در حال ویرایش بهداشت حج

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۵]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363}}

وضعیت سلامت حاجیان در سفر حج

==واژه==
واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که برای جلوگیری از ایجاد و همه‌گیری بیماری به کار گرفته می‌شود.<ref>لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.</ref> واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.<ref>[https://wiki.apll.ir/word/index.php/Hygiene واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]، دفتر هشتم.</ref>
==پیشینه==

===چالش‌ها===
در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، بویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه حج جان دادند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref> خطر دیگر، هجوم راهزانان،  بویژه در محدوده [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] بود.{{یادداشت|بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.}} در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref>در سده نوزدهم، سفر دریایی به مکه رواج یافت. این گونه سفر، از سفر زمینی مناسب‌تر بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی سفر دریایی بود. شرایط نامناسب بهداشتی، تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>

چالش‌های سلامتی حج‌گزاران پس از رسیدن به [[حجاز]] عبارت بود از: سختی و خستگی راه،{{یادداشت|که بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.}} تغییر آب و هوا{{یادداشت|به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.}}  و تغییر رژیم غذایی.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.</ref> در گذشته، [[اسکان در حج]]، بویژه برای فقیران شرایط نامناسبی داشت. اقامت تعداد 

زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.</ref> سکونت در فضای باز<ref>الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.</ref> و نبود حمام و مستراح بهداشتی<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.</ref> برخی از گزارش‌ها در این زمینه است. 

امکانات بهداشتی مکه و مدینه، در گذشته نامناسب گزارش شده است. برای نمونه، تجمع فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند،<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> نبود حمام کافی<ref name=":1">پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب{{یادداشت|فاضلاب منازل به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.}}<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> برخی از گزارش‌ها درباره این دو شهر است.

منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت و باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref> نبود ساز و کاری برای دفن قربانی‌ها در صحرای منا نیز، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>

بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ حاجیان بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref><ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref> با این همه، یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه،


بویژه هنگام برخی از [[مناسک حج]]، مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]]، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>

===بیماری‌های فراگیر===

====وبا و طاعون====
«وبا» در عربی نامی برای همه بیماری‌های فراگیر بوده است.<ref name=":2" />{{یادداشت|آنچه در دوران جدید، بویژه در زبان فارسی با عنوان وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری عام و فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا (Vibrio cholerae) ناشی می‌شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به «کولیرا» نیز می‌نامیده‌اند.}} «طاعون» نیز، در فرهنگ‌های عربی گاه هم‌معنا با وبا و گاه به عنوان نوعی بیماری فراگیر شناخته شده است.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.</ref> 

شرایط بهداشتی نامناسب، تجمع افراد زیاد در یک مکان، هوای گرم [[حجاز]] و کمبود آب به شیوع بیماری‌های فراگیر کمک کرده است.<ref name=":2">افاده الانام، ج2، ص 459-460.</ref> 

پیشینه این بیماری‌ها به دوره [[حضرت محمد(ص)]] باز‌می‌گردد.<ref>اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.</ref> در سده‌های بعد نیز، گزارش‌هایی درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه آمده است.<ref>نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.</ref> برای نمونه، در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شیوع یافت که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج با شتاب مکه را ترک کند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226.</ref> به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳، ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.</ref>

در سده نوزدهم میلادی بیماری‌های فراگیر به شکل وبای کولیرا،{{یادداشت|بیماری عفونی واگیردار با علائمی چون اسهال و استفراغ شدید، کند شدن نبض، و دردهای عضلانی که معمولاً از طریق آب و سبزیجات آلوده سرایت می‌کند. (کُلِرا).}}<ref>فرهنگ فارسی عمید، ذیل مدخل وبا.</ref> در جهان و از جمله در مکه و مدینه شیوع یافت. نخستین مورد وبا، در سال ۱۸۳۱م. از حجاز آغاز شد و به اروپا نیز وارد شد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا در سال ۱۸۴۶م. باعث مرگ نزدیک به ۱۵ هزار نفر و در سال ۱۸۶۵م. موجب مرگ ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا پس از آن نیز، بارها شایع شده، که شدیدترین آن در سال ۱۸۹۳م. بود و باعث درگذشت نزدیک به ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.</ref> شیوع وبا تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.<ref>the Hajj Today,p81</ref>

