در حال ویرایش بنی‌ظهیره

{{جعبه اطلاعات خاندان
| نام             = بنی‌ظهیره
| تصویر           = 
| اندازه تصویر    = 
| نام کامل        = 
| نسب             = [[ولید بن ولید|ولید]] بن [[ولید بن مغیره|ولید]] بن [[مغیرة بن عبدالله|مغیرة]] بن [[عبدالله بن عمر قرشی|عبدالله]] بن [[عمر بن مخزوم قرشی]]
| محل حکومت       = 
| مدت حکومت       = 
| مکان قبیله      = [[مکه]]
| سرسلسله         = [[عطیة بن ظهیره]]
| اشخاص مهم       = [[ابوحامد محمد بن عبدالله]]، [[ابوالبرکات محمد بن محمد]]، [[ابوالسعادات محمد بن محمد]]، [[محب‌الدین احمد بن محمد]]، [[فخرالدین ابوبکر بن علی]]، [[محمد جارالله بن محمد]]
| جمعیت           = 
| جنگ‌ها           = 
| شاخه‌ای از       =[[بنى‌ مخنروم‌]] 
| زیرشاخه‌ها       = 
| مهم‌ترین اقدامات = 
| مناصب مهم       = افتاء، قضا و تدريس‌ در مکه
| مذهب            = [[اسلام]]
}}

 

'''بنی‌ظهیره''' از خاندان‌های علمی مشهور [[مکه]] است.

خاندان بنی‌ظهیره از مهم‌ترین خاندان‌های مکه است که در سده‌های  9 و 10 قمری دارای مناصب عالی علمی، دینی و قضایی بودند و آثار علمی فراوانی از خود به‌جاگذاشتند.

بنی‌ظهیره به‌سبب داشتن دانشوران شهیر، مناصب علمی و مرجعیت در علوم دینی و نقش اجتماعی و سیاسی در مکه نزد [[امرای مکه]] دارای احترام بودند، و با دانشمندان و تخصص علمی معروف هستند.

==نسب==

این خاندان در سده‌های 9 و 10ق. در [[مکه]] به مناصب عالی علمی، دینی و قضایی دست یافتند و آثار مکتوب علمی گوناگون از خود بر جای نهادند. بنی‌ظهیره را قرشی، مکی و مخزومی لقب داده‌اند<ref>اتحاف الوری، ج4، 292؛ اعلام المکیین، ج1، ص85-138؛ خلاصة الاثر، ج1، ص93.</ref>؛

زیرا به [[ولید بن ولید|ولید]] بن [[ولید بن مغیره|ولید]] بن [[مغیرة بن عبدالله|مغیرة]] بن [[عبدالله بن عمر|عبدالله]] بن [[عمر بن مخزوم قرشی]] [[صحابه]] [[رسول خدا(ص)]] و برادر [[خالد بن ولید]] نسب می‌برند.<ref>لحظ الالحاظ، ص253؛ نظم العقیان، ص17.</ref>

==وجه تسمیه==

عنوان «ابن ظهیره» که بر همه دانشوران این خاندان اطلاق می‌شود، از یکی از اجدادشان [[عطیة بن ظهیره|عطیة بن ظهیرة بن مرزوق قرشی مخزومی مکی]] (درگذشت 647ق.) برجای مانده و چندین تن از این خاندان ظهیره نام داشته‌اند.<ref>العقد الثمین، ج6، ص107؛ الدرر الکمین، ج1، ص35.</ref>

==خاندان مهم مکه==

[[خاندان ابن ظهیره]] از لحاظ شمار دانشوران و آثار مکتوب علمی، از مهم‌ترین خاندان‌های مکه [[عصر مملوکی]] است و تک‌نگاری‌هایی چند در شرح‌حال بزرگان این خاندان نوشته شده است؛ همچون: المشارق المنیرة فی ذکر بنی‌ظهیره نوشته [[عمر بن فهد مکی]] و نیز کتابی که [[زبیدی]] با عنوان البُدور المُنیرة فی السادة بنی‌ظهیره بدان اشاره کرده است.<ref>تاج العروس، ج7، ص176، «ظهر»؛ نک: ایضاح المکنون، ج2، ص485؛ الاعلام، ج5، ص63.</ref>

==شهرت و اعتبار اجتماعی==

نیای خاندان، عطیة بن ظهیره، در دانش و [[مناصب مکه]] شهرتی ندارد و بیشتر مشاهیر علمی و دینی خاندان او از نسل فرزندش [[احمد بن عطیه|احمد بن عطیة بن ظهیره]] پدید آمدند. احمد چهار پسر به نام ظهیره، علی، محمد و عبدالکریم داشت که نفوذ و شهرت خاندان ظهیره در علوم و مناصب دینی، از طریق آن‌ها گسترش یافت.

