در حال ویرایش بسمله

بسمله مصدر منحوت<ref>لسان العرب، ج2، ص403؛ تاج العروس، ج14، ص54، «بسمل». </ref> و حکایت<ref>فقه اللغه، ص193.</ref> عبارت {{قلم رنگ|سبز|﴿بِسمِ الله﴾}} و {{قلم رنگ|سبز|﴿بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم﴾}} است و صورت‌های فعلی و فاعلی آن به ترتیب «بَسمَلَ» و «مُبَسمِل» به‌کار رفته<ref>الزینه، ص176-177؛ الزاهر، ج1، ص10-11.</ref> که بر کسی اطلاق می‌شود که عبارت یاد شده را کتابت یا تلاوت کند.<ref>لسان العرب، ج11، ص56.</ref>  

مفسران در تبیین سبب نیامدن بسمله در آغاز سوره توبه، اختلاف نظر دارند. بسیاری به گزارش از [[علی(ع)]] نیامدن آن را به سبب ناسازگاری مضمون آیات آغازین درباره [[برائت از مشرکان]] با رحمت و امان موجود در بسمله می‌دانند.<ref>تفسیر سمرقندی، ج2، ص37؛ مجمع البیان، ج5، ص4؛ الاتقان، ج1، ص177.</ref>  

برخی بر این باورند که سوره‌های [[سوره انفال|انفال]] و توبه به‌سبب داشتن موضوعی مشابه، همچون یک سوره‌اند.<ref>مجمع البیان، ج5، ص4.</ref> در منابع پاره‌ای توجیهات دیگر نیز برای نیامدن بسمله در آغاز سوره توبه آمده است.<ref>نک: الفتوحات المکیه، ج1، ص83؛ المستدرک، ج2، ص330؛ مجمع البیان، ج5، ص4؛ التفسیر الکبیر، ج15، ص521-522.</ref>  

افزون بر این، در قرآن عباراتی دیگر مربوط به بسمله مانند {{قلم رنگ|سبز|﴿فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها﴾}} ([[سوره حج]]، آیه 36؛ نیز نک: [[سوره انعام]]، آیات 118-119؛ نیز 121، 138؛ [[سوره مائده]]، آیه 4) در دستور به یاد کردن از نام خدا هنگام [[ذبح]] یا [[صید]] و (اقرا بِاسمِ رَبِّک) ([[سوره علق]]، آیه 1) در فرمان خداوند به [[پیامبر(ص)]] برای خواندن به نام صاحب خدای خویش آمده است که در نوشته‌های اسلامی از آن با عنوان عام «تَسمِیه» (گفتن نام خدا) یاد می‌شود.<ref>المجموع، ج1، ص344؛ نک: فتح العزیز، ج3، ص316.</ref>  

بسمله کامل‌ترین مصداق آن به‌شمار می‌آید. کاربرد غیر قرآنی بسمله در آغاز گفته‌ها و نوشته‌ها از روزگار پیامبر(ص) و برای نمونه در آغاز نامه‌های ایشان به سران قبایل و کشورها رواج یافت.<ref>نک: الزینه، ص169؛ تاریخ طبری، ج2، ص395.</ref>  

گزارش‌های تاریخی گویای تفاوت شکل اسلامی بسمله {{قلم رنگ|سبز|﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾}} با کاربرد دوره پیش از [[اسلام]] است. برپایه برخی از نقل‌ها، [[امیة بن ابی‌صلت ثقفی]]، نامه‌ها و نوشته‌هایش را با «بِاسمِکَ اللَّهُمَّ» آغاز می‌کرد.<ref>مروج الذهب، ج1، ص87؛ محاضرة الاوائل، ص97؛ صبح الاعشی، ج6، ص208-210.</ref>  

روایتی گویای تکامل تدریجی بسمله از شکل پیش از اسلامی آن به‌شکل کنونی است. برپایه روایت یاد شده، «بِاسمِکَ اللَّهُمَّ» با نزول {{قلم رنگ|سبز|﴿وَقَالَ ارْکَبُواْ فِیهَا بِسْمِ اللهِ مَجراهَا وَمُرْسَاهَا﴾}} ([[سوره هود]]، آیه 41) به «بسم الله»؛ پس از نزول {{قلم رنگ|سبز|﴿قُلِ ادْعُواْ اللهَ اَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَن﴾}} ([[سوره اسراء]]، آیه 110) به {{قلم رنگ|سبز|﴿بسم الله الرحمن﴾}}؛ و پس از نزول {{قلم رنگ|سبز|﴿اِنَّهُ مِن سُلَیْمَانَ وَاِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم﴾}} (سوره نمل، آیه 30) به {{قلم رنگ|سبز|﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾}} تغییر یافت.<ref>الزینه، ص168؛ عمدة القاری، ج14، ص13.</ref>  

افزون بر این، با استدلال به روایت پیامبر(ص) درباره عدم صحت [[نماز]] بدون حمد از یک سو<ref>صحیح البخاری، ج1، ص184؛ صحیح مسلم، ج2، ص9.</ref> و وجوب نماز از آغاز بعثت (برای نمونه، سوره علق، آیه 10) از سوی دیگر،<ref>نک: درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص287.</ref> بسمله در سوره حمد را می‌توان نخستین [[وحی]] نازل شده بر پیامبر(ص) دانست که در نخستین نماز وی خوانده شد.<ref>الکافی، ج3، ص485.</ref>  

در جمع‌بندی دیدگاه‌ها درباره پیشینه بسمله می‌توان گفت که ترکیب {{قلم رنگ|سبز|﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾}} پس از بعثت پیامبر(ص)<ref>تاریخ قرآن، ص556.</ref> و نخستین بار در [[قرآن]] به کار رفته است؛ ولی پیش از آن عباراتی با مضمون همانند در دیگر زبان‌ها و در روزگار پیامبران پیشین مانند نوح (سوره هود، آیه 41) و سلیمان (سوره نمل، آیه 30) وجود داشته است.<ref>نک: روح المعانی، ج1، ص42؛ تفسیر سید مصطفی خمینی، ج1، ص41.</ref>  

با این حال، مفردات ترکیب یاد شده پیشینه‌ای پیش از اسلام دارند. مشرکان عرب معاصر پیامبر(ص) «الله» را آفریننده جهان می‌دانستند ([[سوره عنکبوت]]، آیات 61، 63)<ref>المیزان، ج16، ص148.</ref>  

