، بر مواضع بنیان‌گذار انقلاب اسلامی درباره ابعاد سیاسی حج، از جمله اعلان برائت از مشرکان، تاکید ورزید و آن را فرصتی برای رویارویی با نقشه‌های استکبار و [[صهیونیسم]] برشمرد.<ref>نک: صحیفه حج، ج2، ص172-173، 203.</ref>

با وجود از سرگیری روابط ایران و عربستان به سال 1370ش. و اعزام حاجیان، پیشگیری سعودی‌ها از برگزاری مراسم برائت در این دوره نیز ادامه یافت و برپایی آن در این سال‌ها با دشواری‌هایی مواجه شد. به سال 1370ش. این مراسم در مقابل [[بعثه جمهوری اسلامی]] در مکه<ref>سیمای حج در سال 70، ص190.</ref> برگزار گشت.<ref>کیهان، 30/3/1370.</ref>
به سال 1371ش. برابر با ششم ذی‌حجه 1412 ق. این مراسم مانند سال پیش با شکوه فراوان انجام شد.<ref>نک: با کاروان ابراهیم، ص113-145.</ref>

===مراسم برائت در سال‌های اخیر===
از سال 1372ش. به سبب مخالفت سخت عربستان و تجهیز نیروی نظامی در محل برگزاری مراسم، <ref>مروری بر روابط ایران و عربستان، ص95، 97.</ref> برگزاری راهپیمایی برائت از مشرکان در مکه حذف و با موافقت رهبر انقلاب، این مراسم ابتدا در [[منا]]<ref>با کاروان عشق، ص171-173.</ref> و سال‌های بعد در [[عرفات]]<ref>صحیفه حج، ج2، ص230.</ref> برگزار شد. از آن پس، آیین برائت همه ساله با پیام رهبر جمهوری اسلامی ایران و با حضور شخصیت‌های دینی و سیاسی و‌ اندیشمندان کشورهای اسلامی در عرفات برگزار می‌گردد.

در سال‌های اخیر، این مراسم صبح [[روز عرفه]] در محل [[بعثه]] رهبر جمهوری اسلامی ایران، در صحرای عرفات، با شعارهایی همچون «مرگ بر اسرائیل»، «مرگ بر آمریکا»، «یا ایها المسلمون اتّحدوا اتّحدوا»، و «تفرقه و اختلاف پیروی از شیطان است» از سوی حاجیان ایرانی و غیر ایرانی در پی تلاوت آیاتی از [[قرآن کریم]] آغاز می‌شود و در ادامه، سرپرست حاجیان ایرانی، پیام رهبر جمهوری اسلامی ایران را به دو زبان فارسی و عربی می‌خواند. در پایان نیز قطعنامه‌ای خوانده می‌شود و زائران پس از هر بند، تکبیرگویان آن را تایید می‌کنند.<ref>حج27، ص324؛ حج25، ص294-301؛ حج29، ص162-172.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7930
 | عنوان = برائت از مشرکان
 | نویسنده = حسن رضایی
}}

* '''آن سوی حج خونین''': سید حسن میردامادی، تهران، مرکز تحقیقات و نشر حج، 1367ش.

* '''ابعاد سیاسی و اجتماعی حج''': محمد تقی رهبر، تهران، مشعر، 1377ش.

* '''الاحتجاج''': ابومنصور الطبرسی (م. 520ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، 1386ق.

* '''احقاق الحق''': نورالله الحسینی الشوشتری (م. 1019ق.)، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق.

* '''احکام القرآن''': الجصاص (م. 370ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

* '''ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن''': محمد سبزواری (م. 1409ق.)، بیروت، دار التعارف، 1419ق.

* '''اسد الغابه''': ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی.

* '''اعلام الوری''': الطبرسی (م. 548ق.)، قم، آل البیت''':، 1417ق.

* '''امتاع الاسماع''': المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

* '''با کاروان ابراهیم در سال 71''': جعفریان و خسروی، مشعر، 1371ش.

* '''با کاروان عشق در سال 72''': رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1372ش.

* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.

* '''البرائة من المشرکین بین المعنی الشرعی و التاویلات الشیعی''': عبدالرحمن بن عبدالله آل علی، دار اضواء المجتمع.

* '''البرهان فی تفسیر القرآن''': البحرانی (م. 1107ق.)، قم، البعثه، 1415ق.

* '''بیان السعاده''': الجنابذی (م. 1327ق.)، بیروت، اعلمی، 1408ق.

* '''تاج العروس''': الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.