مرجعیت بنی‌ظهیره در علوم دینی و برعهده داشتن مقام قضا، اعتبار و نقش اجتماعی و سیاسی چشمگیری در شهر مکه بدانان بخشید. امیران مکه بدین دانشوران بسیار حرمت می‌نهادند و در مراسم مهم حکومتی آن‌ها را شرکت می‌دادند.<ref>نک: بلوغ القری، ج1، ص110-115، 136-137.</ref>

برخی از دانشوران بنی‌ظهیره مانند کمال‌الدین بن ابوالبرکات ظهیره (درگذشت820ق.) منصب قضای [[جدّه]] را در اختیار داشته‌اند.<ref>نک: اتحاف الوری، ج4، ص339.</ref>

==فعالیت علمی==

این دانشوران در مدارس دینی و نیز [[مسجدالحرام]] به‌صورت رسمی کرسی تدریس داشته و شاگردانی بسیار پرورانده‌اند و تدریس از مشاغل اصلی آن‌ها بوده است.

در برخی منابع تاریخی از کتابخانه‌های غنی دو تن از اعضای این خاندان، [[جلال‌الدین محمد بن محمد|جلال‌الدین محمد بن محمد بن محمد]](795-861ق.) و [[ابوالبرکات محمد بن محمد|ابوالبرکات محمد بن محمد بن محمد]] (زاده 789ق.) در خانه‌هایشان با عنوان «مکتبة ابن ظهیره» یاد شده است.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص386.</ref>

خاندان ابن ظهیره در [[قبرستان معلات]] آرامگاهی اختصاصی داشته‌اند.<ref>بلوغ القری، ج1، ص364.</ref>

==تخصص علمی==

بنی‌ظهیره در بسیاری از رشته‌های علوم مانند حدیث، [[فقه]]، صرف و نحو، ادب و معانی و بیان، شعر، و تاریخ دست داشته‌اند. اما بیشتر در دو رشته نخست دارای تخصص، تالیف و کرسی تدریس بوده‌اند. از میان آنان، [[محمد بن جارالله]] (درگذشت986ق.) در تاریخ محلی مکه نیز شهرت دارد.

او در کتاب [[الجامع اللطیف]] افزون بر آگاهی‌های تاریخی کتاب‌های پیشین درباره مکه، رخدادهای معاصر خود را نیز گزارش کرده است. نزد محققان این آگاهی‌ها برای آن دوره زمانی، منبعی دست اول به شمار می‌آید.

==دانشوران شهیر==

از بنی‌ظهیره، جز کسانی که درباره آن‌ها جداگانه سخن خواهد رفت، این دانشوران شهرت داشته‌اند:

در حدیث: احمد بن ظهیرة بن احمد (728-792ق.)،<ref>نک: العقد الثمین، ج3، ص52.</ref> برادرش عبدالله (درگذشت927ق.)<ref>العقد الثمین، ج5، ص184؛ الدرر الکامنه، ج3، ص39.</ref> و جمال‌الدین محمد بن عبدالکریم بن محمد (درگذشت927ق.)<ref>الضوء اللامع، ج8، ص74.</ref>؛

در فقه: محب ابوالعباس احمد بن محمد بن عبدالله (درگذشت789-827ق.)،<ref>العقد الثمین، ج3، ص139.</ref> عبدالمحسن بن احمد بن ابی‌بکر (840-898ق.)<ref>الضوء اللامع، ج5، ص78.</ref> و علی بن جارالله بن محمد (درگذشت1010ق.) که دیوان شعری نیز دارد؛

در شعر و ادب:<ref>خلاصة الاثر، ج3، ص150-151؛ اعلام المکیین، ج1، ص102.</ref> احمد بن محمد بن عبدالله (789-827ق.)،<ref>نک: العقد الثمین، ج3، ص139؛ الضوء اللامع، ج2، ص134-135.</ref>  محب ابوالعباس احمد بن محمد بن عبدالله پیش‌گفته، صلاح‌الدین بن ابی‌السعود ابن ظهیره (درگذشت927ق.)<ref>اعلام المکیین، ج1، ص93.</ref> و علی بن جارالله بن محمد پیش‌گفته.