و حتی برخی از شواهد تاریخی، گویای آشنایی اعراب از سال‌‌های دور پیش از اسلام با این واژه است.<ref>نک: المفصل، ج6، ص23-24، 103-117.</ref>  

در روایت‌های فراوان [[شیعه]] و [[اهل سنت]]، بر فضیلت بسمله و آثار وضعی و پاداش برای خواننده آن تاکید شده است.<ref>نک: تفسیر عیاشی، ج1، ص19؛ جامع الاخبار، ص42؛ الدر المنثور، ج1، ص9-11.</ref>  

برای نمونه، روایت شده که دعای آغاز شده با آن رد نمی‌گردد<ref>مجموعه ورام، ج1، ص32.</ref> و کسانی که آن را با خط خوش بنگارند و یا ببوسند و روی چشم گذارند، از آمرزش خداوند بهره‌مند می‌شوند.<ref>تفسیر قرطبی، ج1، ص91.</ref>  

با اثرپذیری از روایات، دانشوران اسلامی نیز بسمله را دارای نقش معرفتی ویژه می‌دانند. آن‌ها آغاز امور با بسمله را عامل انتساب آن‌ها به خداوند، جلب رضایت وی،<ref>المیزان، ج1، ص15.</ref> اظهار بندگی،<ref>معانی الاخبار، ص3؛ التوحید، ص229-230.</ref> تعیین میزان کمال کار و سبب دور ماندن آن از شهوات نفسانی و انتساب به غیر خداوند دانسته‌اند.<ref>تفسیر مراغی، ج1، ص28.</ref>  

در نمونه‌هایی، [[ازرقی]] (درگذشت 250ق.)<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص72-74.</ref> و [[فاکهی]]<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص164.</ref> (زنده در 272ق.) از نگاشتن بسمله و عباراتی در اشاره به آیات 33 سوره توبه، و 9[[سوره صف]] و نیز عبارات آیات 96-97 [[سوره آل‌عمران]] و دستور [[منصور عباسی]] به گسترش [[مسجدالحرام]] در فاصله سال‌های 137-140ق. بر [[باب ابراهیم]] و وجود آن تا هنگام خود گزارش داده‌اند.

[[بتنونی]] (سفر کرده به سال 1327ق.) از سنگ نبشته‌ای بر [[شاذروان]] یاد می‌کند که با بسمله آغاز می‌شد و در آن به تعمیر مسجدالحرام به سال 636ق. در روزگار [[مستنصر بالله عباسی|ابوجعفر مستنصر بالله عباسی]] اشاره شده است.<ref>الرحلة الحجازیه، ص164.</ref> سنگ نبشته‌ای با عبارتی همانند با گزارش بتنونی از سنگ شاذروان در موزه مکه وجود دارد که سال تعمیر مسجدالحرام را 631ق. در روزگار خلیفه یاد شده آورده است.<ref>کعبه و جامه آن، ص67-68.</ref>  

برپایه گزارش‌هایی، بسمله در آغاز کتیبه‌های اهدایی [[پرده کعبه]] در طول تاریخ به چشم می‌خورده است.<ref>نک: کعبه و جامه آن، ص97-100.</ref> برخی از گزارش‌ها به نگارش بسمله و شماری از آیات قرآن یا نام‌های خداوند بر برخی از کلیدهای [[در کعبه|درِ کعبه]] از جمله در سال‌های 577، 621، 915، 1022، 1023ق. اشاره می‌کنند.<ref>میقات حج، ش40، ص107، 109؛ ش42، ص142-144؛ 154-157، «پژوهشی درباره کعبه و اشیای هنری-تاریخی آن. </ref>  

در تداوم رسمی که از هنگام ساخت پرده در مصر رایج بوده است،<ref>نک: مرآة الحرمین، ج1، ص10.</ref> در دوره معاصر، بسمله همراه با آیاتی از [[قرآن کریم]] مانند 27 [[سوره فتح|فتح]]، سوره‌های [[سوره حمد|حمد]] و [[سوره قریش|قریش]]، بر [[پرده در کعبه|پرده درِ کعبه]] کتابت شده است.<ref>موزه و پرده‌بافی، ص38-39.</ref>  

در آغاز چهار سوی [[حزام]] [[پرده کعبه]] و برخی از دیگر کتبیه‌­های پرده نیز بسمله نقش بسته است.<ref>موزه و پرده‌بافی، ص40-47.</ref> بر ناودان طلایی کعبه هم عبارت بسمله به چشم می‌خورد.<ref>الاطلس المصور، ص225.</ref>  

بر همین پایه، کهن‌ترین کتیبه مربوط به 629ق. است که بتنونی هم از آن یاد کرده و جدیدترین آن‌ها به گسترش دوم سعودی به سال 1417ق. اشاره می‌کند.<ref>نک: الاطلس المصور، ص225.</ref>  

در نمونه‌هایی از کتیبه‌های مدینه، [[مسعودی]] (درگذشت 346ق.) از سنگی مرمرین در [[بقیع]] یاد می‌کند که بر آن پس از بسمله و حمد خداوند، به مدفون بودن چهار امام [[شیعه]] و [[حضرت زهرا(س)]] در آن‌جا اشاره شده بود.<ref>مروج الذهب، ج3، ص285.</ref>  

فاسی (درگذشت 832ق.) به یادبود گسترش [[مسجد پیامبر(ص)]] در روزگار [[مهدی عباسی]] به سال 165ق. اشاره می‌کند که عبارت بسمله پیش از سوره حمد در صحن مسجد نوشته شده بود.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص438.</ref>  

[[سمهودی]] (درگذشت 911ق.) گزارشی از سنگی مرمرین در محل ستون بالای [[ضریح پیامبر(ص)]] آورده است که با بسمله آغاز می‌شد و سپس درود بر پیامبر(ص) و دعا برای خشنودی خداوند از [[صحابه]] بر آن نوشته شده بود.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص134.</ref>  

وی همچنین از کتابت بسمله همراه با آیه 190 آل‌عمران بیرون مسجدالنبی در محلی که بر مردگان نماز می‌خواندند و کنار [[باب علی(ع)]] در سمت [[قبله]] خبر می‌دهد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص214.</ref>  

