در حال ویرایش بلال بن رباح

{{جعبه اطلاعات اصحاب
| تصویر                     =مرقد بلال حبشی.png
| توضیح تصویر               =مرقد منسوب به بلال حبشی در دمشق
| نام کامل                  = بلال بن رباح حبشی
| کنیه                      = ابوعبدالله، ابوعبدالرحمن، ابوعبدالکریم، ابوعمرو
| لقب                       = ابن‌حمامه
| زادروز/زادگاه             = 	سه سال پس از [[عام الفیل]]، [[سراه]]، [[مکه]]
| محل زندگی                 = مکه، [[مدینه]]
| مهاجر/انصار               = مهاجر
| نسب/قبیله                 = برده بنی‌جمح
| خویشاوندان سرشناس         =
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت = هجدهم، نوزدهم، بیستم، بیست و یکم یا بیست و پنجم ق. - [[دمشق]]
| نحوه درگذشت/شهادت         =
| مدفن                      = دمشق ([[قبرستان باب صغیر]])، [[داریا]]
| زمان اسلام آوردن           = نخستین اسلام آورندگان
| نحوه اسلام آوردن           =
| حضور در جنگ‌ها             =همه جنگ‌های پیامبر(ص)
| هجرت به                   = مدینه
| دلیل شهرت                 = مؤذن [[پیامبر(ص)]]
| نقش‌های برجسته             =
| دیگر فعالیت‌ها             = شرکت در [[غزوه‌های پیامبر(ص)]]
| آثار                      =
}}


'''بلال بن رَباح'''، [[صحابی]] خاص، مؤذن [[پیامبر(ص)]] و همراه او در [[عمرة‌ القضاء]] و [[حجة‌الوداع]] است.

والدین وی هر دو برده بودند. مادر او حمامه یکی از پیشگامان [[اسلام]] بود و در این راه شکنجه شد. بلال از نخستین مسلمانان است و زمانی که [[مسلمان]] شد برده [[امیة بن خلف]] بود و به خاطر مسلمان شدن به شدت توسط امیه مورد شکنجه قرار گرفت.

بلال همواره همنشین پیامبر(ص) بود و به همین سبب [[مشرکان]] پیامبر را ملامت می‌کردند. اما [[خداوند]] متعال آیه 52 [[سوره انعام]] را در این باره نازل فرمود. آیات گوناگون دیگری به باور مفسران درباره بلال نازل شده است.

بلال از نخستین مهاجران به مدینه است و در تمام غزوه‌های پیامبر(ص) حضور فعال داشت. از جمله مسئولیت‌های او خزانه‌داری پیامبر، تقسیم غنایم، مسئولیت هزینه‌های پیامبر، مؤذنی و ... را می‌توان نام برد. او از منزلت والایی نزد پیامبر(ص) برخوردار بود به طوری که پیامبر دیگران و نیز همسر او را از رنجاندنش نهی می‌کرد و او را اهل [[بهشت]] می‌دانست.

او اولین مؤذن پیامبر(ص) بوده و وقت‌شناسی و صوت زیبا از ویژگی‌های اوست. در مورد ازدواج بلال اقوال مختلف وجود دارد. خواستگاری پیامبر از دختر [[ابن‌ابی‌بکیر]] برای بلال و کمک به تأمین هزینه‌های عروسی در تاریخ وارد شده است. بنابر مشهور نسلی از بلال باقی نمانده است.

او پس از رحلت پیامبر(ص) برای مدتی برای [[جهاد]] به [[شام]] رفت. گزارشی از اختلافات او با [[عمر بن خطاب]] نقل شده است.

بلال دوستدار [[اهل بیت(ع)]] بود و به همین خاطر نزد [[شیعه]] مورد احترام ویژه است.
==نسب‌شناسی==
کنیه بلال را ابوعبدالله،<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص232؛ رجال الطوسی، ص27.</ref>  ابوعبدالرحمن،<ref>الاستیعاب، ج1، ص178.</ref>  ابوعبدالکریم و ابوعمرو<ref>رجال الطوسی، ص27؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص350؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص221.</ref> برشمرده‌اند و نسبت‌های حبشی،<ref>نک: الانساب، ج4، ص47.</ref>  قُرشی و تَیمی<ref>تهذیب الکمال، ج4، ص288.</ref> به وی داده‌اند. او را لاغر‌ اندام، قد بلند، با موی پرپشت و صورتی کم مو وصف کرده‌اند.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص238؛ اسد الغابه، ج1، ص245؛ اعیان الشیعه، ج3، ص602.</ref>

پدر و مادرش هر دو بَرده بودند.<ref>الکامل، ج2، ص66.</ref> مادرش حَمامه، ملقب به سکینه<ref>انساب الاشراف، ج1، ص208-209؛ امتاع الاسماع، ج9، ص110.</ref> و کنیز یکی از خانواده‌های قبیله [[بنی‌جمح|بنی‌جُمَح]] از [[قریش]] بود.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص232؛ رجال کشّی، ج1، ص189.</ref> از این رو، او را ابن‌حمامه نیز گفته‌اند.<ref>تهذیب الکمال، ج4، ص288.</ref> حمامه از پیشگامان اسلام بود و به جرم پیروی از [[پیامبر(ص)]] شکنجه شد.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1813.</ref>
==تاریخ تولد==
بلال بر پایه سخن مشهور [[اهل سنت]]، هم‌سن [[ابی‌بکر]]<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص238؛ انساب الاشراف، ج1، ص208-209.</ref> و زاده سال سوم [[عام الفیل]]<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص475.</ref> بود. به باور برخی، هفت تا 12 سال کوچک‌تر از پیامبر(ص)<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص238؛ ج7، ص386؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص195-197؛ الصحیح من سیرة النبی، ج2، ص94.</ref> بود.

بر پایه گزارشی، در سَراه<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص232؛ انساب الاشراف، ج1، ص208؛ وفیات الاعیان، ج3، ص70.</ref> از مناطق [[یمن]]<ref>احسن التقاسیم، ص88.</ref> و بر پایه گزارشی دیگر، در [[مکه]] زاده شد.<ref>البدایة و النهایه، ج5، ص333.</ref> از کودکی و نوجوانی او گزارشی در دست نیست. فقط روایتی ضعیف که از سفر پیامبر در نوجوانی به [[شام]] و دیدار با بَحیرای راهب حکایت دارد، از همسفری وی با رسول خدا(ص) خبر می‌دهد.<ref>عیون الاثر، ج1، ص64؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص56-57.</ref>

محققان در سند و مفاد این گزارش سخت تردید کرده‌اند<ref>السیرة الحلبیه، ج1، ص196؛ الغدیر، ج7، ص275-278.</ref>؛ زیرا [[ابوموسی اشعری]] که آن را به عنوان شاهد روایت می‌کند، سال‌ها پس از وقوع این رخداد زاده شده است.