==اشخاص مشهور خاندان==

مشهورترین اعضای این خاندان عبارتند از:

===ابوحامد محمد بن عبدالله===

[[ابوحامد محمد بن عبدالله|جمال‌الدین ابوحامد محمد بن عبدالله بن ظهیره]] (751-817ق.) فقیه، محدث، نحوی و قاضی [[مکه]]، نزد [[شافعیان]] [[حجاز]] مقام علمی والایی داشت؛ چنان‌که او را «عالم حجاز» لقب دادند و از مناطق گوناگون برای پرسیدن مسئله‌های فقهی نزد او می‌آمدند.<ref>الضوء اللامع، ج8، ص93-95.</ref>
====منصب====

چندبار در سمت [[قضاوت مکه]] نصب و عزل شد. هنگام مرگ در همین سمت بود. مدفن او قبرستان معلات است.<ref>العقد الثمین، ج2، ص57-58.</ref>

====اساتید====

در [[مکه]]، [[دمشق]]، [[شامات]] و [[مصر]] نزد بسیاری کسان حدیث و فقه آموخت؛ از جمله [[خلیل مالکی]]، [[ تقی‌الدین حرازی|قاضی تقی‌الدین حرازی]]، [[عزالدین بن جماعه|قاضی عزالدین بن جماعه]]، [[زین بن عبدالرحمن]]، [[محمد بن علی حراوی]]، و [[ابن امیله|ابن اُمَیله]].

او از دانشوران بسیار اجازه افتاء و روایت گرفت.<ref>العقد الثمین، ج2، ص202-204؛ لحظ الالحاظ، ص254-255.</ref>

====شاگردان====

بزرگان فراوان از او در رشته‌های گوناگون دانش آموختند؛ از جمله [[ابن حجر عسقلانی]]<ref>انباء الغمر، ج7، ص158.</ref> و [[تقی‌الدین فاسی]]<ref>العقد الثمین، ج2، ص58-59.</ref> در دانش حدیث و [[ابن فهد مکی]] (به گفته خودش: بیش از 15 سال) در حدیث و فقه.<ref>لحظ الالحاظ، ص255-256.</ref>

====تألیفات====

از آثار او است: شرح الحاوی الصغیر؛ معجم الشیوخ. نیز رساله‌ای فقهی در پاسخ به پرسش‌های مردم زهران و رساله‌ای دیگر در پاسخ به مردم عدن نگاشته است.<ref>العقد الثمین، ج2، ص56؛ لحظ الالحاظ، ص255؛ الضوء اللامع، ج8، ص94.</ref>

===ابوالبرکات محمد بن محمد===

[[ابوالبرکات محمد بن محمد|ابوالبرکات کمال‌ الدین محمد بن محمد بن حسین]] (765/820ق.) فقیه [[شافعی]]، محدث و قاضی مکه که بیشتر در حدیث شهرت داشته و کسانی همچون نجم‌الدین ابن فهد در جلسه درس او در مکه حاضر می‌شده‌اند.

ابوالبرکات به مصر رفت و به سال 808ق. بازگشت و قاضی مکه شد. اختلاف او با قاضی القضاة [[جمال‌الدین ابن ظهیره]] باعث گشت تا بارها از مقام قضاوت مکه عزل و نصب شود.

واپسین بار به سال 819ق. به این مقام رسید؛ اما پس از مدتی قاضی [[محب‌الدین ابن ظهیره]] جای او را گرفت و دیگر نصب نشد تا درگذشت<ref>العقد الثمین، ج2، ص287.</ref> و در قبرستان معلات به خاک سپرده شد.<ref>لحظ الالحاظ، ص267؛ الضوء اللامع، ج9، ص78؛ معجم الشیوخ، ص276.</ref>

===ابوالسعادات محمد بن محمد===

[[ابوالسعادات محمد بن محمد|ابوالسعادات جلال‌الدین محمد بن محمد بن محمد]] (795-861ق.) فقیه شافعی که به سال 818ق. پس از مرگ پدرش قاضی مکه شد. او مدتی به قاهره و [[مدینه]] رفت. اما به [[مکه]] بازگشت و همان‌جا در سمت قاضی مکه درگذشت.

