در حال ویرایش بهداشت حج

'''بهداشت حج''' به معنای حفظ سلامت حاجیان در سفر [[حج]] است. حفظ سلامتی در سفر طولانی و دشوار حج در طول تاریخ یکی از چالش‌های اصلی این آیین عبادی بوده است. کم‌آبی در طول راه، خطر حمله راهزنان، شیوع بیماری‌های واگیر در [[مکه]] و [[مدینه]]، بهداشت نامناسب محل اسکان زائران، ‌آسیب‌دیدگی در ازدحام جمعیت، وقوع بلایای طبیعی از قبیل سیل از عوامل به خطر انداختن سلامتی حاجیان بود. در منابع تاریخی گزارش‌هایی از این خطرات و از تلاش‌ مردمان برای کنترل و مقابله با آ‌ن‌ها آمده است.

از سده بیستم میلادی و در پی پیشرفت‌های دانش پزشکی و تغییر شرایط مسافرت و [[اسکان حج|اسکان حاجیان]]، حفظ بهداشت و سلامتی در حج پیشرفت چشمگیری داشته و در دوران معاصر نیز تأسیس نهادهایی که وظیفه حفظ سلامت و بهداشت حاجیان را بر عهده دارند و فراهم آوردن شرایط بهداشتی، واکسیناسیون،‌ ساخت کشتارگاه‌های [[قربانی]] و توسعه اماکن مرتبط به مناسک حج بخشی از اقداماتی است که به کاهش خطرات حج یاری رسانده است. 

امروزه در [[ايران|ایران]]، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی و سلامت حاجیان است. معاینات اولیه، تلقین واکسن، آموزش‌های بهداشتی، اعزام پزشک برای هر کاروان و راه‌اندازی مراکز پزشکی در [[مکه]] و [[مدینه]]، از اقدامات بهداشتی ایران است. [[سازمان حج]] جمهوری اسلامی ایران نیز، که یکی از وظایف آن [[اسکان در حج]] است، وظیفه تامین شرایط سالم و بهداشتی [[اسکان در حج|اسکان]] و [[تغذیه در حج|تغذیه]] حاجیان را بر عهده دارد.

==دشواری‌های تاریخی سفر حج==

*'''کم آبی در راه''': در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، بویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه [[حج]] جان دادند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref>
*'''ناامنی''': خطر دیگر، هجوم راهزانان،  بویژه در محدوده [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] بود.{{یادداشت|بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.}} در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref>
*'''بهداشت نامطلوب در کشتی‌ها:'''در سده نوزدهم قمری، سفر دریایی به مکه رواج یافت. این گونه از سفر، مناسب‌تر از سفر زمینی بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی آن شمرده می‌شد. شرایط نامناسب بهداشتی، تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>
*'''چالش‌های سلامتی در حجاز''':چالش‌های سلامتی حج‌گزاران، پس از رسیدن به [[حجاز]] عبارت بود از: سختی و خستگی راه،{{یادداشت|سختی و خستگی راه، بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.}} تغییر آب و هوا{{یادداشت|به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.}}  و تغییر رژیم غذایی.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.</ref>
*'''شرایط غیر بهداشتی اقامت''': در گذشته، [[اسکان در حج]]، بویژه برای فقیران، شرایط نامناسبی داشت. اقامت تعداد زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.</ref> سکونت در فضای باز<ref>الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.</ref> و نبود حمام و مستراح بهداشتی<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.</ref> برخی از گزارش‌ها در این زمینه است.
*امکانات بهداشتی [[مکه]] و [[مدینه]]، نامناسب بود. برای نمونه، تجمع فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند،<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> نبود حمام کافی<ref name=":1">پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب{{یادداشت|فاضلاب منازل، به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند و در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.}}<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> برخی از گزارش‌ها درباره این دو شهر است.
*'''کمبود منابع آب در حرمین''': منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت، که باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref>
*'''قربانی''': نبود ساز و کاری برای دفن امعا و احشای [[قربانی|قربانی‌ها]] در صحرای منا نیز، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>
*'''بلایای طبیعی و جنگ‌ها''': بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد، از دیگر دلائل مرگ حاجیان بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref><ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref>
*'''ازدحام جمعیت''': یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه، بویژه هنگام برخی از [[مناسک حج]]، مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]]، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>

===بیماری‌های فراگیر===

====وبا و طاعون====
«وبا»، در عربی نامی برای همه بیماری‌های فراگیر بوده است.<ref name=":2" />{{یادداشت|آنچه در دوران جدید، بویژه در زبان فارسی با نام وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا (Vibrio cholerae) ناشی شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام «کولیرا» نیز می‌نامیده‌اند.}} «طاعون» نیز، در فرهنگ‌های عربی، گاه هم‌معنا با وبا و گاه به عنوان نوعی بیماری فراگیر شناخته شده است.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.</ref> 