* '''التبیان''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

* '''تسنیم''': جوادی آملی، قم، اسراء، 1378ش.

* '''تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم)''':  ابن ابی‌حاتم (م. 327ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، 1419ق.

* '''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''':  ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.

* '''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.

* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.

* '''التفسیر المنسوب الی الامام العسکری7''': به کوشش ابطحی، قم، مدرسه امام مهدی، 1409ق.

* '''تفسیر فرات الکوفی''': الفرات الکوفی (م. 307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''':  القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

* '''تفسیر نمونه''': مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.

* '''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

* '''جوامع الجامع''': الطبرسی (م. 548ق.)، به کوشش گرجی، تهران، 1378ش.

* '''چارچوبی تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی''': روح الله رمضانی، ترجمه''': علیرضا طیب، تهران، نشر نی، 1380ش.

* '''حج25''': رضا مختاری، تهران، مشعر، 1384ش.

* '''حج27 گزارشی از حج‌گزاری 1427ق./ 1385ش.''': حسن مهدویان.

* '''حج29''': حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، مشعر، 1388ش.

* '''الخصال''': الصدوق (م. 381ق.)، قم، جامعه مدرسین، 1403ق.

* '''در راه برپایی حج ابراهیمی''': عباسعلی عمید زنجانی، وزارت ارشاد.

* '''روابط بین الملل در اسلام''': جوادی آملی، به کوشش سعید بندعلی، اسراء، 1388ش.

* '''الروض الانف''': السهیلی (م. 581ق.)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق.

* '''زاد المسیر''': ابن جوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالرحمن، بیروت، دار الفکر، 1407ق.

* '''السنن الکبری''': البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر.

* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.

* '''سیره ابن اسحق (السیر و المغازی)''':  ابن اسحق (م. 151ق.)، به کوشش محمد حمید الله‏، معهد الدراسات و الابحاث.

* '''سیمای حج در سال70''': سرهنگی، گیویان، بهبودی.

* '''الصحاح''': الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.

* '''الصحیفة السجادیه''': علی بن الحسین(ع)،  قم، الهادی، 1418ق.

* '''صحیفه امام''': مجموعه سخنرانی امام خمینی1.

* '''صحیفه حج''': سخنان امام خمینی1 و آیت‌الله خامنه‌ای، مرکز تحقیقات حج.

* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م. 230ق.)، بیروت، دار صادر.

* '''عربستان سعودی''': رقیه سادات عظیمی، وزارت امور خارجه، 1375ش.

* '''علل الشرائع''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق.

* '''العین''': خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.

* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.

* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.

* '''قاموس قرآن''': علی اکبر قرشی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371ش.

* '''کامل الزیارات''': ابن قولویه القمی (م. 368ق.)، نجف، مرتضویه، 1356ق.

* '''کتاب سلیم بن قیس''': الهلالی (م. 76ق.)، قم، الهادی، 1415ق.

* '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

* '''الکامل فی ضعفاء الرجال''': عبدالله بن عدی (م. 365ق.)، به کوشش غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

* '''الکشاف''': الزمخشری (م. 538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق.

* '''گل‌واژه‌های حج و عمره''': علیرضا بصیری، تهران، مشعر، 1387ش.

* '''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

* '''مبانی دینی و سیاسی برائت از مشرکین''': جواد ورعی، مشعر، 1379ش.

* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''مروری بر روابط ایران و عربستان در دو دهه اخیر''': بهرام اخوان کاظمی، معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات، 1373ش.

* '''المزار الکبیر''': محمد بن المشهدی (م. 610ق.)، به کوشش القیّومی، قم، النشر الاسلامی، 1419ق.

* '''معانی القرآن''': الفراء (م. 207ق.)، به کوشش نجاتی و نجار، مصر، دار الکتب المصریه.

* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.

* '''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.

* '''المغازی''': الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

* '''مفردات''': الراغب (م. 425ق.)، نشر الکتاب، 1404ق.

* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

* '''مناقب اهل البیت''': ''': حیدر علی الشیروانی (م. قرن12ق.)، به کوشش الحسون، منشورات الاسلامیه، 1414ق.

* '''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق.

* '''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.

* '''میقات حج (فصلنامه)''':  تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.

* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

{{پایان}}

{{اعمال حج}}

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:مفاهیم مرتبط با حج]]
[[رده:اسرار حج]]
[[رده:سیاست در حج]]
[[رده:آیین‌‌های وابسته به حج]]