شهرت ابوالسعادات بیشتر به دلیل تدریس فقه و فرائض در [[مسجدالحرام]] بوده و [[سخاوی]] او را بسیار ستوده و از محضرش حدیث آموخته و به گزارش از [[مقریزی]]، آثاری بدو نسبت داده است؛ مانند تکمله شرح الحاوی فی الفقه، المناسک، تعلیق بر جمع الجوامع، و ذیل بر طبقات الفقهاء [[سبکی]].<ref>الضوء اللامع، ج9، ص214-216؛ معجم الشیوخ، ص276-278؛ نظم العقیان، ص167-168.</ref>

[[ابن فهد]] در معجم شیوخ خویش، شرح‌حال او را نگاشته و گفته است که ریاست فقیهان شافعی به او بازمی‌گردد.<ref>معجم الشیوخ، ص276.</ref>

در [[اتحاف الوری]]، از ماجرای بالا رفتن او از [[کوه ابوقبیس]] برای رؤیت [[هلال ذی‌حجه]] سال 849ق. یاد کرده و گفته است که اعلام رؤیت هلال این ماه، از وظایف مرسوم قاضی القضاة شافعی است.<ref>اتحاف الوری، ج4، ص247.</ref>

===محب‌الدین احمد بن محمد===

[[محب‌الدین احمد بن محمد|محب‌الدین ابوطیب احمد بن محمد بن محمد]] (825-885ق.) فقیه، محدّث، [[صوفی]] و قاضی شافعی، از محدثان و تاریخ‌نگاران تاریخ محلی مکه مانند [[مقریزی]] و [[تقی‌الدین فاسی]] و ابن فهد حدیث شنید.<ref>نک: الضوء اللامع، ج2، ص190-194.</ref>

در روزگار زندگانی پدرش به سال 847ق. به نیابت از او [[قضاوت]] کرد و پس از او به این منصب برگزیده شد. او نیز همچون برخی دیگر از اعضای خاندانش چندبار در این مقام عزل و نصب‌ شد. اما مدتی پیش از مرگ، از همه مشاغل کناره گرفت و او را در [[قبرستان ابوطالب]] دفن کردند.

ابن فهد، معاصر [[ابن ظهیره]]، چند رخداد زندگی او را در اتحاف الوری آورده و از او با عنوان «قاضی» یاد کرده است.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص573، 590؛ ج4، ص381.</ref>

===فخرالدین ابوبکر بن علی===

[[فخرالدین ابوبکر بن علی|فخرالدین ابوبکر بن علی بن ابی‌البرکات]] (838-889ق.) محدث، مدرس [[مسجدالحرام]] و فقیه [[شافعی]]. [[سخاوی]] از ملاقاتش با او به سال 871ق. سخن گفته و جایگاه علمی‌اش را ستوده و استادانش را نام برده است.<ref>الضوء اللامع، ج11، ص58-60.</ref>

ابوبکر تحصیلات خود را در زادگاهش مکه آغاز کرد و از کسانی مانند ابن حجر، [[مقریزی]] و عینی اجازه روایت گرفت. به قاهره نیز سفر کرد و از دانشوران آن‌جا حدیث شنید.<ref>الضوء اللامع، ج11، ص58.</ref>

====مسؤولیت‌ها====

او مسؤولیت‌هایی مانند قضا، خطابه مسجدالحرام و نظارت بر برخی از موقوفات را نیز برعهده داشت. محل دفن او [[قبرستان معلات]] است.<ref>الضوء اللامع، ج11، ص60.</ref>

====تألیفات====

از آثار او است: [[شفاء الغلیل و دواء العلیل فی حج بیت الرّبّ العظیم الجلیل]] که آگاهی‌های ارزشمندی را از وضعیت [[حرمین]] و اوضاع اجتماعی آن در روزگار نویسنده به‌دست می‌دهد.<ref>التاریخ و المورخون، ص162-163.</ref> نیز چند اثر فقهی مانند کفایة المحتاج الی الدماء الواجبة علی المعتمر و الحاج،<ref>الضوء اللامع، ج11، ص59.</ref> غنیة الفقیر فی حکم حج الاجیر<ref>کشف الظنون، ص1211.</ref> و بلوغ السؤال فی احکام سبط الرسول به او نسبت داده‌اند.<ref>کشف الظنون، ص254.</ref>