====تب دنگی====
بیماری تب دنگی{{یادداشت|Dengue fever}} یکی از بیماری‌های فراگیر بوده، که در سده سیزدهم قمری در موسم حج شایع شده است. بر پایه گزارشی در تحصیل المرام، این بیماری{{یادداشت|در زبان عربی به آن «أبو الرُّکَب» گفته می‌شد.}} که در سال ۱۲۸۲ق. شیوع یافت، با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.</ref>

===پیشگیری از شیوع===
{{اصلی|قرنطینه}}
در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم، پادشاه [[عثمانی]] هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.<ref>the Hajj Today, p70</ref><ref>التاریخ القویم، ج1، ص 292-293.</ref> نخستین اجلاس جهانی بهداشت، در سال ۱۸۵۳م. در پاریس تشکیل شد. در این اجلاس، حضور حاجیان در مکه از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شده و بر استفاده از [[قرنطینه]] برای کنترل بیماری وبا تأکید شد.<ref>the Hajj Today,p 71</ref>

دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی به تجهیز بیمارستان‌های مکه، پاکسازی شهر و منابع آب و ایجاد محل خاصی برای ذبح [[قربانی]] پرداخت.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.</ref> قرنطینه‌ها افزایش یافتند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیانی که از سفر حج باز می گشتند، قرنطینه‌هایی مانند قرنطینه طور و قرنطینه بیروت در بندرها ایجاد شد.<ref>الحج قبله مئه سنه، ص 215؛ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.</ref> حاجیان در قرنطینه‌ها معاینه شده و اگر مشکوک به داشتن وبا بودند، تا چند هفته در قرنطینه می‌ماندند. بیشتر قرنطیه‌ها، شرایط دشواری داشت<ref>نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.</ref> و ماندن در قرنطینه‌ها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی، افزایش هزینه سفر، بی‌پول شدن برخی حاجیان، شرایط بد بهداشتی و کمبود آب و غذا از مشکلات قرنطینه‌ها شمرده می‌شد. 

==در دوره معاصر==

===در حرمین===
با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی مربوط به بهداشت عمومی در کشورهای گوناگون، شرایط بهداشتی حج و حاجیان نیز بهبود یافت. در [[عربستان]]، در سال ۱۹۲۶م. (۱۳۴۴ق) به فرمان ملک عبدالعزیز [[آل سعود|سعودی]]، «مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی»{{یادداشت|مدیریة الصحة العامة و الاسعاف.}} آغاز به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتی عربستان، نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را بر عهده داشت.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref> در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref>

از سال ۱۳۷۲ش. توسط بانک توسعه اسلامی، برای انجام مناسک [[قربانی]] کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه راه‌اندازی شده است. به گفته برخی، این اقدام به بهبود شرایط بهداشتی حج کمک زیادی کرده است.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.</ref> 

===حاجیان ایرانی===
در [[ايران|ایران]] از سال ۱۳۳۳، صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و دریافت واکسن بوده است.<ref name=":3">روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.</ref> امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران متولی امور بهداشتی حاجیان است. معمولاً برای هر کاروان، یک پزشک ویژه فرستاده می‌شود. مراکز پزشکی مجهزی نیز در مکه و مدینه برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است. این معاونت به پژوهش در امور پزشکی حج نیز پرداخته و به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران کمک می‌کند.

معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی، پیش از سفر انجام می‌شود. تزریق واکسن مننژیت، برای همه زائران اجباری است و دیگر واکسن‌ها، با نظر پزشک کاروان تزریق می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.</ref> [[اسکان در حج]]، که بخشی از آن رسیدگی به وضعیت بهداشتی هتل‌ها است،<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.</ref> از اقدامات [[سازمان حج]] جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز تهیه می‌شود که تأثیر زیادی در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی تهیه شده و بین زائران ایرانی در اقامت‌گاه‌های مکه و مدینه توزیع می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.</ref>

===حاجیان دیگر کشورها===
با پیشرفت دانش پزشکی در دنیا، در بسیاری از کشورهای اسلامی تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد و بررسی مسائل بهداشتی یکی از موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت.<ref name=":3" />

==مشکلات بهداشتی در روزگار معاصر==
امروزه کشورهای اسلامی اقدامات گسترده‌ای برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند؛ با این همه، افزون بر بیماری‌ها، شماری از حاجیان نیز در موسم حج به دلایل مختلف جان می‌دهند. در سال‌های اخیر،{{یادداشت|بر پایه آمارهایی در سال‌های ۱۴۳۳ و ۱۴۳۲ق.}} بر پایه آمار وزارت بهداشت [[عربستان]]، در ۱۵ روز موسم حج{{یادداشت|از یکم تا ۱۵ ذی حجه.}} در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]] نزدیک به هزار نفر جان داده اند، که از این میان جانباختگان در مکه نسبت بسیار بیشتری دارند.{{یادداشت|در سال ۱۴۳۰ق. (۲۰۰۹م) در مکه ۶۴۶ تن و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. (۲۰۱۰م) در مکه ۷۱۷ و در مدینه ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. (۲۰۱۱م) در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. (۲۰۱۲م) در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.}}<ref>الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236.</ref><ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.</ref>

===بیماری‌های فراگیر===
امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم حجاز دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،{{یادداشت|که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.}} فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها در میان حاجیان، معمولاً تدابیری مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.</ref> 

===بیماری‌های تنفسی===
مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی به شکل سرماخوردگی بروز می‌کند<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.</ref> و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.<ref>راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.</ref> دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی{{یادداشت|سینه پهلو.}} میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی، ص341.</ref>

===بیماری‌های زمینه‌ای===
بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند که پیش از سفر حج در آن‌ها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای است و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.</ref> قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.</ref> کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر هستند و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند.

===بیماری‌های گوارشی===
در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26.</ref><ref name=":4" /> اسهال مسافرتی نیز،{{یادداشت|حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.}} یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.<ref name=":4">تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref>

===گرمازدگی===
گرمازدگی که ناشی از اقامت طولانی مدت در زیر تابش مستقیم خورشید و کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود، از بیماری‌های شایع در دوران حج است.<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.</ref> گرمازدگی ممکن است با علائم خفیف یا شدید همراه باشد از جمله گرفتگی عضلات، خستگی شدید و ضعف بدن و در نهایت شوک که حاصل از گرمازدگی شدید است.<ref>میقات حج، شماره 6، ص 193-195.</ref> گرمازدگی ممکن است بسیار خطرناک باشد و باید به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گیرد و گرنه ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب و آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت، خودداری از رفت و آمد انفرادی به خصوص هنگامی که احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد به حاجیان توصیه می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.</ref>

===دیگر بیماری‌ها===
از دیگر مشکلات شایع جسمی حاجیان در دوره حج، گرفتاری‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند ضرب دیدگی، پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها است که افزون بر فشار جمعیت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولانی است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.</ref> اختلالات روانی که ممکن است به دلیل قطع بی موقع داروها، تغییر در موقعیت جغرافیایی و دوری از خانواده و بستگان، تغییر در رژیم غذایی و استرس اتفاق افتد<ref>بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.</ref> و نیز اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان که در برخی از بیماران مسن دیده می‌شود از دیگر مشکلات شایع حاجیان است.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.</ref> فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و به خصوص آفتاب سوختگی از جمله دیگر بیماری‌های رایج نزد حاجیان است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.</ref>