روبه‌روی خانه [[منیره]] در سمت غرب از درون با آیات 190-194 سوره آل‌عمران، روبه‌روی خانه شخصی به نام نصیر از درون با آیات 112-118 سوره مؤمنون، روبه‌روی خانه [[جعفر بن یحیی]] از درون با آیه 111 [[سوره اسراء]]، درِ [[عاتکه بنت عبدالله بن یزید]] ([[باب الرحمه]]) از درون با آیات 285-286 سوره بقره و [[باب السلام]] از درون با آیه 56 سوره احزاب.<ref>عمدة الاخبار، ص92، 110-114.</ref>  

گزارشی دیگر از همان سال‌ها، از کتابت بسمله سوره نمل {{قلم رنگ|سبز|﴿اِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَاِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم﴾}} (سوره نمل، آیه 30) در [[باب المصری]] یاد می‌کند که همچون [[منبر مسجدالحرام]] به سازنده آن، سلطان سلیمان عثمانی، اشاره دارد.<ref>رسائل فی تاریخ المدینه، ص79.</ref>  

برخی از گزارش‌های مربوط به نیمه نخست سده چهاردهم ق. به سنگ یادمان ساخت [[مسجد قبا]] اشاره دارد که در آن، بسمله و آیه 18 سوره توبه و یادکرد از ساخت آن به دست [[شریف حسن مسلم]] به سال 435ق. نگارش شده بود.<ref>آثار المدینة المنوره، ص82.</ref>  

در دوره معاصر، بسمله در آغاز مجموعه‌ای از آیات مکتوب در پیرامون [[محراب پیامبر(ص)]] که با آیه 144 سوره بقره آغاز شده است، پشت محراب نبوی در آغازِ کتیبه یادمان ساخت محراب پیامبر به دست [[سلطان قایتبای]] که تاریخ ساخت آن به [[ذی‌حجه]] 888ق. برمی‌گردد،<ref>پنجاه سفرنامه، ج8، ص704؛ تاریخ المسجد النبوی، ص105.</ref>  

در دیوار قبله [[حرم نبوی]] در سه سطر به ترتیب همراه با آیات 124 سوره بقره، 18 سوره توبه و 1 [[سوره فتح]]،<ref>اخبار مدینه، ص562؛ المسجد النبوی الشریف، تصویر، ش4.</ref> بر [[محراب سلیمانی]] (حنفی) در غرب محراب پیامبر<ref>نک: آثار اسلامی، ص222.</ref> همراه با آیه 144 سوره بقره،<ref>مدینه‌شناسی، ص99-100.</ref> بر کتیبه‌ای در باب السلام مسجد پیامبر(ص) در آغاز بخش پایانی آیه 185 سوره بقره،<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه، ص362.</ref>  

در آغاز یادمان سنگ بنای گسترش دوم سعودی (1405ق.) که کنار ورودی غربی مقصوره قبله قرار گرفته و نیز بر سنگ‌نوشته‌ای کنار آن پیش از آیه 36 سوره نور،<ref>تاریخ المسجد النبوی، ص72.</ref> بر سنگ اتمام گسترش دوم سعودی (1414ق.) کنار ورودی مجاور باب النساء<ref>تاریخ المسجد النبوی، ص72-73.</ref> و پاره‌ای دیگر از کتیبه‌های مسجد پیامبر(ص) به چشم می‌خورد.

نگاشتن بسمله در آغاز نامه‌هایی که حاکمان درباره [[حرمین]] می‌نوشتند، از روزگار پیامبر(ص)<ref>نک: الزینه، ص169؛ السیرة النبویه، ج2، ص386؛ ج4، ص1009، 1019؛ تاریخ طبری، ج2، ص395.</ref> کم و بیش وجود داشته و در گزارش‌هایی بدان‌ها اشاره شده است.

در نمونه‌هایی، سرآغاز نامه [[عبدالملک بن مروان]] (حک: 65-85ق.) به مردم مکه در گماردن [[خالد بن عبدالله قسری]] به ولایت آن شهر<ref>شفاء الغرام، ج2، ص201.</ref> و نیز متن امان‌نامه [[سعود بن عبدالعزیز]] به سال 1218ق. برای مردم مکه بسمله بوده است.<ref>الرحلة الحجازیه، ص147.</ref>  

به گفته [[ازرقی]]، متن تعهدنامه دو جانبه [[امین عباسی|امین]] و [[مامون عباسی]] درباره به رسمیت شناختن یکدیگر که به دستور‌ [[هارون عباسی|هارون]] نگاشته شده بود، نیز با بسمله آغاز گشته و در [[کعبه]] قرار گرفته بود.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص235-236.</ref>  

وی همچنین از آغاز شدن لوح اهدای تخت پادشاه تازه مسلمان سرزمین [[تبت]] به کعبه، با بسمله یاد می‌کند که مامون آن را به سال 200ق. از [[خراسان]] به [[مکه]] فرستاد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص225-227.</ref>  

پاره‌ای از منابع نیز از نگارش بسمله در آغاز فتوای برخی از فقیهان [[اهل سنت]] در پاسخ به پرسش‌هایی تازه درباره [[حرمین]] گزارش کرده‌اند.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص565، 567.</ref>  

آغاز [[سفر حج]] هنگام بیرون آمدن از منزل و سوار شدن بر مرکب،<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص526؛ التهذیب، ج5، ص50-51.</ref> هنگام [[غسل احرام]]،<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص527.</ref> در آستانه ورود به [[مسجدالحرام]]،<ref>الکافی، ج4، ص402؛ التهذیب، ج5، ص100.</ref> برخی از اذکار و دعاهای منقول از امامان در [[روز عرفه]]،<ref>اقبال الاعمال، ج2، ص87، 162.</ref>  

هم‌زمان با غسل روز [[عید قربان]]<ref>اقبال الاعمال، ج2، ص193.</ref> و بیرون آمدن از منزل در آن روز،<ref>اقبال الاعمال، ج2، ص197-198.</ref> پس از [[نماز عید]]،<ref>اقبال الاعمال، ج2، ص208-209.</ref> هنگام [[نحر]] یا [[ذبح]] [[قربانی]]،<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص550؛ التهذیب، ج5، ص221.</ref> هم‌زمان با [[استلام حجر]]<ref>مسند احمد، ج2، ص14؛ الکافی، ج4، ص404.</ref> و آغاز [[طواف]] پیرامون [[کعبه]]،<ref>المجموع، ج8، ص30.</ref>  