شرایط بهداشتی نامناسب، تجمع افراد زیاد در یک مکان، هوای گرم [[حجاز]] و کمبود آب به شیوع بیماری‌های فراگیر کمک می‌کرد.<ref name=":2">افاده الانام، ج2، ص 459-460.</ref> 

پیشینه این بیماری‌ها به دوره [[حضرت محمد(ص)]] باز‌می‌گردد.<ref>اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.</ref> در سده‌های بعد نیز، گزارش‌هایی درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه آمده است.<ref>نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.</ref> برای نمونه، در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شیوع یافت که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج با شتاب مکه را ترک کند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226.</ref> به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳، ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.</ref>

در سده نوزدهم میلادی، بیماری‌های فراگیر به شکل وبای کولیرا،{{یادداشت|بیماری عفونی واگیردار با علائمی چون اسهال و استفراغ شدید، کند شدن نبض، و دردهای عضلانی که معمولاً از طریق آب و سبزیجات آلوده سرایت می‌کند. (کُلِرا).}}<ref>فرهنگ فارسی عمید، ذیل مدخل وبا.</ref> در جهان و از جمله در مکه و مدینه شیوع یافت. نخستین مورد وبا، در سال ۱۸۳۱م. از حجاز آغاز شد و به اروپا نیز وارد شد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا در سال ۱۸۴۶م. باعث مرگ نزدیک به ۱۵ هزار نفر و در سال ۱۸۶۵م. موجب مرگ ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا پس از آن نیز، بارها شایع شده، که شدیدترین آن در سال ۱۸۹۳م. بود و باعث درگذشت نزدیک به ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.</ref> شیوع این بیماری تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.<ref>the Hajj Today,p81</ref>

====تب دنگی====
بیماری تب دنگی{{یادداشت|Dengue fever}} یکی از بیماری‌های فراگیر بوده، که در سده سیزدهم قمری در موسم حج شایع شده است. بر پایه گزارشی در کتاب تحصیل المرام، این بیماری{{یادداشت|در زبان عربی به این بیماری، «أبو الرُّکَب» گفته می‌شد.}} که در سال ۱۲۸۲ق. شیوع یافت، با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و پس از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.</ref>

===پیشگیری از شیوع===
{{اصلی|قرنطینه}}
در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم، پادشاه [[عثمانی]] هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص 292-293؛ the Hajj Today, p70</ref> نخستین اجلاس جهانی بهداشت، در سال ۱۸۵۳م. در پاریس تشکیل شد. در این اجلاس، حضور حاجیان در مکه از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شده و بر استفاده از [[قرنطینه]] برای کنترل آن تأکید شد.<ref>the Hajj Today,p 71</ref>

دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی، به تجهیز بیمارستان‌های مکه، پاکسازی شهر و منابع آب و ایجاد محل خاصی برای ذبح [[قربانی]] پرداخت.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.</ref> قرنطینه‌ها نیز افزایش یافتند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیانی که از سفر حج باز می گشتند، قرنطینه‌هایی مانند قرنطینه طور و قرنطینه بیروت در بندرها ایجاد شد.<ref>الحج قبله مئه سنه، ص 215؛ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.</ref> حاجیان در قرنطینه‌ها معاینه شده و اگر مشکوک به داشتن وبا بودند، تا چند هفته در قرنطینه می‌ماندند. بیشتر قرنطیه‌ها، شرایط دشواری داشت<ref>نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.</ref> و ماندن در آنها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی، افزایش هزینه سفر، بی‌پول شدن برخی حاجیان، شرایط بد بهداشتی و کمبود آب و غذا از مشکلات قرنطینه‌ها شمرده می‌شد.

==بهداشت حج در دوره معاصر==

===حرمین===
با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی مربوط به بهداشت عمومی در دنیا، شرایط بهداشتی [[حج]] نیز بهبود یافت. در [[عربستان]]، در سال ۱۹۲۶م. (۱۳۴۴ق) به فرمان ملک عبدالعزیز [[آل سعود|سعودی]]، «مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی»{{یادداشت|مدیریة الصحة العامة و الاسعاف.}} آغاز به کار کرد، که افزون بر مسائل بهداشتی عربستان، نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را نیز بر عهده داشت.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref> در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref>

از سال ۱۳۷۲ش. (۱۴۱۳-۱۴۱۴ق) توسط بانک توسعه اسلامی، برای انجام مناسک [[قربانی]] کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه راه‌اندازی شد. به گفته برخی، این اقدام به بهبود شرایط بهداشتی حج کمک زیادی کرده است.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.</ref> 

===حاجیان ایرانی===
در [[ايران|ایران]] از سال ۱۳۳۳، صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و دریافت واکسن بوده است.<ref name=":3">روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.</ref> امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی حاجیان است. معمولاً برای هر کاروان، یک پزشک ویژه فرستاده می‌شود. مراکز پزشکی مجهزی نیز در [[مکه]] و [[مدینه]] برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است. این معاونت، به پژوهش در امور پزشکی حج نیز پرداخته و به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران کمک می‌کند.

معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی، پیش از سفر انجام می‌شود. تزریق واکسن مننژیت، برای همه زائران اجباری است و دیگر واکسن‌ها، با نظر پزشک کاروان تزریق می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.</ref> [[اسکان در حج]]، که بخشی از آن رسیدگی به وضعیت بهداشتی هتل‌ها است،<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.</ref> از اقدامات [[سازمان حج]] جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز آماده می‌شود که تأثیر زیادی در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی آماده شده و میان زائران ایرانی در اقامت‌گاه‌های مکه و مدینه پخش می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.</ref>

===حاجیان دیگر کشورها===
با پیشرفت دانش پزشکی در دنیا، در بسیاری از کشورهای اسلامی تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد و بررسی مسائل بهداشتی، یکی از موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت.<ref name=":3" />

==بیماری‌ها و مشکلات شایع==
امروزه کشورهای اسلامی اقدامات گسترده‌ای برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند؛ با این همه، افزون بر بیماری‌ها، شماری از حاجیان نیز در موسم حج به دلایل مختلف جان می‌دهند. در سال‌های اخیر،{{یادداشت|بر پایه آمارهایی در سال‌های ۱۴۳۳ و ۱۴۳۲ق.}} بر پایه آمار وزارت بهداشت [[عربستان]]، در ۱۵ روز موسم حج{{یادداشت|از یکم تا ۱۵ ذی حجه.}} در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، نزدیک به هزار نفر جان داده اند، که شمار جانباختگان در مکه نسبت به مدینه بسیار بیشتر بوده‌اند.{{یادداشت|در سال ۱۴۳۰ق. (۲۰۰۹م) در مکه ۶۴۶ تن و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. (۲۰۱۰م) در مکه ۷۱۷ و در مدینه ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. (۲۰۱۱م) در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. (۲۰۱۲م) در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.}}<ref>الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236؛ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.</ref>

===بیماری‌های فراگیر===
امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است، که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم [[حجاز]] دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،{{یادداشت|که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.}} فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها، معمولاً راهکارهایی مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.</ref> 

===بیماری‌های تنفسی===
مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی، به شکل سرماخوردگی پدیدار می‌شود<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.</ref> و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.<ref>راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.</ref> دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی{{یادداشت|سینه پهلو.}} میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی، ص341.</ref>

===بیماری‌های زمینه‌ای===
بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند، که پیش از سفر حج در آن‌ها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها، موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای بوده و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.</ref> قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.</ref> کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر بوده و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند.

===بیماری‌های گوارشی===
در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26؛ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref> اسهال مسافرتی نیز،{{یادداشت|حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.}} یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.<ref name=":4">تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref>

===گرمازدگی===
گرمازدگی،{{یادداشت|گرمازدگی، ناشی از اقامت طولانی زیر تابش مستقیم خورشید بوده و باعث کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود.}} یکی از بیماری‌های شایع در دوران حج بوده<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.</ref> و ممکن است با نشانه‌هایی مانند گرفتگی عضلات، خستگی شدید، ضعف بدن و در نهایت شوک همراه باشد.<ref>میقات حج، شماره 6، ص 193-195.</ref> گرمازدگی، ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب، آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت و خودداری از رفت و آمد انفرادی به حاجیان توصیه می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.</ref>

===دیگر بیماری‌ها===
فشار جمعیت و راه رفتن در زمان طولانی، گاه باعث گرفتگی‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها می‌شود.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.</ref> از دیگر مشکلات شایع در حج، اختلالات روانی است که ممکن است به دلیل قطع بی‌موقع داروها، دوری از خانواده، تغییر در رژیم غذایی و استرس باشد.<ref>بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.</ref> اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان، در برخی از حاجیان کهنسال دیده می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.</ref> فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق‌سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و بویژه آفتاب‌سوختگی از جمله بیماری‌های رایج در حج است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.</ref>