نیز ابوبکر که موظف به بازگرداندن پیامبر به مکه شده، کوچکتر از پیامبر(ص) و در سنین کودکی بوده است. همچنین بلال در این هنگام هنوز تولد نیافته و یا طفل خردسالی بوده که توانایی همراهی پیامبر(ص) را نداشته است. نیز پیوند تنگاتنگ ابوبکر با بلال در این روایت، ضعف خبر را تقویت می‌کند.<ref>السیرة الحلبیه، ج1، ص120؛ الصحیح من سیرة النبی، ج2، ص94-95.</ref>
==بردگی==
بلال را برده یکی از این افراد شمرده‌اند: [[عبدالله بن جدعان تیمی|عبدالله بن جُدعان تَیمی]]،<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص436.</ref>  [[بنی‌سباق بن عبدالدار|بنی‌سَبّاق بن عبدالدار]]،<ref>اخبار مکه، ج1، ص275.</ref>  ایتام [[ابی‌جهل]]،<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص444.</ref>  زنی از بنی‌جمح،<ref>المنتظم، ج2، ص373؛ سبل الهدی، ج2، ص243.</ref>  و [[امیة بن خلف|امیة]] بن [[خلف بن وهب جمحی|خَلَف بن وهب جمحی]].<ref>انساب الاشراف، ج1، ص208-209؛ البدایة و النهایه، ج5، ص333.</ref> این اختلاف می‌تواند به سبب تعدد مالکان وی در دوره‌‌های گوناگون باشد.<ref>دائرة المعارف قرآن کریم، ج6، ص46.</ref> بر پایه شواهد، هنگام ظهور اسلام، وی برده امیة بن خلف بود<ref>نک: السیرة النبویه، ج1، ص318؛ انساب الاشراف، ج1، ص208-209.</ref> و پیش از گرویدن به پیامبر(ص) برای عبدالله بن جدعان چوپانی می‌کرد.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص436.</ref>
==اسلام بلال==
بلال از نخستین گروندگان به اسلام و اظهارکنندگان آن بود.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص233؛ انساب الاشراف، ج1، ص184، 208؛ الاستیعاب، ج4، ص1864.</ref> او با آب دهان‌ انداختن به بت‌های [[کعبه]] و بیزاری جستن از آن‌ها، خشم [[مشرکان]] را برانگیخت.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص436.</ref> به همین سبب، امیة بن خلف او را بر ریگ‌های سوزان مکه شکنجه کرد و تخته سنگی بزرگ بر سینه‌‏اش گذاشت تا به خدای یکتا [[کفر]] ورزد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص318؛ الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص232.</ref>

دیگر مشرکان نیز او را با بازوان بسته و طنابی از لیف خرما بر گردن، بازیچه دست کودکان می‌کردند<ref>اسد الغابه، ج1، ص245؛ اعیان الشیعه، ج3، ص605.</ref> ؛ اما بلال به جای کفرورزی و بازگشت از یکتاپرستی، فریاد «اَحَد؛ اَحَد» سر می‌داد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص318؛ الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص232.</ref> [[عمرو بن عاص]] پایداری وی را تایید کرده<ref>انساب الاشراف، ج1، ص208.</ref> و [[عمّار یاسر]] استقامتش را ستوده است.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص440؛ اعیان الشیعه، ج3، ص604.</ref>

بر پایه دیدگاه مشهور اهل سنت، او آزاد شده ابی‌بکر بن ابی‌قحافه است. البته خود پیامبر(ص) قصد داشت او را بخرد و رها کند.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص232؛ انساب الاشراف، ج1، ص208.</ref>

بر پایه گزارشی، [[عباس عموی پیامبر(ص)]] بلال را از امیه خرید.<ref>الاستیعاب، ج1، ص181.</ref> [[ابوجعفر اسکافی]] و [[ابن‌شهرآشوب]] بلال را آزاد شده رسول خدا(ص) دانسته‌اند.<ref>فتوح الشام، ج2، ص20؛ المناقب، ج1، ص171؛ الصحیح من سیرة النبی، ج3، ص215.</ref>
==هم‌نشینی پیامبر==
بلال همنشین پیامبر(ص) در [[مسجدالحرام]] بود و قریشیان رسول خدا(ص) را به سبب همنشینی با او و دیگر محرومان جامعه ریشخند می‌کردند. به همین سبب، [[خداوند]] درباره بلال و یارانش آیه 52 انعام/6 را نازل کرد: {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ لا تَطْرُدِ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمینَ﴾}}؛([[سوره انعام]]، آیه52) «و آنان را که صبح و شام خدا را می‏‌خوانند و قصدشان فقط خدا است، از خود مران! چیزی از حساب آن‌ها بر تو و چیزی از حساب تو بر آن‌ها نیست. پس اگر آن‌ها را از خود برانی، از ستمکاران خواهی بود».<ref>انساب الاشراف، ج1، ص176.</ref>
==آیات نازل شده در شأن بلال==
بر پایه گزارش مفسران، آیات گوناگون در شان بلال و یارانش نازل شده است که عبارتند از: بقره/2، 212،<ref>تفسیر مقاتل، ج1، ص181؛ تفسیر قرطبی، ج3، ص29.</ref>  نساء/4، 69،<ref>المناقب، ج3، ص87.</ref>  انعام/6، 52،<ref>اسباب النزول، ص219؛ مجمع البیان، ج4، ص472.</ref>  انفال/8، 74،<ref>المناقب، ج2، ص57.</ref>  نحل/16، 41،<ref>تفسیر مقاتل، ج2، ص469؛ اسباب النزول، ص285.</ref>  106<ref>الکشاف، ج2، ص430؛ مجمع البیان، ج6، ص597.</ref> -110،<ref>کشف الاسرار، ج5، ص462.</ref>  اسراء/17، 19، 21، 28،<ref>تفسیر مقاتل، ج2، ص526-529.</ref>  کهف/18، 28،<ref>تفسیر مقاتل، ج2، ص582؛ جامع البیان، ج15، ص155.</ref>  مؤمنون/23، 110،<ref>تفسیر مقاتل، ج3، ص167؛ تفسیر قرطبی، ج12، ص154.</ref>  فرقان/25، 20،<ref>تفسیر مقاتل، ج3، ص230؛ تفسیر قرطبی، ج13، ص18.</ref>  ص/38، 62،<ref>تفسیر مقاتل، ج3، ص652؛ الدر المنثور، ج5، ص319.</ref>  شوری/42، 18،<ref>تفسیر مقاتل، ج3، ص768.</ref>  احقاف/46، 11،<ref>البحر المحیط، ج9، ص437.</ref>  حجرات/49، 11<ref>تفسیر مقاتل، ج4، ص94؛ الکشاف، ج3، ص566.</ref> - 13،<ref>تفسیر مقاتل، ج4، ص96؛ اسباب النزول، ص411.</ref>  مطففین/83، 29.<ref>مجمع البیان، ج10، ص694.</ref>
==هجرت به مدینه==
بلال از نخستین مهاجران به [[مدینه]] است.<ref>دلائل النبوه، ج2، ص463.</ref> او در مدینه در خانه [[سعد بن خیثمه|سعد بن خَیثَمَه]] سکنا گزید.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص233؛ انساب الاشراف، ج1، ص212.</ref> اخبار و سخنان مربوط به بلال<ref>السیرة النبویه، ج1، ص506؛ الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص234؛ الاستیعاب، ج4، ص1661.</ref> حکایت دارد که رسول خدا در عقد اخوت مکی، پیوند برادری او را با ابی‌حارث عبیدة بن حارث بن مطلب قرشی منعقد کرد<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص233؛ المحبر، ص70-71.</ref> و در عقد اخوت مدنی، پیوند برادری وی را با ابی‌رویحه [[عبدالله بن عبدالرحمن خثعمی|عبدالله بن عبدالرحمن خَثعَمی]] برقرار نمود.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص318؛ الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص233؛ انساب الاشراف، ج1، ص212.</ref>