هنگام [[دعای طواف]] به نیابت از دیگران کنار [[حجرالاسود]]،<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص406.</ref> در پی نوشیدن از [[آب زمزم]]،<ref>وسائل الشیعه، ج13، ص247.</ref> در آستانه درِ [[حرم نبوی]]،<ref>المزار، ص56؛ المراقبات، ص332.</ref> و آغاز دعای پس از نماز کنار [[استوانه توبه]].<ref>المزار، ص85.</ref>  

بر خلاف [[شعبی]] (درگذشت 103-109ق.) و [[ابوثور]] (درگذشت 240ق.) که ترک عمدی یا سهوی تسمیه را سبب حرمت ذبیحه می‌دانند، [[امامیان]] و [[حنفیان]] و [[ثوری]] (درگذشت 161ق.) این حرمت را تنها به حالت ترک عمدی آن اختصاص داده‌اند.<ref>الخلاف، ج6، ص10.</ref>  

در برابر دیدگاه مشهور، [[شافعی]] (درگذشت 204ق.) که معتقد به استحباب تسمیه است، ترک آن را سبب حرمت خوردن ذبیحه نمی‌داند و صرفاً مسلمان بودن را کافی می‌شمرد.<ref>الام، ج2، ص249؛ نک: المجموع، ج8، ص410-411؛ ج9، ص102.</ref>  

برخی از فقیهان نیز گفتن آن به زبان فارسی را کافی می‌دانند.<ref>تحریر الوسیله، ج2، ص150.</ref>  

[[آلوسی]] مجموع این سخنان را در ده رده دسته‌بندی می‌کند.<ref>نک: روح المعانی، ج1، ص41.</ref> این اختلاف به تفاوت‌هایی میان قاریان و فقیهان در قرائت آن، خواه در [[نماز]] و خواه غیر آن، انجامیده است. به برخی [[صحابه]] مانند [[امام علی(ع)]] (40ق.)، [[ابوهریره]] (درگذشت 57/58ق.)، [[ابن عباس]] (درگذشت 68ق.)، [[ابن زبیر]] (درگذشت 73ق.)، [[ابن عمر]] (درگذشت 74ق.)و تابعانی همچون [[سعید بن جبیر]] (درگذشت 95ق.)، [[طاووس]] (درگذشت 106ق.)، [[مکحول]] (درگذشت 112/113ق.)، [[عطاء]] (درگذشت 115ق.) و [[زهری]] (درگذشت 124ق.) و دانشورانی مانند [[عبدالله بن مبارک]] (درگذشت 181ق.)، [[قاسم بن سلام|ابوعبید قاسم بن سلّام]] (درگذشت 223/224ق.)، [[اسحق بن راهویه]] (درگذشت 230 تا 239ق.) نسبت داده‌اند که بسمله را آیه‌ای از هر سوره می‌دانند.<ref>تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref>  

امامیه بسمله هر سوره را بخشی از آن و نخستین آیه‌اش می‌شمرند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج3، ص132-133؛ البیان، ص440؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، ص110.</ref> تنها از [[ابن جنید]] (درگذشت 285ق.) گزارش شده که در غیر [[فاتحة الکتاب]]، آن را برای افتتاح سوره می‌داند و نه جزئی از آن.<ref>جواهر الکلام، ج9، ص296-297؛ الحدائق، ج8، ص105-107.</ref> بر همین اساس، امامیه خواندن بسمله در سوره حمد و سوره پس از آن را در نماز واجب می‌شمرند<ref>السرائر، ج1، ص217-221.</ref> و ترک عمدی آن را سبب بطلان نماز می­‌دانند.<ref>الالفیة و النفلیه، ص57.</ref>  

گرچه آنان هر یک از جفت ­سوره­‌های [[سوره ضحی|ضحی]]/[[سوره انشراح|انشراح]] و [[سوره فیل]]/[[سوره قریش|ایلاف]] را یک سوره به‌شمار می‌آورند، برخی بسمله را قرائت<ref>ارشاد الاذهان، ج1، ص254؛ نهایة الاحکام، ج1، ص468؛ تحریر الوسیله، ج1، ص165.</ref> و برخی آن را ترک می‌کنند.<ref>المختصر النافع، ص31؛ کشف الرموز، ج1، ص156-158؛ نک: شرائع الاسلام، ج1، ص66.</ref>  

بیشتر فقیهان [[حجاز]] بر پایه گزارش [[فخر رازی]] (درگذشت 606ق.)<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص173.</ref> و نیز [[شافعی]] (درگذشت 204ق.)<ref>الام، ج1، ص129-130؛ عمدة القاری، ج1، ص12؛ نک: صحیح مسلم، نووی، ج4، ص112.</ref> و برخی از پیروان وی<ref>نک: روح المعانی، ج1، ص41.</ref> بسمله را جزء سوره حمد و خواندن آن را در نماز واجب می‌دانند.

با این‌حال، دیگر شافعیان بر یک نظر نیستند. بیشتر آن‌ها بسمله را جز در [[سوره توبه]] آیه‌ای کامل در آغاز همه سوره‌ها<ref>المجموع، ج3، ص334؛ نک: روح المعانی، ج1، ص41.</ref> و برخی بخشی از آیه اول هر سوره دانسته‌اند.<ref>المجموع، ج3، ص333؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31؛ قس: الکشاف، ج1، ص1.</ref>  

در نقلی از [[احمد بن حنبل]] (درگذشت 241ق.)، بسمله نخستین آیه هر سوره<ref>تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref> و در نقل دیگر، تنها در حمد، جزئی از سوره است.<ref>عمدة القاری، ج1، ص12.</ref> در نقل سوم از وی، بسمله آیه حمد و دیگر سوره‌ها نیست و تنها برای جداسازی میان آن‌ها قرار گرفته است.<ref>المغنی، ج1، ص522؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref> بر این اساس، سه دیدگاه وجوب قرائت بسمله در آغاز همه سوره‌ها، وجوب قرائت در آغاز حمد، و عدم وجوب قرائت را می‌توان به وی نسبت داد.<ref>نک: المغنی، ج1، ص522.</ref>  

فقیهان [[مدینه]]، [[بصره]] و [[شام]] بسمله را آیه‌ای مستقل می‌دانند که تنها برای [[تبرک]] و جداسازی سوره‌­ها از یکدیگر میان آن‌ها قرار گرفته و جزء هیچ‌یک از سوره‌های قرآن نیست.<ref>نک: الکشاف، ج1، ص1.</ref>  