===محمد جارالله بن محمد===

[[محمد جارالله بن محمد|محمد جارالله بن محمد نورالدین بن ابی‌بکر]] (درگذشت 960ق.)<ref>اعلام العرب، ج2، ص227.</ref> تاریخ‌نگار و فقیه [[حنفی]] ساکن [[مکه]] و مدرّس مسجدالحرام. وی فقه و دیگر علوم دینی را نزد دانشوران و فقیهان مکه مانند [[احمد بن طولون]]، [[محمد نجمی]] و [[احمد بن عبدالغفار]] آموخت.<ref>المختصر من کتاب نشر النور، ص151.</ref>

برخی تاریخ وفات او را 986ق. دانسته<ref>الاعلام، ج3، ص238.</ref> و شماری تنها از زنده بودنش در این سال سخن گفته‌اند.<ref>الکنی و الالقاب، ج1، ص345.</ref> بیشتر منابع معاصر تاریخ وفات او را 986ق. دانسته‌اند.<ref>المختصر من کتاب نشر النور، ص151؛ معجم ما کتب فی الحج، ص88؛ التاریخ و المورخون، ص236؛ وسام الکرم، ص149.</ref>

از او تنها کتاب [[الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف]] در تاریخ محلی مکه برجای مانده که از مشهورترین آثار تاریخ محلی مکه است.<ref>الاعلام، ج6، ص239.</ref>

==پیوند به بیرون==
[http://lib.eshia.ir/23022/4/1451 ابن ظهيره، دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص1451.]
 

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7840

 | عنوان = بني‌ ظهيره

 | نویسنده = ابراهیم احمدیان

}}

* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (درگذشت885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.

* '''اعلام اعراب فی العلوم و الفنون''': عبدالصاحب الدجیلی، نجف، 1386ق.

* '''اعلام المکیین''': عبدالله بن عبدالرحمن المعلمی، مؤسسة الفرقان، 1421ق.

* '''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.

* '''انباء الغمر بابناء العمر فی التاریخ''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت852ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1406ق.

* '''ایضاح المکنون''': اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری''': عبدالعزیز بن فهد المکی (درگذشت920ق.)، به کوشش صلاح الدین و دیگران، دار القاهره، 1425ق.

* '''تاج العروس''': الزبیدی (درگذشت1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

* '''التاریخ و المورخون''': محمد الحبیب الهیله، مکه، موسسة الفرقان، 1994م.

* '''خلاصة الاثر''': محمد امین المحبی (درگذشت1111ق.)، بیروت، دار صادر.

* '''الدرر الکامنه''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت852ق.)، به کوشش عبدالمعید خان، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1392ق.

* '''الضوء اللامع''': شمس الدین السخاوی (درگذشت902ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی.

* '''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': محمد الفاسی (درگذشت832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق.

* '''کشف الظنون''': حاجی خلیفه (درگذشت1067ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق.

* '''الکنی و الالقاب''': شیخ عباس القمی (درگذشت1359ق.)، تهران، مکتبة الصدر، 1368ش.

* '''لحظ الالحاظ بذیل طبقات الحفاظ''': محمد بن فهد المکی (درگذشت885ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1421ق.

* '''المختصر من کتاب نشر النور''': عبدالله مرداد ابوالخیر (درگذشت1342ق.)، به کوشش العامودی، جده، عالم المعرفه، 1406ق.

* '''معجم الشیوخ''': عمر بن فهد المکی (درگذشت885ق.)، به کوشش الزاهی، دار الیمامه، 1420ق.

* '''معجم مطبوعات العربیه''': علی جواد طاهر، بغداد، المکتبة العالمیه، 1985م.

* '''موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره''': احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.

* '''نظم العقیان''': السیوطی (درگذشت911ق.)، به کوشش فیلیپ حتی، بیروت، المکتبة العلمیه.

* '''وسام الکرم فی تراجم ائمة و خطباء الحرم''': یوسف بن محمد الصبحی، لبنان، دار البشائر الاسلامیه، 1426ق.

{{پایان}}
{{خاندان‌ها}}

[[رده:خاندان‌های جزیرة العرب]]
[[رده:قاضیان معروف اسلامی]]