نیز گزارش‌هایی از عقد اخوت بلال با [[ابی‌عبیده جراح]] و<ref>اسد الغابه، ج1، ص243.</ref> [[ابی‌ذر]]<ref>المنتظم، ج3، ص72.</ref> در دست است.

بلال در همه غزوه‌های رسول خدا(ص) حضور چشمگیر داشت.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص238؛ رجال کشّی، ج1، ص189؛ الاستیعاب، ج1، ص178.</ref> او در نبرد [[بدر]]، رویاروی مشرکان جنگید. سپاهیان مسلمان را به هجوم بر امیه و پسرش برانگیخت. نیز باعث قتل آن پدر و پسر شد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص461؛ تاریخ طبری، ج2، ص153.</ref> و به روایتی امیة بن خلف را کشت.<ref>الاستیعاب، ج1، ص182.</ref> او در این جنگ، [[زید بن ملیص|زید بن مُلَیص]] را نیز به قتل رساند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص710.</ref>

وی در نبرد [[خیبر]]، [[صفیه دختر حی بن اخطب]] را به عنوان اسیر به خدمت پیامبر(ص) برد و با عبور دادن وی از میان کشتگان یهودی، بر‌اندوه او افزود که انتقاد پیامبر را در پی داشت.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص336.</ref>

او در غزوه [[وادی القری]] که به سال هفتم ق. و پس از [[فتح خیبر]] رخ داد، پاسبان و محافظ پیامبر(ص) بود.<ref>بحار الانوار، ج22، ص248.</ref> در [[فتح مکه]] همراه پیامبر وارد کعبه شد.<ref>مسند الشافعی، ص21؛ المجموع، ج8، ص268.</ref> به دستور رسول خدا(ص) بر بام کعبه رفت و اذان سرداد.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص234؛ وسائل الشیعه، ج12، ص406.</ref> وی تنها کسی بود که نماز گزاردن پیامبر(ص) را در خانه کعبه دید و گزارش کرد.<ref>صحیح البخاری، ج1، ص128؛ ج2، ص160.</ref>
==خزانه‌داری پیامبر==
بلال خزانه‌دار بیت المال رسول خدا(ص)<ref>رجال کشّی، ج1، ص189؛ حلیة الاولیاء، ج1، ص147؛ الاصابه، ج1، ص455.</ref> بود و به دستور پیامبر(ص) مردم را برای تقسیم غنیمت‌ها فرا‌ می‌خواند.<ref>المجموع، ج19، ص337.</ref>
او مسؤول هزینه‌ها و خریدهای پیامبر(ص) بود<ref>المحلی، ج8، ص244.</ref> و هنگام نمازهای عید و طلب باران، عصای ویژه وی، [[عنزه|عَنَزَه]]، را حمل می‌کرد.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص213.</ref> او سوارکار [[قصواء|قَصواء]]، ناقه پیروز پیامبر(ص) در مسابقات شترسواری بود.<ref>سبل الهدی، ج4، ص353.</ref>

پیامبر او را فردی خوب،<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص461.</ref>  پیشگام حبشیان در پذیرش اسلام<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص232؛ انساب الاشراف، ج1، ص210؛ سیر اعلام النبلاء، ج8، ص530.</ref> و از رفقا و نجبا و وزرای خویش،<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص451.</ref>  مورد اشتیاق بهشت،<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص451.</ref>  اهل بهشت،<ref>انساب الاشراف، ج1، ص214.</ref>  و از سروران بهشت<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص462.</ref> می‌دانست و از رستگاری‌اش خبر می‌داد.<ref>مسند احمد، ج1، ص257.</ref> نیز او را سرور مؤذنان<ref>تاریخ الاسلام، ج3، ص204.</ref> و پرچم‌دار و رهبر آن‌ها در روز قیامت،<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص460.</ref>  نخستین شفیع مؤمنان حبشه<ref>المناقب، ج2، ص164.</ref> و از اولین کسانی دانست که پس از پیامبر(ص) و شهیدان، جامه بهشتی می‌پوشند.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص460.</ref>