سخنی صریح از [[ابوحنیفه]] (درگذشت 150ق.) درباره جزء قرآن بودن بسمله وجود ندارد؛ ولی بیشتر پیروان وی آن را آیه‌ای مستقل برای جداسازی سوره‌ها می‌دانند.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص128؛ بدائع الصنائع، ج1، ص203؛ فتح العزیز، ج3، ص316-317.</ref>  

به برخی از ایشان نیز نسبت داده‌اند که آن را آیه قرآن ندانسته<ref>کتاب البسمله، ص120-121؛ نک: الخلاف، ج1، ص329.</ref> و یا در این‌باره سکوت کرده‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص172.</ref> با این حال، آن‌ها قرائت بسمله را پیش از فاتحه واجب می‌دانند.<ref>احکام القرآن، ج1، ص13؛ کتاب البسمله، ص120.</ref>  

البته در لزوم تکرار آن پیش از فاتحه در هر رکعت و یا بَس بودن یک‌بار قرائت در هر نماز اختلاف نظر دارند.<ref>احکام القرآن، ج1، ص13-14؛ التفسیر الکبیر، ج1، ص182-183.</ref>  

فقیهان سلفی معاصر با وجود آن که حنبلی شناخته می‌شوند، مانند صاحبان یکی از سه دیدگاه منسوب به احمد بن حنبل و نیز بیشتر [[حنفیان]]، بسمله را آیه‌ای مستقل می‌دانند و همچون حنفیان یاد شده و نیز صاحبان سخن قابل انتساب به برخی از [[حنبلیان]]، خواندن آن را در آغاز قرائت هر سوره لازم می‌شمرند.<ref>فتاوی اللجنة الدائمه، ج6، ص394-400؛ صلاة المؤمن، ج1، ص194.</ref>  

[[مالکیان]] و اوزاعی (درگذشت 157ق.)<ref>المدونة الکبری، ج1، ص64؛ التفسیر الکبیر، ج1، ص172، 182؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref> بسمله آغاز سوره‌­ها را در فاتحه و دیگر سوره‌ها جزء آن به‌شمار نیاورده، خواندن آن را به هرگونه، آهسته یا بلند، در نمازهای واجب جایز نمی‌دانند. به برخی از مالکیان نیز نسبت داده‌اند که خواندن آن را در نماز مکروه می‌دانند.<ref>الخلاف، ج1، ص329.</ref>  

اما حنفیان بر آهسته خواندن و مالکیان بر نخواندن بسمله در نمازهای واجب تاکید می‌کنند.<ref>نک: التفسیر الکبیر، ج1، ص173-175، 182.</ref>  

با وجود این، برخی از معاصران ملازمه یاد شده را نپذیرفته، وجوب قرائت بسمله در نماز را اعم از ادعای جزء قرآن بودن آن می‌دانند و روایات را تنها دلیل بر اولی می‌دانند.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص53.</ref>  

قاریان [[مکه]] و کوفه، جز حمزه، بسمله را از قرآن<ref>الکشاف، ج1، ص1؛ فتح القدیر، ج1، ص20.</ref> و جزئی از فاتحه می‌دانند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص173.</ref>  

در برابر، قاریان [[مدینه]]، [[بصره]] و [[شام]] بسمله را آیه‌ای مستقل می‌دانند که تنها برای تبرک و جداسازی میان سوره‌ها آمده و جزء هیچ‌یک از سوره‌های قرآن نیست.<ref>الکشاف، ج1، ص1؛ التفسیر الکبیر، ج1، ص173؛ فتح القدیر، ج1، ص20.</ref>  

[[ابن عامر]] (درگذشت 118ق.)، [[ابوعمرو]] (درگذشت 154ق.) و ورش تنها میان [[سوره مدثر]] و [[سوره قیامت]]، [[سوره انفطار]] و [[سوره مطففین]]، [[سوره فجر]] و [[سوره بلد]]، [[سوره عصر]] و [[سوره همزه]] با بسمله فاصله می‌افکنند.<ref>النشر فی القراءات العشر، ج1، ص259-264؛ تلخیص العبارات، ص22.</ref>  

برپایه یک قاعده، کسانی که بسمله را آیه‌ای از قرآن می‌دانند، آن را میان سوره‌ها قرائت می‌کنند.<ref>النشر فی القراءات العشر، ج1، ص14-15.</ref>  

برپایه منابع اهل سنت، در یک گستره، بسمله بندی از فاتحة الکتاب،<ref>المستدرک، ج1، ص551؛ السنن الکبری، ج2، ص44-45.</ref> بخشی از [[سوره کوثر]]،<ref>صحیح مسلم، ج2، ص12؛ سنن نسائی، ج2، ص134.</ref> جزئی از قرآن،<ref>المستدرک، ج1، ص551؛ السنن الکبری، ج2، ص50.</ref> بندی از هر سوره<ref>نک: الدر المنثور، ج1، ص7.</ref> و یا نشانه پایان یافتن یک سوره و نزول سوره‌ای تازه<ref>المصنف، صنعانی، ج2، ص92؛ سنن ابی داود، ج1، ص183؛ المستدرک، ج1، ص232.</ref> شمرده شده است. یک روایت نیز نماز بی‌فاتحه را صحیح ندانسته است.<ref>الام، ج1، ص129.</ref>  

در گستره‌ای دیگر، گاه فردی به نشنیدن بسمله از پیامبر(ص) و سه خلیفه اول هنگام نماز تصریح کرده و گفتن آن را [[بدعت]] دانسته است.<ref>مسند احمد، ج3، ص177، 273، 278؛ ج4، ص85؛ سنن الترمذی، ج1، ص155.</ref>  

بر پایه نسخه‌ای دیگر از این روایت<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 205؛ صحیح البخاری، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج2، ص12.</ref> و برخی روایت‌های دیگر،<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج1، ص447.</ref> راوی به افراد یاد شده نسبت می‌دهد که بسمله را در نماز قرائت نمی‌کرده‌اند.<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 205؛ صحیح البخاری، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج2، ص12.</ref>  

در نسخه سوم، از بلند نخواندن آن‌ها یاد کرده است.<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج1، ص448؛ التاریخ الکبیر، ج8، ص385؛ الاستذکار، ج1، ص457.</ref>  

