در حال ویرایش تحلل

{{جا:ويرايش}}

'''تحلل''' بیرون آمدن از ا[[حرام]] و جواز ارتکاب [[محرمات احرام]] را گویند.

«تحلل» از ریشه «ح ـ ل ـ ل» به معنای گشوده شدن گره<ref>. العین، ج3، ص27، «حلل. </ref><ref>المحیط فی اللغه، ج2، ص314، «حل.</ref><ref>تاج العروس، ج14، ص159.</ref>و از میان رفتن ممنوعیت<ref>. قاموس قرآن، ج2، ص167.</ref><ref>التحقیق، ج2، ص272، «حل. </ref>است. ریشه آن نیز به معنای جایز بودن است.<ref>. معجم مقاییس اللغه، ج2، ص21.</ref><ref>لسان العرب، ج11، ص167.</ref><ref>مجمع البحرین، ج5، ص354، «حل. </ref>در اصطلاح فقهی، تحلل به معنای بیرون آمدن از احرام و حلال شدن کارهایی است که به سبب احرام بر احرام‌گزار حرام شده است.<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص177.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240.</ref><ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص46.</ref>از اصطلاحات هم‌معنا با آن، «[[احلال]]»<ref>. المهذب، ج1، ص214-215.</ref><ref>بدائع الصنائع، ج2، ص159.</ref><ref>جامع المقاصد، ج3، ص115-116.</ref>و از واژه‌های مرتبط با آن، «[[حلّ]]»<ref>. الوسیله، ص164-165، 168.</ref><ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص96.</ref>است.

اهمیت تحلل از آن رو است که اگر احرام‌گزار پس از احرام، کارهایی را که موجب تحلل می‌شود، انجام ندهد، محرمات احرام همچنان بر او حرام خواهد بود و وی بر احرام خود باقی می‌ماند.<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص177.</ref><ref>المجموع، ج8، ص205.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص588.</ref>آیه (وَ اِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا) (مائده/5، 2) به مسئله تحلل اشاره دارد. برخی مفسّران «قضاء تفث» را در (آیه 29 حج/22) کنایه از تحلل دانسته‌اند.<ref>. مجمع البیان، ج7، ص131.</ref><ref>التفسیر الوسیط، ج2ص1642.</ref><ref>المیزان، ج14، ص371.</ref> (← تفث)

سبب‌های تحلل در [[حج]] یا [[عمره]] عبارتند از: [[تقصیر]]،[[حلق]]، [[طواف]]، [[سعی]]، [[طواف نساء]]، [[قربانی کردن]]، و اشتراط تحلل. (← ادامه مقاله)

در باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث<ref>. الکافی، کلینی، ج4، ص438-439.</ref><ref>التهذیب، ج5، ص157.</ref>احلال در [[عمره تمتع]] با تقصیر یعنی کوتاه کردن مو یا ناخن پس از انجام دادن سعی، صورت می‌گیرد.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص363.</ref><ref>الروضة البهیه، ج1، ص189-190.</ref><ref>مدارک الاحکام، ج8، ص461.</ref>شماری از فقیهان به رغم آن‌که حلق (تراشیدن سر) را در عمره تمتع جایز ندانسته‌اند، آن را از آن رو که متضمّن تقصیر نیز هست، موجب تحلل دانسته‌اند.<ref>. ریاض المسائل، ج7، ص186.</ref>اما فقیهان دیگر با ردّ این استدلال، تحلل از احرام عمره تمتع را با حلق نپذیرفته‌اند.<ref>. جواهر الکلام، ج20، ص453.</ref><ref>المعتمد، ج5، ص105-106.</ref>در باور مشهور فقیهان امامی، با حصول تحلل در عمره تمتع، همه محرمات احرام جز [[صید حرمی]](صیدی که حرمت آن برآمده از حضور در حرم مکه است) بر احرام‌گزار حلال می‌شود.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص363.</ref><ref>غنیة النزوع، ص179.</ref><ref>منتهی المطلب، ج10، ص433.</ref>شماری از فقیهان به پشتوانه دو حدیث<ref>. وسائل الشیعه، ج13، ص505.</ref>که مورد توجه و التزام مشهور قرار نگرفته است، <ref>. موسوعة الامام الخوئی، ج29، ص167.</ref> حلق را نیز حرام دانسته‌اند.<ref>. الروضة البهیه، ج1، ص190.</ref><ref>انوار الفقاهه، ص153.</ref><ref>موسوعة الامام الخوئی، ج29، ص167.</ref> (← حلق و تقصیر)