ایشان ابی‌ذر<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص464؛ الغدیر، ج8، ص371.</ref> و ابی‌بکر<ref>شرح الاخبار، ج2، ص160؛ تاریخ دمشق، ج10، ص463.</ref> را به سبب رنجاندن بلال سرزنش کرد و به همسر بلال هشدار داد تا او را نرنجاند.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص463.</ref>
==ازدواج==
منابع، به اختلاف، ازدواج بلال را با زنی از طایفه [[بنی‌زهره|بنی‌زُهره]]،<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص238؛ انساب الاشراف، ج1، ص214؛ اعیان الشیعه، ج3، ص602.</ref>  دختر ابی‌بُکیر،<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص237-238؛ اعیان الشیعه، ج3، ص602.</ref>  [[جمانه دختر زحاف اشجعی|جُمانه دختر زِحاف اَشجَعی]]،<ref>المناقب، ج1، ص138.</ref>  فاطمه دختر [[عتبة بن ربیعه]]،<ref>المصنف، صنعانی، ج6، ص154.</ref> ‌هاله خواهر [[عبدالرحمن بن عوف]]<ref>الاصابه، ج8، ص339.</ref> و [[هند خولانیه]] اهل داریای [[دمشق]] گزارش داده‌اند.<ref>اسد الغابه، ج6، ص291.</ref>
پیامبر(ص) خود از دختر بنی‌ابی بکیر برای بلال خواستگاری کرد<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص238؛ اعیان الشیعه، ج3، ص602.</ref> و برای تامین هزینه‌های عروسی به وی یاری رساند.<ref>المصنف، ابن‌ابی شیبه، ج3، ص402.</ref> ازدواج بلال با هند خولانیه در دوران اقامتش در شام و پس از رحلت پیامبر(ص) انجام پذیرفت.<ref>اسد الغابه، ج6، ص291.</ref>
به نظر مشهور، نسلی از بلال باقی نماند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص682؛ اسد الغابه، ج1، ص245.</ref> برخی برایش از پسری به نام «عمر» یاد کرده‌اند که از راویان او بوده است.<ref>التحفة اللطیفه، ج1، ص221.</ref> [[سمعانی]] از مردمی یاد می‌کند که پسوند بلالی را در نام‌های خود دارند و منتسب به بلال بن رباح، ﻣﺆذن رسول خدا، هستند و مشهورترین آن‌ها ابوصالح بن یوسف بن صالح بلالی، قاضی خوارزم، است.<ref>الانساب، ج2، ص381.</ref>
منابع تاریخی نیز ذیل رویدادهای سال 519ق. مرگ یکی از نوادگان بلال را در [[سمرقند]] گزارش می‌دهند. [[ابن‌جوزی]]<ref>المنتظم، ج17، ص230.</ref> و [[ابن‌اثیر]]<ref>الکامل، ابن‌اثیر، ج10، ص630.</ref> نام او را هلال و [[ابن‌کثیر]] نامش را بلال یاد کرده‌اند و وی را فرزند عبدالرحمن بن شریح بن عمر بن احمد بن محمد بن ابراهیم بن سلیمان بن بلال بن رباح دانسته‌اند.<ref>البدایة و النهایه، ج12، ص195.</ref> او یکی از قاریان [[قرآن]] و در زمره ناموران سمرقند بود.<ref>الکامل، ابن‌اثیر، ج10، ص630.</ref>
==نخستین مؤذن==
بلال نخستین ﻣﺆذن [[اسلام]] است.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص234؛ انساب الاشراف، ج1، ص211؛ الاوائل، ج1، ص116.</ref> او به دستور پیامبر(ص) اذان را از [[علی بن ابی‌طالب‌(ع)]] فراگرفت<ref>الکافی، ج3، ص302؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص282؛ المناقب، ج2، ص238-239.</ref> و پیوسته در حضر و سفر برای رسول خدا(ص) اذان گفت.<ref>رجال کشّی، ج1، ص189؛ الانساب، ج12، ص475؛ امتاع الاسماع، ج10، ص132.</ref> بعدها [[ابن‌ام‌مکتوم]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص42؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص297؛ امتاع الاسماع، ج10، ص123.</ref> و [[ابومحذوره]] در این فضیلت با او سهیم شدند.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص234.</ref>
برخی بر این باورند که بلال تنها مؤذن پیامبر(ص) بود.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص244؛ مستدرک الوسائل، ج6، ص98.</ref> برخی گزارش کرده‌اند که بلال و ابن‌ام‌مکتوم به نوبت اذان می‌گفتند.<ref>البدایة و النهایه، ج7، ص102؛ امتاع الاسماع، ج10، ص123.</ref> مردم با آوای اذان بلال از حلول ماه مبارک رمضان آگاه می‌شدند.<ref>سنن ابن‌ماجه، ج1، ص529.</ref>
ابن‌ام مکتوم پیش از اذان صبح برای اعلان وقت سحر؛ و بلال برای نماز صبح اذان می‌گفتند.<ref>مسند احمد، ج6، ص186؛ الکافی، ج4، ص98.</ref> بر همین اساس، پیامبر(ص) سفارش نمود که خوردن و آشامیدن با اذان ابن‌ام‌مکتوم و امساک با اذان بلال صورت پذیرد.<ref>مسند احمد، ج6، ص186، 433؛ وسائل الشیعه، ج5، ص389.</ref>
در برخی نقل‌های اهل سنت، عکس این گزارش آمده<ref>سنن الدارمی، ج1، ص270.</ref> و علت آن، ضعف بینایی بلال شمرده شده است.<ref>مسند احمد، ج3، ص140.</ref> این سخن نادرست است؛<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص297؛ تنویر الحوالک، ص94.</ref> زیرا به تصریح [[عائشه]]، ابن‌ام مکتوم اختلال بینایی داشت و شبانگاه اذان می‌گفت. اما بلال تا هنگامی که فجر را نمی‌دید، اذان نمی‌گفت.<ref>تنویر الحوالک، ص94.</ref> [[امام صادق‌(ع)]] نیز تصریح می‌کند که ابن‌ام‌مکتوم نابینا بود.<ref>الکافی، ج4، ص98.</ref> بلال بسیار وقت‌شناس و دقیق بود و خود می‌گفت که از آگاه‌ترین مردم به وقت اذان است.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص474.</ref> ابومحذوره نیز پس از فتح مکه مسلمان شد<ref>اسد الغابه، ج1، ص177.</ref> و تنها در مسجدالحرام اذان می‌گفت و هیچگاه به مدینه نیامد.<ref>المواعظ و الاعتبار، ج4، ص45.</ref>