راوی مهم‌ترین روایت‌های گستره اخیر، انس بن مالک (درگذشت 93ق.)<ref>نصب الرایه، ج1، ص448.</ref> صحابی پیامبر(ص) است. افزون بر مضطرب بودن نسخه­‌های روایت وی، حدیثی از وی گزارش شده که به قرائت بسمله از سوی پیامبر(ص) در نماز اشاره می­‌کند.<ref>السنن الکبری، ج2، ص46؛ نک: البیان، ص529-530.</ref>  

به گفته برخی از معاصران، عدم قرائت بسمله در نماز از سوی افراد یاد شده، بر فرض درستی روایات، دلیل عدم وجوب قرائت بسمله در نماز است و نه جزء قرآن نبودن آن.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص47-48.</ref>  

در روایتی دیگر از این گستره، پیامبر(ص) تنها یک سوره را شامل سی آیه شمرده و شارحان بر پایه آن، [[سوره ملک|سوره مُلک]] را بدون بسمله یگانه مصداق آن دانسته‌اند.<ref>المستدرک، ج2، ص497-498؛ مجمع الزوائد، ج7، ص127.</ref> برخی در نقد این سخن، سوره­‌های فجر و [[سوره سجده|سجده]] را نیز دارای سی آیه دانسته و روایت را تضعیف کرده‌اند.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص52-53.</ref>  

روایت‌های شیعه نیز با احادیث گستره نخست همگامی می‌کنند؛ ولی بر پایه‌ اندکی از آن‌ها، [[اهل بیت(ع)]] بسمله را از آیات حمد می‌شمرند<ref>التهذیب، ج2، ص289؛ نک: تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص46.</ref> و در دیگر روایات، به پیروان خویش دستور می‌دهند آن را در آغاز حمد و سوره قرائت کنند.<ref>الکافی، ج3، ص312-313، 485؛ التهذیب، ج2، ص69.</ref>  

روایت‌های دیگر از [[امامان شیعه]]، ترک بسمله را هنگام [[تقیه]] جایز شمرده‌اند و برهمین اساس، شیعیان روایت‌های گویای جواز ترک بسمله در نماز را تقیه‌ای دانسته‌اند.<ref>وسائل الشیعه، ج6، ص60-62؛ نک: التهذیب، ج2، ص68.</ref>  

موافقان جزء قرآن بودن بسمله، افزون بر ردّ یا توجیه موردی روایت‌های مخالف،<ref>نک: التفسیر الکبیر، ج1، ص179، 182.</ref> آن‌ها را به سبب مخالفت با روایت‌های منقول در منابع شیعه و اهل سنت، نپذیرفته‌اند.<ref>البیان، ص443-447.</ref>  

[[شافعی]] در توجیه روایاتی که [[سیره پیامبر]] درباره آغاز نماز با {{قلم رنگ|سبز|﴿الحمد لله رب العالمین﴾}} را گزارش کرده‌اند،<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 255، 273، 286.</ref> بر این باور است که این عبارت نام سوره و تنها گویای آن است که ایشان [[سوره حمد]] را قرائت می‌کرده‌اند، نه این که بسمله را ترک گفته‌اند.<ref>الام، ج1، ص129.</ref>  

افزون بر روایت‌های گستره نخست که دستمایه معتقدان به جزء قرآن بودن بسمله قرار گرفته است، آن‌ها قرائت بسمله در آغاز سوره‌ها را سیره پیامبر(ص) و مسلمانان شمرده‌اند و عدم تصریح پیامبر(ص) بر جزء قرآن نبودن بسمله و همچنین ثبت بسمله در مصحف‌های [[صحابه]] و [[تابعان]] با همان خط قرآن با وجود اهتمام آن‌ها به پیشگیری از ورود غیر قرآن به مصحف را دلیل مدعای خویش دانسته‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص175؛ کتاب البسمله، ص157؛ تفسیر سورة الحمد، ص145-147.</ref>  

مخالفان عدم ثبوت بسمله، (بر پایه اجماع مرکب بر جزئیت آن در همه سوره‌ها یا هیچ‌یک از آن‌ها) با نفی جزئیت بسمله در برخی روایت‌ها، بر عدم جزئیت آن در سوره‌های قرآن استدلال کرده‌اند.<ref>نک: تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص52.</ref>  

===لزوم تعیین سوره پیش از قرائت===

فقیهانی که بسمله هر سوره را جزء همان سوره دانسته‌اند، تعیین سوره را پیش از قرائت لازم شمرده‌اند و برآنند که در صورت عدول از یک سوره به سوره دیگر، اعاده بسمله به قصد سوره جدید واجب است.<ref>اجوبة المسائل المهنائیه، ص70؛ تذکرة الفقهاء، ج3، ص150.</ref>  

افزون بر این، عدول از قرائت سوره‌های [[سوره کافرون|کافرون]] و [[سوره توحید|توحید]] پس از قرائت بسمله<ref>مستمسک العروه، ج6، ص189.</ref> و در سوره‌های دیگر، اگر با احتساب بسمله نیمی از سوره خوانده شده باشد، را جایز نشمرده‌اند.<ref>نک: تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص53-54.</ref>  

فقیهان یاد شده، همچنین قرائت آن از سوی جُنب و حائض به قصد سوره‌های عزائم را جایز نمی‌دانند.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص22؛ نک: التفسیر الکبیر، ج1، ص183؛ جواهر الکلام، ج3، ص43-44.</ref>  

برخی برای روشن شدن موضع جدایی دو سوره، سکت را برگزیده‌اند و گروهی مانند [[حمزه]]، [[خلف]]، [[یعقوب]] و [[یزیدی]] دو سوره را به هم وصل می‌کنند.<ref>التبیان، ج1، ص24؛ مجمع البیان، ج1، ص89.</ref>  

در مواضع چهارگانه میان سوره‌های مدثر و قیامت، انفطار و مطففین، فجر و بلد و نیز عصر و هُمَزه به دلیل قبحی که بر اثر وصل در معنای آن‌ها پدید می‌آید، طرفداران سَکت با گفتن بسمله و پیروان وصل با سکت فاصله می‌افکنند.<ref>ابراز المعانی، ص67؛ تحبیر التیسیر، ص185؛ تقریب النفع، ج1، ص256، 331.</ref>  

برخی نیز میان این مواضع و جای‌های دیگر تفاوت نمی‌نهند.<ref>اتحاف فضلاء البشر، ص161.</ref>  