===بروز حوادث===
بروز حوادث، علت دیگر مرگ و میر در ایام حج است. ازدحام جمعیت از عوامل اصلی حوادث منجر به مرگ و زخمی شدن حاجیان به شمار می‌رود. ازدحام بخصوص در مراسم رمی جمرات از مشکلات رایجی بوده است که بخصوص در سال‌های گذشته جان بسیاری را گرفته است. در سال ۱۴۱۵ق. /۱۹۹۴م. بر اثر ازدحام موجود در رمی جمرات ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11.</ref> حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ /۱۹۹۷م. ۱۴۱۸/۱۹۹۸م. ۱۴۲۱ق. / ۲۰۰۱ و ۱۴۲۴ق. / ۲۰۰۴ نیز تکرار شد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202
. Guests Of GOD, p 11</ref> در صبح روز عید قربان سال ۱۴۲۶ق. / ۱۳۸۲ ش. تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج در اطراف حوض جمره عقبه شد و ۲۵۱ نفر کشته و بیش از۲۴۰ نفر زخمی شدند<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453..</ref> از آن زمان تغییرات زیادی در ساختمان جمرات صورت گرفته است تا بتواند بار زیاد حاجیان را تحمل کند. (جمرات)

حوادث غیر مترقبه مانند آتش‌سوزی و تصادف نیز از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان در حج است که به رغم پیشرفت‌های فناوری همچنان وقوع می‌یابد. از نمونه‌های آتش‌سوزی مربوط به آتش‌سوزی در منا در سال۱۹۷۵ میلادی است که به کشته شدن ۲۰۰ نفر انجامید.<ref>Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref> در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در منا آتش‌سوزی بزرگی به وقوع پیوست که ۳۴۳ نفر را به کام مرگ کشاند و ۱۵۰۰ نفر مجروح بر جای گذارد.<ref>Guests Of GOD, P. 11.</ref> تصادف وسایل نقلیه از جمله اتوبوس‌های مسافربری نیز از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛.</ref> و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341.</ref> و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.</ref> به دلیل حوادث ناشی از تصادفات اتومبیل تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی الحجه کشته شده‌اند.

==در روایات==
سفارش‌های اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیه‌هایی قرار می‌گیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر وجود دارد؛‌ مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست و شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه.<ref name=":0">من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.</ref> برخی از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام [[احرام]] یا [[حلق]] و تقصیر، در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن تصریح کرده‌اند.<ref>حج برنامه تکامل، ص 201.</ref> آنچه بخصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تأکید است، کارکرد مثبت [[زیارت کعبه|زیارت خانه خدا]] و مراسم حج بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان با تأکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و [[زیارت]] را که یکی از برنامه‌های اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.<ref>مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==

{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22178/حج-بهداشت
 | عنوان = حج/ بهداشت
 | نویسنده = کامران محمدحسینی
}}

*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*'''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، علی بن عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
*'''افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام'''، عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
*'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
*'''با من به خانه خدا بیایید'''، محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
*'''پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
*'''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌'''، محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
*'''تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره'''، حسین حاجیان فر، سارا طهماسبی، زهره کدخدایی، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
*'''حج برنامه تکامل'''، سید محمد ضیاء طباطبایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه ال‍س‍ری‍ه ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز دول‍ت‍ش‍ی‍ن ال‍ی م‍ک‍ه ال‍م‍ک‍رم‍ه ۱۸۹۸–۱۸۹۹'''، عبدالعزیز دولتشین، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
*'''الحجر الصحی فی الحجاز'''، جلودن صاری یلدز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
*'''درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة'''، سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
*'''دلیل الحاج الصحی'''، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
*'''راهنمای پزشکی حج'''، پیمان ادیبی، مصطفی قانعی، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
*'''راهنمای سلامت زائران حج تمتّع'''، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران، سازمان حج و زیارت.
*'''روزنامه رسمی کشور'''، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
*'''صحتک فی الحج و العمره'''، حسان شمسی باشا، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت'''، تهران، ۱۳۹۱ش.
*'''مجموعه رسائل خطی فارسی'''، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
*'''مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)'''، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
*'''المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام'''، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
*'''موسوعة مراه الحرمین'''، ایوب صبری پاشا، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*'''ندوة الحج الکبری'''، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
*'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
*'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
{{آغاز چپ‌چین}}
* Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.
* Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012.
* the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994.
{{پایان}}
{{پایان}}
{{حج و عمره}}

[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]