===وقت‌شناسی در اذان===
بلال هرگز اذان را به تاخیر نمی‌انداخت.<ref>سنن ابن‌ماجه، ج1، ص236.</ref> به گفتن اذان پایبند بود و هر سحرگاه بر بام یکی از بلندترین خانه‌های نزدیک مسجد، خانه‌ای از [[بنی‌نجار]]، اذان می‌گفت.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص509.</ref>
بر پایه برخی روایات، به دستور پیامبر(ص) از فراز دیوار مسجد<ref>المحاسن، ج1، ص48.</ref> و بر پایه گزارشی، از فراز سکویی بلند بیرون از [[مسجد نبوی]] اذان سرمی‌داد.<ref>تاریخ مکة المشرفه، ص278؛ وفاء الوفاء، ج2، ص102.</ref> این سکو پس از گسترش مسجد نبوی در محدوده مسجد جای گرفت.<ref>بهجة النفوس، ج1، ص509؛ معالم مکة و المدینه، ص311-312.</ref> سپس در محل آن، به یاد بلال، ماذنه‌ای زیبا از سنگ مرمر سفید به ارتفاع دو متر ساختند که اکنون در اوقات پنج‌گانه بر آن اذان می‌گویند.
===صوت زیبای بلال===
او صوتی رسا و زیبا داشت.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص509.</ref> پیامبر(ص) اذانش را دوست می‌داشت و آن را موجب روح‌بخشی و خشنودی خود می‌دانست.<ref>سنن ابی داود، ج2، ص474؛ بحار الانوار، ج79، ص193.</ref> دائم‌الوضو بود<ref>صحیح ابن‌حبان، ج15، ص561.</ref> و هنگام گفتن اذان رو به [[قبله]] می‌ایستاد<ref>المجموع، ج3، ص103-104.</ref> و انگشت در گوش خود می‌نهاد.<ref>المبسوط، ج1، ص130.</ref> جمله «حی علی خیر العمل» را در اذان می‌گفت<ref>التهذیب، ج2، ص60؛ کنز العمال، ج8، ص342، 345.</ref>؛ زیرا پیامبر(ص) به او چنین آموخته بود.<ref>وسائل الشیعه، ج5، ص416.</ref>
از روزی که او اذان گفتن عمومی را رها کرد، این جمله نیز از اذان کنار نهاده شد<ref>وسائل الشیعه، ج5، ص417.</ref> و [[عمر بن خطاب]] به طور رسمی آن را از اذان حذف کرد.<ref>الایضاح، ص201-202.</ref> می‌گویند بلال حرف «شین» را «سین» تلفظ می‌کرد<ref>الشرح الکبیر، ج1، ص416.</ref> و به تصریح پیامبر(ص) «سین» او نزد [[خداوند]] و رسولش همان شین است.<ref>عجائب الآثار، ج1، ص443؛ اعیان الشیعه، ج3، ص603.</ref> اما این خبر مردود و بی‌اساس است<ref>البدایة و النهایه، ج5، ص233.</ref>؛ زیرا بلال صوتی زیبا و بیانی فصیح داشت.<ref>البدایة و النهایه، ج7، ص102.</ref> برخی سند آن گزارش را ضعیف می‌دانند.<ref>مستند العروه، ج3، ص135، «کتاب الصلاة. </ref>
==همراهی پیامبر در عمرة القضاء==
بلال در [[عمرة القضاء]] (عمرة القصاص) به سال هفتم ق. همراه پیامبر(ص) بود.<ref>دلائل النبوه، ج4، ص328؛ البدایة و النهایه، ج4، ص232.</ref> در این سفر، پیامبر(ص) سه روز در [[مکه]] ماند و به یارانش دستور داد [[مناسک عمره]] را نیرومند و چالاک برگزار کنند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص446-448.</ref>
او به دستور [[رسول خدا(ص)]] هنگام ظهر بر فراز بام [[کعبه]] ایستاد و اذان گفت.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج2، ص122؛ المنتظم، ج3، ص306.</ref> سخن مشهور، اذان او بر بام کعبه را در روز فتح مکه می‌داند.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص413؛ الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص234؛ وسائل الشیعه، ج12، ص406.</ref>
برخی محققان میان این دو سخن جمع کرده‌اند و بر آنند که بلال برفراز کعبه در هر دو هنگام اذان گفت.<ref>بلال حبشی، ص91.</ref> اذان او بر فراز بام کعبه، خشم فراوان کافران مکه را برانگیخت،<ref>السیرة النبویه، ج2، ص413؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص60.</ref>  به گونه‌ای که برخی از آن‌ها شکر گزاردند که پدرانشان زنده نیستند تا نظاره‌گر این رویداد باشند.<ref>الخرائج و الجرائح، ج1، ص97؛ البدایة و النهایه، ج4، ص232.</ref>
==همراهی پیامبر در حجة‌الوداع==
او در [[حجة الوداع]] همگام رسول خدا(ص) بود و در [[روز ترویه]] با سایبانی که در دست داشت، برای پیامبر(ص) سایه فراهم می‌کرد.<ref>مجمع الزوائد، ج3، ص232.</ref> او در [[صحرای عرفات]] مردم را به سکوت دعوت کرد تا پیامبر(ص) خطبه بخواند.<ref>ثواب الاعمال، ص48.</ref> سپس در پایان خطبه نخست پیامبر(ص) اذان گفت و پس از پایان خطبه دوم پشت سر وی به نماز ظهر و عصر ایستاد.<ref>مسند الشافعی، ص31.</ref>
او در [[رمی جمره عقبه]] در حالی که پیامبر(ص) بر ناقه سوار بود و اسامه زمام مرکب را در دست داشت، برای وی سایبان نگاه داشت.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص80؛ بحار الانوار، ج61، ص220.</ref> او پیام‌رسان پیامبر(ص) نیز بود. بر همین اساس، پس از نزول [[آیه تبلیغ]]، به دستور پیامبر میان مردم رفت و همه آن‌ها را به سوی [[غدیر]] فرا‌خواند.<ref>الامالی، ص355؛ شواهد التنزیل، ج1، ص257؛ بحار الانوار، ج37، ص109.</ref>
==زندگی بلال پس از پیامبر==
بلال پس از رحلت پیامبر(ص) و پیش از خاکسپاری وی، با آوای اذان خویش مردم را در سوگ وی گریاند<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص470.</ref> و پس از خاکسپاری بر قبرش آب پاشید.<ref>السنن الکبری، ج3، ص411.</ref> از آن پس تصمیم گرفت اذان عمومی نگوید.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص217؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص283؛ الاختصاص، ص73.</ref>
به گزارش برخی، این تصمیم را به سبب نارضایتی از خلیفه و دیگر [[مسلمانان]] در نادیده گرفتن حق علی بن ابی‌طالب(ع) گرفت.<ref>الدرجات الرفیعه، ص367.</ref> از این رو، جز در چند مورد، اذان عمومی نگفت.<ref>وفیات الاعیان، ج3، ص70.</ref>
نخست به خواست [[فاطمه(س)]]<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص298.</ref> و بار دیگر به درخواست [[حسن]] و [[حسین(ع)]] اذان گفت؛ آن گاه که که برای زیارت قبر پیامبر(ص) از شام به مدینه آمده بود.<ref>اسد الغابه، ج1، ص244؛ تاریخ دمشق، ج7، ص137؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص358.</ref> دیگر بار هنگامی اذان گفت که خلیفه دوم به سال هفدهم ق. در [[جابیه]]، از سرزمین‌های دمشق، به درخواست مسلمانان، از او تقاضا کرد تا اذان بگوید.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص166.</ref>
===شرکت در جهاد===
بلال پس از رحلت پیامبر(ص) برای جهاد به شام رفت. بر پایه سخنی، در روزگار [[ابی‌بکر بن ابی‌قحافه]]<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص237؛ انساب الاشراف، ج1، ص217؛ مشاهیر علماء الامصار، ج1، ص85.</ref> و به سخن دیگر، در روزگار عمر بن خطاب به شام رفت<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص236؛ انساب الاشراف، ج1، ص217.</ref> و در برخی فتوحات حضور یافت.<ref>فتوح الشام، ج2، ص20؛ فضائل الصحابه، ج1، ص289؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص140.</ref> [[ابن‌ابی‌شیبه کوفی]] او را خزانه‌دار ابی‌بکر دانسته است.<ref>المصنف، ابن‌ابی شیبه، ج7، ص538.</ref> این سخن درخور درنگ است؛ زیرا بر پایه برخی نقل‌ها، بلال با ابی‌بکر بیعت نکرد و رفتن او از مدینه به شام، اقدامی اعتراض‌آمیز در برابر خلیفه و کسانی بود که علی بن ابی‌طالب‌(ع) را خانه‌نشین کرده بودند.<ref>الاربعین، ص257-258.</ref>
===اختلاف با عمر بن خطاب===
عمر بن خطاب از بلال با تعبیر «سیدنا» یاد می‌کرد<ref>صحیح البخاری، ج4، ص217.</ref> و عبدالله بن عمر او را بهترینِ «بلال»‌ها می‌دانست.<ref>سنن ابن‌ماجه، ج1، ص54.</ref> آن گاه که عمر دیوان شام را تدوین کرد، به درخواست بلال، نام وی را با ابورویحه خثعمی در یک دفتر جای داد.<ref>الطبقات، ابن‌سعد، ج3، ص234؛ انساب الاشراف، ج1، ص217.</ref> با این حال، او از عمر ناخشنود بود.