آن‌ها که بسمله را جزء قرآن می‌دانند، مس آن را در حال حَدَث و بدون طهارت حرام می‌شمارند.<ref>نک: مستمسک العروه، ج2، ص272.</ref>  

موضوع جهر (بلند خواندن) و اخفات (آهسته خواندن) بسمله در نماز از موارد اختلافی میان مذاهب فقهی اسلامی است. برخی این را پیامد اعتقاد به جزء فاتحه یا همه سوره‌ها بودن بسمله شمرده‌اند<ref>نک: احکام القرآن، ج1، ص8؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31-32.</ref> ؛ ولی گروهی این ملازمه را نپذیرفته‌اند.<ref>المجموع، ج3، ص342-343.</ref>  

همه [[امامیه]] بلند خواندن آن را در دو رکعت اول برای مردان در نمازهای جهری (صبح، مغرب و عشاء) واجب و در نمازهای اخفاتی (ظهر و عصر) مستحب می‌دانند.<ref>الخلاف، ج1، ص331-332؛ السرائر، ج1، ص217-218.</ref>  

در این میان، از [[ابن جنید]] گزارش شده که بلند خواندن آن در نمازهای جهری و اخفاتی را تنها به امام اختصاص داده و برای کسی که منفرد نماز می‌گزارد، آهسته خواندن را در نمازهای اخفاتی واجب می‌شمارد.<ref>فتاوی ابن الجنید، ص56.</ref>  

در دیدگاه مشهور فقیهان امامیه، خواندن جهری بسمله تنها آن‌گاه برای زن جایز است که نامحرم صدای او را نشنود.<ref>الحدائق، ج8، ص141؛ جواهر الکلام، ج9، ص383-384.</ref>  

با این همه، فقیهان اخفات بسمله را در نماز احتیاط و رکعت سوم و چهارم نماز در جایی که نمازگزار فاتحه را قرائت می‌کند، واجب می‌شمرند.<ref>الخلاف، ج1، ص329-332؛ تحریر الوسیله، ج1، ص168، 210.</ref>  

[[شافعیان]] بلند خواندن بسمله در نمازهای جهری را مستحب می‌شمرند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص179؛ المجموع، ج3، ص333.</ref>  

[[حنفیان]] که بسمله را آیه‌ای تنها برای [[تبرک]] در آغاز سوره می‌دانند، آهسته خواندن آن را واجب می‌دانند<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص128؛ بدائع الصنائع، ج1، ص203.</ref> و حنبلیان نیز دیدگاهی همانند را برمی‌گزینند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص179؛ المغنی، ج1، ص521.</ref>  

[[مالکیان]] که ترک بسمله را در نماز واجب می‌دانند، بلند و آهسته خواندن آن را مگر در نافله<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص182.</ref> جایز نمی‌شمارند.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص64.</ref>  

سلفیان معاصر نیز آهسته خواندن بسمله در همه نمازها را لازم می‌دانند.<ref>فتاوی اللجنة الدائمه، ج6، ص398-399؛ آزموده‌ها، ج6، ص26.</ref> البته ایشان حالتی را که امام قصد داشته به ماموم اعلام کند که بسمله را قرائت کرده، استثنا می‌کنند.<ref>مجموع فتاوی بن باز، ج11، ص121.</ref>  

برخی سفرنامه­‌ها در گزارش خود از زمان برگزاری نمازهای جماعت مذاهب اهل سنت در [[حرمین]]، به قرائت جهری بسمله از سوی امامان جماعت شافعی در حرمین تصریح کرده‌اند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج2، ص710؛ ج3، ص216.</ref>  

نیز به سبب قرائت اخفاتی بسمله در نمازهای حنفیان، برخی گمان کرده‌اند که امامان جماعت حنفی حرمین، بسمله را در نمازهای خویش ترک می­‌گویند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج3، ص197-198.</ref>  

برخی [[ابن عمر]] (درگذشت 73/74ق.) را طرفدار جهر و برخی دیگر هوادار اخفات دانسته‌اند.<ref>الخلاف، ج1، ص331-332.</ref>  

پاره‌ای منابع نام شمار فراوانی از صحابه و تابعان را در زمره هواداران جهر آورده‌اند.<ref>نک: المجموع، ج3، ص341.</ref>  

در برابر، دیدگاه برخی فقیهان نخستین مانند [[اوزاعی]] (درگذشت 157ق.)، [[سفیان ثوری]] (درگذشت 161ق.) و [[ابوعبیده]] (درگذشت 210ق.) را اخفات بسمله دانسته‌اند.<ref>الخلاف، ج1، ص332؛ نک: المغنی، ج1، ص521.</ref>  

منشا اختلاف جهر و اخفات بسمله، گوناگونی روایاتی است که سنت پیامبر(ص) و خلفای پس از ایشان را در این زمینه گزارش می‌کنند.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص181-183؛ عمدة القاری، ج5، ص281-290.</ref>  

در پاره‌ای از این روایت‌ها که درباره جزء قرآن بودن یا نبودن بسمله نیز بدان استناد شده است بر عدم قرائت بسمله در نماز<ref>مسند احمد، ج3، ص273، 278؛ صحیح البخاری، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج2، ص12.</ref> و یا شنیده نشدن آن از سوی راوی<ref>مسند احمد، ج3، ص177؛ سنن الترمذی، ج1، ص155.</ref> تاکید گشته و در روایاتی نیز به شنیده شدن آن از پیامبر(ص) تصریح شده است.<ref>السنن الکبری، ج2، ص44-47.</ref>  

برخی نقل‌ها نیز بر قرائت جهری بسمله از سوی پیامبر(ص) به صورت مطلق<ref>السنن الکبری، ج2، ص47؛ سنن الدارقطنی، ج1، ص303.</ref> یا در نماز شب، نماز صبح و نماز جمعه تصریح کرده‌اند.<ref>الدر المنثور، ج1، ص8.</ref>  

امامیه به روایاتی<ref>وسائل الشیعه، ج14، ص478؛ مستدرک الوسائل، ج4، ص175، 183-189.</ref> مستفیض<ref>جواهر الکلام، ج9، ص385-386؛ نک: الخلاف، ج1، ص332.</ref> از امامان اهل بیت(ع) استناد می­‌کنند که بیانگر سیره ایشان در بلند خواندن بسمله نماز است.<ref>التهذیب، ج2، ص288؛ الاستبصار، ج1، ص311.</ref>  