===بروز حوادث===
بروز حوادث، مانند ازدحام جمعیت، بویژه در [[رمی جمرات]] جان بسیاری را گرفته است. برای نمونه، در سال ۱۴۱۵ق. (۱۹۹۴م) در رمی جمرات، ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11</ref>{{یادداشت|حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ق. (۱۹۹۷م)، ۱۴۱۸ق. (۱۹۹۸م)، ۱۴۲۱ق. (۲۰۰۱م) و ۱۴۲۴ق. (۲۰۰۴م) نیز تکرار شده است.}}<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202. Guests Of GOD, p 11</ref> پس از سال ۱۴۲۶ق. (۱۳۸۲ش) که تراکم جعیت باعث مرگ ۲۵۱ تن شد، تغییرات زیادی در ساختمان [[جمرات]] صورت گرفت تا گنجایش جمعیت حاجیان را داشته باشد.

آتش‌سوزی، یکی دیگر از عوامل مرگ و میر حاجیان در حج بوده است. برای نمونه، در سال ۱۹۹۷م. (۱۴۱۷-۱۴۱۸ق) در [[منا]]، در آتش‌سوزی بزرگی که روی داد، ۳۴۳ نفر جان دادند و ۱۵۰۰ نفر مجروح شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11</ref>{{یادداشت|پیش از آن، در سال۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق) آتش‌سوزی در منا موجب کشته شدن ۲۰۰ نفر شد.}}<ref>Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref>  

تصادف وسایل نقلیه، از جمله اتوبوس‌های مسافربری از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. برای نمونه، میان سال‌های ۱۴۳۱ و ۱۴۳۳ق. بیش از صد نفر، تنها در فاصله یکم تا پانزدهم [[ذی حجه]]، بر اثر تصادفات کشته شده‌اند.{{یادداشت|در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر.}}<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.</ref>

از موارد اخیر حوادث در موسم حج، کشته شدن هزاران تن از ملیت‌های مختلف حاضر در حج، بر اثر ازدحام جمعیت در منا در روز عید قربان سال ۱۴۳۷ق./۱۳۹۴ش. بود که به [[فاجعه منا]] شهرت یافته است.

==در روایات==
در روایات، سفارش‌هایی درباره بهداشت فردی، مانند پاکیزگی لباس و سفارش‌هایی درباره بهداشت سفر، مانند شست‌و‌شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو وجود دارد.<ref name=":0">من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.</ref> این سفارش‌ها، درباره بهداشت [[حج]] نیز کاربرد دارند. به باور برخی از پژوهشگران، برخی از [[مناسک حج]]، مانند غسل مستحب در هنگام [[احرام]]، در کنار هدف‌های معنوی، هدف‌های بهداشتی نیز دارند.<ref>حج برنامه تکامل، ص 201.</ref> برخی از نویسندگان، [[زیارت کعبه]] و مناسک حج را مایه حفظ بهداشت روانی و باعث آرامش درونی دانسته‌اند.<ref>مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.</ref>

==جستارهای وابسته==

*[[تغذیه در حج]].
*[[اسکان در حج]].

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22178/حج-بهداشت
 | عنوان = حج/ بهداشت
 | نویسنده = کامران محمدحسینی
}}
*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*'''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، علی بن عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
*'''افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام'''، عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
*'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
*'''با من به خانه خدا بیایید'''، محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
*'''پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
*'''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌'''، محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
*'''تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره'''، حسین حاجیان فر، سارا طهماسبی، زهره کدخدایی، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
*'''حج برنامه تکامل'''، سید محمد ضیاء طباطبایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه ال‍س‍ری‍ه ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز دول‍ت‍ش‍ی‍ن ال‍ی م‍ک‍ه ال‍م‍ک‍رم‍ه ۱۸۹۸–۱۸۹۹'''، عبدالعزیز دولتشین، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
*'''الحجر الصحی فی الحجاز'''، جلودن صاری یلدز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
*'''درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة'''، سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
*'''دلیل الحاج الصحی'''، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
*'''راهنمای پزشکی حج'''، پیمان ادیبی، مصطفی قانعی، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
*'''راهنمای سلامت زائران حج تمتّع'''، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران، سازمان حج و زیارت.
*'''روزنامه رسمی کشور'''، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
*'''صحتک فی الحج و العمره'''، حسان شمسی باشا، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت'''، تهران، ۱۳۹۱ش.
*'''مجموعه رسائل خطی فارسی'''، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
*'''مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)'''، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
*'''المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام'''، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
*'''موسوعة مراه الحرمین'''، ایوب صبری پاشا، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*'''ندوة الحج الکبری'''، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
*'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
*'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
{{آغاز چپ‌چین}}
* Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.
* Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012.
* the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994.
{{پایان}}
{{پایان}}
{{حج و عمره}}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:بهداشت حج]]