در اختلافی که میان او و عمر درباره وقت نماز پیش آمد، عمر خود را آگاه‌تر از وی خواند؛ اما بلال نپذیرفت.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص474.</ref> وی در فتح [[بیت المقدس]]، از عملکرد فرماندهان مسلمان و رفتار تبعیض‌آمیز آن‌ها به عمر شکایت کرد<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص147.</ref> و به ستاندن شراب و خوک با عنوان [[خراج]] [[اهل ذمه]] اعتراض نمود.<ref>الشرح الکبیر، ج10، ص626.</ref>

او با توجه به سیره نبوی در موضوع توزیع زمین‌های فتح شده، در برابر عمر ایستاد و تهدید به نبرد نمود.<ref>السنن الکبری، ج6، ص318.</ref> عمر نیز او و یارانش را بر منبر نفرین کرد.<ref>المجموع، ج19، ص456.</ref>
==وفات==
بلال در حالی که شعر شادمانی بر لب داشت و مشتاق پیوستن به پیامبر(ص) و یارانش بود، جان سپرد.<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص475.</ref> تاریخ وفات او را سال هفدهم،<ref>معرفة الصحابه، ج1، ص333.</ref>  هجدهم،<ref>معرفة الصحابه، ج1، ص333؛ رجال الطوسی، ص27.</ref>  نوزدهم،<ref>اعیان الشیعه، ج3، ص601.</ref>  بیستم،<ref>انساب الاشراف، ج1، ص218-220؛ مشاهیر علماء الامصار، ج1، ص50؛ رجال کشّی، ج1، ص189.</ref>  بیست و یکم<ref>تاریخ خلیفه، ص106؛ الطبقات، خلیفه، ص50.</ref> یا بیست و پنجم ق.<ref>تهذیب التهذیب، ج1، ص441.</ref> یاد کرده‌اند. او در شام جان داد؛ اما مدفنش را در باب صغیر دمشق،<ref>تاریخ دمشق، ج10، ص477، 480.</ref>  داریا<ref>الروضة الریا، ص99-100؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص360.</ref> در حلب،<ref>البدایة و النهایه، ج7، ص102-103؛ الاصابه، ج1، ص326.</ref>  [[باب کیسان]]، و یا [[عمواس|عَمواس]] دانسته‌اند.<ref>التحفة اللطیفه، ج1، ص221.</ref>

بر پایه سخن مشهور، در دمشق جان داد و در [[باب صغیر]] مدفون شد.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص218-220؛ رجال کشّی، ج1، ص189؛ رجال الطوسی، ص27.</ref> اما به باور ابن‌کثیر، قبر موجود در باب صغیر، قبر [[بلال بن ابی‌درداء]]، حکمران و قاضی شهر دمشق، است و مدفن بلال بن رباح در [[داریا]] جای دارد.<ref>البدایة و النهایه، ج9، ص93.</ref>

برخی نیز بر این باورند که بلال در داریا درگذشته است.<ref>العبر، ص18؛ تاریخ الاسلام، ج3، ص206.</ref> قبر موجود در حلب نیز متعلق به [[خالد بن رباح]]، برادر بلال، می‌باشد.<ref>تاریخ دمشق، ج16، ص24؛ بغیة الطلب، ج1، ص464؛ ج7، ص3028.</ref>

==منسوبین==

بلال برادری نسبی به نام خالد داشت که گویی محضر پیامبر(ص) را درک کرد، ولی حدیثی روایت ننمود.<ref>الطبقات، خلیفه، ج1، ص50؛ الاستیعاب، ج2، ص436؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص351.</ref> خالد کارگزار عمر بن خطاب در اردن بود.<ref>بغیة الطلب، ج7، ص3027.</ref> او همچنین خواهری به نام غفره داشت.<ref>تاریخ خلیفه، ص342؛ الطبقات، ابن‌سعد، ج5، ص426؛ الاستیعاب، ج1، ص180.</ref>
==نقل حدیث==
طبق یافته حدیث شناسان، 44 حدیث از بلال گزارش شده است که برخی از آن‌ها در [[صحیحین]]<ref>صحیح البخاری، ج1، ص156؛ صحیح مسلم، ج1، ص159.</ref> یافت می‌شوند.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج1، ص360.</ref> روایت‌های گزارش شده از بلال در کتابی به نام مسند بلال به چاپ رسیده است.<ref>نک: علل الدارقطنی، ج7، ص169.</ref>

برخی کسانی که از وی روایت کرده‌اند، عبارتند از: ابوبکر بن ابی‌قحافه، [[اسامة بن زید]]، [[براء بن عازب]]، [[عبدالله بن عمر]]، [[عمر بن خطاب]]، [[کعب بن عجره]]،<ref>الاستیعاب، ج1، ص180.</ref>  [[ابن‌مسعود]]، [[ابوسعید خدری]] و [[جابر بن عبدالله]].<ref>عجائب الآثار، ج1، ص443.</ref>
===موضوع احادیث===
احادیث او بیشتر در موضوع [[نماز]]<ref>سنن الترمذی، ج5، ص212.</ref> و مقدمات آن،<ref>صحیح مسلم، ج1، ص159.</ref>  ربا<ref>صحیح البخاری، ج3، ص64.</ref> و شب قدر<ref>اقبال الاعمال، ج1، ص155؛ مجمع الزوائد، ج3، ص176.</ref> است.

او در روایتی از پیامبر(ص) درباره ازدواج علی(ع) و فاطمه(س)، از شفاعتگری آن دو برای محبان [[اهل بیت]] گزارش می‌دهد.<ref>ماة منقبه، ص166؛ المناقب، ج3، ص123؛ اسد الغابه، ج1، ص242.</ref> نیز در روایتی بلند، فضیلت اذان و وصف بهشت را از زبان پیامبر(ص) گزارش کرده است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص292-297.</ref>
==تکریم بلال==
برای تکریم بلال، بعدها [[مسلمانان]] مساجدی با نام او ساختند که یکی از آن‌ها در شهر مکه و بر فراز [[کوه ابوقبیس]] قرار داشت. این مسجد که به مناسبت اذان گفتن او بر فراز این کوه ساخته شده بود، نزدیک به 100 متر مربع وسعت داشت و در طرح‌های جدید گسترش و بنای کاخ برای مهمانان دولت سعودی، ویران شد و اکنون اثری از آن برجای نیست.<ref>آثار اسلامی، ص125-126.</ref>
مسجدی دیگر نیز در غرب مدینه، در محل قلعه [[بنی‌زریق|بنی‌زُرَیق]] و منطقه [[خالدیه]] وجود داشت که مسجد بلال بن رباح نامیده می‌شد. رسول خدا(ص) به سال هفتم ق. در این مکان نماز عید خواند.
این مسجد در گسترش ساختمان‌های حکومتی سعودی ویران شد و به ایستگاه اتومبیل‌های شهرداری تبدیل شد. اکنون در جنوب شرقی مسجد نبوی، مسجدی منتسب به بلال وجود دارد که ارتباطی با مسجد پیشین ندارد و نوبنیاد است.<ref>معالم مکة و المدینه، ص350.</ref>
مکانی دیگر به نام دار رباح منسوب به پدر بلال حبشی در مدینه بود که به سال 840ق. به مدرسه باسطیه بدل شد و در دوره معاصر در گسترش پیرامون [[باب السلام]] از مسجد نبوی ویران گشت.<ref>معالم مکة و المدینه، ص408.</ref> مکان منتسب به اذان‌گویی بلال بر فراز کوهی در منطقه [[جعرانه]] در شمال مکه، تا اواخر سده پنجم ق. نمازگاه حاجیان و مسافران و مورد اقبال و تکریم عمومی بود.<ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص138.</ref>