[[فخر رازی]] (درگذشت 606ق.) ضمن توجه به عدم یادکرد از علی(ع) در زمره کسانی که قرائت بسمله یا بلند خواندن آن از آن‌ها شنیده نشده، قرائت جهری بسمله را سیره علی(ع) معرفی و آن را در مقایسه با روایات دیگر راویان، برتر و مهم­ترین دلیل در برابر مخالفان می­‌شمارد<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص180-181.</ref> و روایت‌های مخالف با جهری خواندن بسمله را توجیه می‌کند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص179، 181-182.</ref>  

او اعتراض مسلمانان در مدینه به معاویه (حک: 40-60ق.) به سبب نخواندن بسمله در نماز را دلیلی بر شیوع جهر به بسمله در آن هنگام و تا دوره [[امام علی(ع)]]شمرده<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص181.</ref> و ریشه تاریخی اخفات بسمله را سیاست وی در مخالفت با علی(ع) (حک: 35-40ق.) و آثار او دانسته<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص181؛ نک: تفسیر سورة الحمد، ص150.</ref> ؛

ولی بر پایه خطبه‌ای منسوب به امام علی(ع)، اخفات بسمله پیش از دوران حکومت وی رواج یافته بود و او برپایه مصالحی از تغییر آن خودداری ورزید.<ref>الکافی، ج8، ص59-62.</ref>  

اگر درستی این روایت پذیرفته شود، اخفات بسمله را باید در پیش از دوران خلافت معاویه و حتی امام علی(ع) تاریخ‌گذاری کرد.<ref>نک: تفسیر سورة الحمد، ص139.</ref>  

سیره امام علی(ع) و دیگر امامان اهل بیت(ع) درباره قرائت جهری بسمله در نماز را می­‌توان سبب اهتمام فراوان [[شیعه]] به بسمله در مقایسه با دیگر مذاهب اسلامی دانست. شاید بدین سبب است که در برخی روایات، بلند خواندن بسمله نشانه و شعار شیعه برشمرده شده است.<ref>التهذیب، ج6، ص52؛ روضة الواعظین، ص195؛ الحدائق، ج8، ص167.</ref>  

فقیهان در تعیین حد جهر و اخفات اختلاف‌نظر دارند. بسیاری گفته‌­اند کمترین حد جهر آن است که شخص کنارِ نمازگزار، صدای قرائت او را بشنود.<ref>البحر الرائق، ج1، ص587-588؛ ذخیرة المعاد، ج1، ص275؛ اعانة الطالبین، ج1، ص180.</ref> برخی دیگر افزوده‌­اند که لازم است جوهر صدا نیز آشکار شود.<ref>الحدائق، ج8، ص137-140.</ref>  

برخی در تعیین بالاترین حد جهر، آن را به‌اندازه­ای جایز می­‌شمارند که از حد متعارف بیرون نرود و به فریاد نرسد.<ref>جواهر الکلام، ج9، ص382؛ مستمسک العروه، ج6، ص215.</ref>  

اخفات را نیز حالتی می‌دانند که خود فرد صدای خویش را بشنود و به حد جهر نرسد.<ref>المجموع، ج3، ص390؛ الحدائق، ج8، ص137.</ref>  

در این میان، تنها [[ابوحنیفه]] (درگذشت 150ق.) قرائت آن به غیر عربی را به‌طور مطلق و برخی دیگر مانند [[ابویوسف]] (درگذشت 182ق.) مشروط به ناتوانی در عربی خواندن، جایز دانسته‌اند.<ref>المبسوط، ج1، ص37؛ بدائع الصنائع، ج1، ص112.</ref>  

[[حنبلیان]] تسمیه در وضو را که نزد شیعه<ref>النهایه، ص13؛ المعتبر، ج1، ص165.</ref> و [[مالکیان]] و [[شافعیان]] مستحب است، برپایه یک نقل واجب می‌دانند و گفتن {{قلم رنگ|سبز|﴿بسم الله﴾}} را لازم می‌شمرند.<ref>المغنی، ج1، ص84-85.</ref>  

برخی نیز هریک از نام­‌های خدا را بدین شرط که پس از «باسم» بیاید، کافی می­‌دانند؛ مانند «باسم القدوس.»<ref>الانصاف، ج1، ص129.</ref> همانند همین اختلاف دیدگاه درباره [[تیمم]] نیز وجود دارد.<ref>درآمدی بر فقه مقارن، ص95؛ نک: تذکرة الفقهاء، ج2، ص190؛ الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص162-163.</ref>  

به سبب اهمیت ویژه معرفتی و عملی بسمله، دانشمندان مسلمان تک‌نگاری‌های پرشماری درباره بسمله به‌ویژه قرائت جهری آن در نماز با عنوان‌هایی مانند کتاب البسمله، الجهر بالبسملة و رسالة فی الجهر بالبسملة تالیف کرده‌اند. عدنان بن عبدالرزاق حموی، محقق کتاب البسملة نوشته [[ابوشامه مقدسی]] (درگذشت 655ق.) از 110 اثر در این زمینه نام می‌برد.<ref>کتاب البسمله، ص72-80.</ref>  

[[ابن خزیمه]] (درگذشت 311ق.)،<ref>نک: الدر المنثور، ج1، ص7.</ref> [[ابن عقده]] (درگذشت 332ق.)،<ref>سیر اعلام النبلاء، ج15، ص352.</ref> [[ابوطاهر بزار بغدادی]] (درگذشت 349ق.)،<ref>ایضاح المکنون، ج1، ص562.</ref> [[خطیب بغدادی]] (درگذشت 463ق.)،<ref>النکت علی کتاب ابن الصلاح، ص317، 323.</ref> [[ابوسعید بوشنجی]] (درگذشت 536ق.)،<ref>ایضاح المکنون، ج1، ص388.</ref> ابوشامه مقدسی،<ref>البحر المحیط، ج4، ص31.</ref> [[جلال‌الدین محلی]] (درگذشت 864ق.)،<ref>نک: کشف الظنون، ج1، ص623؛ هدیة العارفین، ج2، ص202.</ref> [[احمد بن صالح بحرانی]] (1315ق.)<ref>الذریعه، ج11، ص167.</ref> و [[ابن زیاد یمنی]].<ref>ایضاح المکنون، ج1، ص52.</ref>