به باور فقیهان امامی، در [[عمره مفرده]] دو تحلل یافت می‌شود: 1. تحلل اول با حلق یا تقصیر صورت می‌گیرد<ref>. شرائع الاسلام، ج1، ص276.</ref><ref>السرائر، ج1، ص601.</ref><ref>مختلف الشیعه، ج4، ص365.</ref>که با آن، همه محرمات احرام جز استمتاع جنسی بر شخص محرم حلال می‌گردد.<ref>. مختلف الشیعه، ج4، ص365.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص277.</ref><ref>السرائر، ج1، ص602.</ref>2. تحلل دوم که به تصریح احادیث<ref>. التهذیب، ج5، ص254-255.</ref>با طواف نساء فرادست می‌آید و به حلیت همه محرمات حتی کامیابی جنسی می‌انجامد.<ref>. مختلف الشیعه، ج4، ص365.</ref><ref>شرائع، ج1، ص277.</ref><ref>السرائر، ج1، ص602.</ref>

فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایاتی<ref>. صحیح البخاری، ج5، ص85.</ref><ref>السنن الکبری، ج5، ص216.</ref>در عمره مفرده تنها به یک تحلل باور دارند و بیشتر آنان گفته‌اند که این تحلل با حلق یا تقصیر تحقق می‌یابد<ref>. المغنی، ج3، ص411.</ref><ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص30.</ref><ref>فتح العزیز، ج7ص383.</ref>و همه محرمات احرام را حلال می‌سازد.<ref>. تحفة الفقهاء، ج1، ص403.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص568.</ref>البته فقیهانی که حلق را از مناسک نمی‌دانند، بر آنند که تحلل با گزاردن طواف و سعی صورت می‌گیرد.<ref>. فتح العزیز، ج7، ص383.</ref>

در باور مشهور فقه امامی، انجام دادن محرمات احرام در حج به ویژه [[حج تمتع]]، در سه مرحله بر محرم حلال می‌شود و به تعبیر دیگر، حج دارای سه‌گونه تحلل است<ref>. الخلاف، ج2، ص348.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240.</ref><ref>موسوعة الامام الخوئی، ج27، ص176.</ref>؛ ولی فقیهان اهل سنت<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص70.</ref><ref>فتح العزیز، ج7، ص372.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص585.</ref>و شماری از فقیهان امامی<ref>. الانتصار، ص255.</ref><ref>الکافی، حلبی، ص216.</ref>به دو‌گونه تحلل در حج باور دارند:

در باور مشهور فقیهان امامی، تحلل اول برای حج‌گزار با حلق یا تقصیر (ازاله یا کوتاه کردن مو) تحقق می‌یابد.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص363، 377.</ref><ref>الخلاف، ج2، ص348.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240.</ref>البته در باره جزئیات این حکم، میان احرام‌گزار مرد و زن و نیز میان کسی که نخستین [[حج واجب]] خود را به جا می‌آورد و دیگر حج‌گزاران تفاوت‌هایی دیده می‌شود. (← حلق و تقصیر) پشتوانه نظر مشهور، روایات گوناگون از جمله احادیثی از [[امام صادق(ع)]] است.<ref>. الحدائق، ج17، ص252-253.</ref><ref>جواهر الکلام، ج19، ص251-252.</ref>به تصریح فقیهان، حلق یا تقصیر تنها در صورتی موجب تحلل می‌شوند که پیش از آن، [[رمی جمره عقبه]] و قربانی انجام شده باشند.<ref>. الدروس، ج1، ص455.</ref><ref>الروضة البهیه، ج1، ص199.</ref><ref>جواهر الکلام، ج19، ص256.</ref>در باور‌اندکی از فقیهان امامی، به پشتوانه روایتی، با رمی جمره عقبه، تحلل اول تحقق می‌یابد.<ref>. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص549.</ref><ref>مختلف الشیعه، ج4، ص299.</ref><ref>الدروس، ج1، ص455.</ref>نیز بر پایه سخنی کمیاب در فقه امامی، در حج تنها دو تحلل وجود دارد و تحلل اول در حج پس از گزاردن طواف زیارت و سعی فرادست می‌آید.<ref>. الانتصار، ص255.</ref><ref>الکافی، حلبی، ص216.</ref>