==ارتباط با اهل بیت==

بلال دوستدار اهل بیت بود.<ref>الاختصاص، ص73.</ref> به همین سبب، نزد شیعیان و دانشوران شیعه جایگاهی برجسته دارد و منابع شیعی او را ممدوح دانسته‌اند.<ref>وسائل الشیعه، ج30، ص326.</ref> او در برگزاری جشن ازدواج [[علی‌(ع)]] و فاطمه(س) نقشی اثرگذار داشت و به خواست پیامبر(ص) عطر و مواد خوشبوی لازم برای جهیزیه فاطمه(س)<ref>صحیح ابن‌حبان، ج15، ص394؛ دلائل الامامه، ص87.</ref> و طعام جشن ازدواج را فراهم کرد.<ref>المصنف، صنعانی، ج5، ص487؛ شرح الاخبار، ج2، ص357.</ref>

او علی بن ابی‌طالب‌(ع) را بسیار ارج می‌گذاشت، به گونه‌ای که از سوی برخی مخالفان سرزنش می‌شد.<ref>تفسیر منسوب به امام عسکری، ص623.</ref> وی به خانه امام علی‌(ع) رفت و آمد داشت<ref>الامالی، ص734؛ الکامل، ابن‌عدی، ج2، ص169؛ کشف الغمه، ج1، ص335.</ref> و به پاس یاری رساندن به فاطمه(س) از دعای خیر پیامبر(ص) برخوردار شد.<ref>تنبیه الخواطر، ج2، ص549.</ref>
به سبب همین ارادت بود که در پی شهادت فاطمه(س) فریاد‌ اندوه برآورد.<ref>الدرجات الرفیعه، ص366.</ref> امام علی‌(ع) بلال را پیشگام حبشیان<ref>الخصال، ج1، ص312.</ref> و [[امام سجاد(ع)]] او را از بهترین اصحاب پیامبر(ص) شمرد.<ref>تفسیر منسوب به امام عسکری، ص623.</ref> ا[[مام صادق(ع)]] او را عبد صالح<ref>رجال کشّی، ص191.</ref> و نخستین وارد شونده به بهشت<ref>التهذیب، ج2، ص284.</ref> خواند و برایش طلب رحمت کرد.<ref>الاختصاص، ص73.</ref>
==پیوند به بیرون==

*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/251993/ بلال حبشی (یکی از یاران و مؤذن پیغمبر اسلام)، فاتحی، جواد، مجله کتابخانه مسجد اعظم قم، دی 1345 - شماره 21 (2 صفحه - از 54 تا 55).]
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1208229/ با اصحاب معصومین؛ بلال حبشی، مقرب خورشید نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، گلی زواره، غلامرضا، مجله پاسدار اسلام، اسفند 1395 و فروردین 1396 - شماره 421 (4 صفحه - از 72 تا 75).]

==برای مطالعه بیشتر==

*'''اسوه هاي ايثار: نگاهي به زندگاني بلال حبشى'''، عباس قدیانی.
*'''بر با‌م‌ آسما‌ن‌: داستا‌ن‌ زندگی‌ بلال‌ حبشی‌'''، آستان قدس رضوی.
*'''بلال حبشي'''، محمد کامرانی اقدام.
*'''بلال حبشی'''، محمد محمدی اشتهاردی.

==پانویس==

 {{پانویس}}

==منابع==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7892

 | عنوان =‌بلال بن رباح

 | نویسنده = سیدمرتضی حسینی شاه‌ترابی

}}

*'''آثار اسلامی مکه و مدینه''': رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.

*'''احسن التقاسیم''': المقدسی البشاری (م. 380ق.) ، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.

*'''اخبار مکه''': الازرقی (م. 248ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

*'''الاختصاص''': المفید (م. 413ق.) ، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، 1414ق.

*'''الاربعین''': سلیمان بن الماحوزی (م. 1121ق.) ، به کوشش رجایی، قم، امیر، 1417ق.

*'''اسباب النزول''': الواحدی (م. 468ق.) ، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.

*'''الاستیعاب''': ابن‌عبدالبر (م. 463ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

*'''اسد الغابه''': ابن‌اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

*'''الاصابه''': ابن‌حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

*'''اعیان الشیعه''': سید محسن الامین (م. 1371ق.) ، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.

*'''اقبال الاعمال''': ابن‌طاووس (م. 664ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1367ش.

*'''الامالی''': الصدوق (م. 381ق.) ، بیروت، اعلمی، 1400ق.

*'''امتاع الاسماع''': المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

*'''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

*'''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (م. 562ق.) ، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق.

*'''الاوائل''': الطبرانی (م. 360ق.) ، به کوشش محمد شکور، بیروت، دار الفرقان، 1403ق.

*'''الایضاح''': الفضل بن شاذان (م. 260ق.) ، به کوشش حسینی الارموی، دانشگاه تهران، 1363ش.

*'''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

*'''البحر المحیط''': ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1412ق.

*'''البدایة و النهایه''': ابن‌کثیر (م. 774ق.) ، بیروت، مکتبة المعارف.

*'''بغیة الطلب فی تاریخ حلب''': عمر بن احمد ابن‌العدیم (م. 660ق.) ، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر.

*'''بلال حبشی''': محمد محمدی اشتهاردی، تهران، پیام آزادی، 1373ش.

*'''بهجة النفوس''': عبدالله المرجانی (م. 699ق.) ، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م.

*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م. 748ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.

*'''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.) ، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک) ''': الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.

*'''تاریخ مدینة دمشق''': ابن‌عساکر (م. 571ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

*'''تاریخ مکة المشرفه''': محمد ابن‌الضیاء (م. 854ق.) ، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.

*'''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق.

*'''التحفة اللطیفه''': شمس الدین السخاوی (م. 902ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن) ''': القرطبی (م. 671ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

*'''تفسیر مقاتل بن سلیمان''': مقاتل بن سلیمان (م. 150ق.) ، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، 1423ق.

*'''التفسیر المنسوب الی الامام العسکری(ع) ''': به کوشش ابطحی، قم، مدرسه امام مهدی، 1409ق.

*'''تنبیه الخواطر (مجموعه ورّام) ''': ابن‌ابی‌الفرّاس (م. 605ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1368ش.

*'''تنویر الحوالک''': السیوطی (م. 911ق.) ، به کوشش محمد الخالدی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418.

*'''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.

*'''تهذیب التهذیب''': ابن‌حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1404ق.

*'''تهذیب الکمال''': المزی (م. 742ق.) ، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق.

*'''ثواب الاعمال''': الصدوق (م. 381ق.) ، قم، الرضی، 1368ش.

*'''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.

*'''حلیة الاولیاء''': ابونعیم الاصفهانی (م. 430ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.

*'''الخرائج والجرائح''': الراوندی (م. 573ق.) ، قم، مؤسسة الامام المهدی.

*'''الخصال''': الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق.

*'''دائرة المعارف قرآن کریم''': مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1386ش.

*'''الدر المنثور''': السیوطی (م. 911ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

*'''الدرجات الرفیعه''': السید علی خان (م. 1120ق.) ، به کوشش بحر العلوم، قم، بصیرتی، 1397ق.

*'''دلائل الامامه''': الطبری الشیعی (م. قرن4ق.) ، قم، بعثت، 1413ق.

*'''دلائل النبوه''': البیهقی (م. 458ق.) ، به کوشش عبد المعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.

*'''رجال الطوسی''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.

*'''رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال) ''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت''':، 1404ق.'''

*'''الروضة الریا فیمن دفن بداریا''': عبدالرحمن العمادی (م. 1051ق.) ، به کوشش الاشعث، دمشق، دار المامون، 1408ق.

*'''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

*'''سفرنامه ناصر خسرو''': ناصر خسرو (م. 481ق.) ، تهران، زوّار، 1381ش.

*'''سنن ابن‌ماجه''': ابن‌ماجه (م. 275ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق.

*'''سنن ابی‌داود''': السجستانی (م. 275ق.) ، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق.

*'''سنن الترمذی''': الترمذی (م. 279ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق.

*'''سنن الدارمی''': الدارمی (م. 255ق.) ، احیاء السنة النبویه.

*'''السنن الکبری''': البیهقی (م. 458ق.) ، بیروت، دار الفکر.

*'''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (م. 748ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.

*'''السیرة الحلبیه''': الحلبی (م. 1044ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1400ق.

*'''السیرة النبویه''': ابن‌کثیر (م. 774ق.) ، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق.

*'''السیرة النبویه''': ابن‌هشام (م. 213/218ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.

*'''شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار''': النعمان المغربی (م. 363ق.) ، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق.

*'''الشرح الکبیر''': ابوالبرکات (م. 1201ق.) ، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.

*'''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (م. 656ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.

*'''شواهد التنزیل''': الحاکم الحسکانی (م. 506ق.) ، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.

*'''صحیح ابن‌حبان''': علی بن بلبان الفارسی (م. 739ق.) ، به کوشش الارنؤوط، الرساله، 1414ق.

*'''صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

*'''صحیح مسلم''': مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر.

*'''الصحیح من سیرة النبی(ص) ''': جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، 1414ق.

*'''الطبقات الکبری''': ابن‌سعد (م. 230ق.) ، بیروت، دار صادر.

*'''الطبقات''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.) ، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

*'''العبر فی خبر من غبر''': الذهبی (م. 748ق.) ، به کوشش محمد السعید، بیروت، دار الکتب العلمیه.

*'''عجائب الآثار''': عبدالرحمن الجبرتی (م. 1227ق.) ، بیروت، دار الجیل.

*'''علل الدارقطنی''': الدارقطنی (م. 385ق.) ، به کوشش محفوظ الرحمن، الریاض، دار طیبه، 1405ق.

*'''عیون الاثر''': ابن‌سید الناس (م. 734ق.) ، بیروت، مؤسسة عزالدین، 1406ق.

*'''الغدیر''': الامینی (م. 1390ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش.

*'''فتوح الشام''': الواقدی (م. 207ق.) ، بیروت، دار الجیل.

*'''فضائل الصحابه''': احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، به کوشش محمد عباس، بیروت، الرساله، 1403ق.

*'''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

*'''الکامل فی التاریخ''': ابن‌اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار صادر، 1385ق.

*'''الکامل فی ضعفاء الرجال''': عبدالله بن عدی (م. 365ق.) ، به کوشش غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

*'''الکشاف''': الزمخشری (م. 538ق.) ، مصطفی البابی، 1385ق.

*'''کشف الاسرار''': میبدی (م. 520ق.) ، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش.

*'''کنز العمال''': المتقی الهندی (م. 975ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق.

*'''مائة منقبه''': محمد ابن‌شاذان (م. 412ق.) ، قم، مدرسة الامام المهدی، 1407ق.

*'''المبسوط''': السرخسی (م. 483ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

*'''مجمع الزوائد''': الهیثمی (م. 807ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق.

*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. 676ق.) ، دار الفکر.

*'''المحاسن''': ابن‌خالد البرقی (م. 274ق.) ، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.

*'''المحبّر''': ابن‌حبیب (م. 245ق.) ، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.

*'''المحلی بالآثار''': ابن‌حزم الاندلسی (م. 456ق.) ، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.

*'''مستدرک الوسائل''': النوری (م. 1320ق.) ، بیروت، آل البیت، 1408ق.

*'''مستند العروة الوثقی''': تقریر بحث الخوئی (م. 1413ق.) ، مرتضی بروجردی، قم، مدرسة دار العلم.

*'''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، بیروت، دار صادر.

*'''مسند الشافعی''': الشافعی (م. 204ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه.

*'''مشاهیر علماء الامصار''': ابن‌حبان (م. 354ق.) ، به کوشش مرزوق علی، دار الوفاء، 1411ق.

*'''المصنّف''': ابن‌ابی‌شیبه (م. 235ق.) ، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق.

*'''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.) ، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.

*'''معالم مکة و المدینة بین الماضی و الحاضر''': یوسف رغدا العاملی، بیروت، دار المرتضی، 1418ق.

*'''معرفة الصحابه''': ابونعیم الاصفهانی (م. 430ق.) ، به کوشش محمد حسن و مسعد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.

*'''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

*'''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن‌شهرآشوب (م. 588ق.) ، قم، علامه، 1379ق.

*'''المنتظم''': ابن‌جوزی (م. 597ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.

*'''المواعظ و الاعتبار''': المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

*'''نقد الرجال''': السید مصطفی التفرشی (قرن11ق.) ، قم، آل البیت، 1418ق.

*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت، 1412ق.

*'''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.

*'''وفیات الاعیان''': ابن‌خلکان (م. 681ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.

[[رده:شرکت کنندگان در جنگ بدر]]
[[رده:شرکت کنندگان در جنگ حنین]]
[[رده:شرکت کنندگان در فتح مکه]]
[[رده:مؤذن‌های مشهور اسلام]]
[[رده:راویان حدیث از پیامبر(ص)]]
<references />