به باور مشهور فقیهان امامی، پس از تحلل اول در حج، به پشتوانه احادیث<ref>. الحدائق، ج17، ص252-253.</ref><ref>جواهر الکلام، ج19، ص251-252.</ref>انجام دادن همه محرمات احرام جز کامیابی جنسی و کاربرد بوی خوش حلال می‌شود.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص376-377.</ref><ref>الخلاف، ج2، ص348.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240.</ref><ref>الروضة البهیه، ج1، ص199.</ref>البته در باور شماری از فقیهان، به پشتوانه حدیثی، صید کردن احرام‌گزار یا «[[صید احرامی]]» یعنی صیدی که حرمت آن برآمده از احرام باشد، نیز پس از تحلل اول بر حرمت خود باقی می‌ماند.<ref>. جواهر الکلام، ج19، ص255.</ref><ref>موسوعة الامام الخوئی، ج29، ص336.</ref>در [[حج قران]] و [[افراد]]، در باور فقیهان امامی، پس از تحلل اول کاربرد بوی خوش نیز حلال می‌شود.<ref>. مختلف الشیعه، ج4، ص297.</ref><ref>الدروس، ج1، ص455.</ref><ref>موسوعة الامام الخوئی، ج29، ص333.</ref>البته‌اندکی از فقها<ref>. الدروس، ج1، ص455.</ref>این تحلل را وابسته به آن دانسته‌اند که طواف و سعی پیش از اعمال [[منا]] انجام شده باشد؛ ولی دیگر فقیهان به پشتوانه اطلاق ادله، چنین شرطی را باور ندارند.<ref>. الحدائق، ج17، ص258-259.</ref><ref>جواهر الکلام، ج19، ص257.</ref>

در باور شماری از فقیهان امامی، تحلل دوم با [[طواف حج]] که به آن طواف زیارت نیز گفته می‌شود، تحقق می‌یابد.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص377.</ref><ref>السرائر، ج1، ص601.</ref><ref>الوسیله، ص187.</ref>حتی شماری از فقیهان، گزاردن [[نماز طواف]] را نیز برای تحلل لازم ندانسته‌اند.<ref>. جواهر الکلام، ج19، ص257-258.</ref><ref>کشف اللثام، ج6، ص225.</ref>ولی بیشتر فقیهان به پشتوانه روایات و استصحاب، بر آنند که تحلل دوم پس از انجام دادن سعی میان [[صفا]] و [[مروه]] تحقق می‌یابد.<ref>. الکافی، حلبی، ص216.</ref><ref>مختلف الشیعه، ج4، ص299-300.</ref><ref>مدارک الاحکام، ج8، ص106.</ref>

به اجماع فقیهان امامی، تحلل سوم با گزاردن [[طواف نساء]] تحقق می‌یابد.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص377.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240.</ref><ref>مسالک الافهام، ج2، ص325.</ref>پس از تحلل سوم، انجام دادن همه محرمات احرام بر احرام‌گزار حلال می‌شود.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص377.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240.</ref><ref>الروضة البهیه، ج1، ص199.</ref>در باور فقیهان امامی، کاربرد بوی خوش در حج تمتع پس از طواف زیارت تا هنگام گزاردن طواف نساء مکروه است.<ref>. النهایه، ص263.</ref><ref>السرائر، ج1، ص602.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240.</ref>البته‌اندکی از فقیهان به پشتوانه احادیث، حرمت صید احرامی را تا روز سیزدهم ذی‌حجه باقی دانسته‌اند.<ref>. جواهر الکلام، ج20، ص39.</ref><ref>موسوعة الامام الخوئی، ج29، ص336.</ref>

در باور فقیهان شافعی و حنبلی، تحلل اول با انجام دادن دو رفتار از سه واجب حج یعنی رمی، حلق (یا تقصیر) و طواف تحقق می‌یابد<ref>. فتح العزیز، ج7، ص373.</ref><ref>بحر الرائق، ج2، ص607.</ref><ref>کشاف القناع، ج2ص585.</ref>؛ اما مالکیان تحلل اول را با رمی جمره عقبه، حاصل دانسته<ref>. الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص36.</ref><ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص45.</ref><ref>الثمر الدانی، ص375.</ref>و آن را تحلل اصغر خوانده‌اند.<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص283.</ref><ref>الثمر الدانی، ص375.</ref>در باور مشهور حنفیان، تحلل اول با حلق یا تقصیر صورت می‌گیرد.<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص70.</ref><ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص408.</ref><ref>بدائع الصنائع، ج2، ص140.</ref>آن دسته از فقیهان شافعی و حنبلی که حلق را جزء [[مناسک حج]] نشمرده‌اند، تحلل اول را با انجام دادن یکی از دو کار دیگر یعنی رمی وطواف فراهم می‌دانند.<ref>. فتح العزیز، ج7، ص372-373.</ref>پس از تحلل اول، در باور همه فقیهان اهل سنت، به پشتوانه سخن [[عایشه]] از [[پیامبر گرامی(ص)]] همه محرمات احرام جز کامیابی جنسی<ref>. السنن الکبری، ج5، ص135.</ref>و شکار کردن بر احرام‌گزار حلال می‌شود.<ref>. فتح العزیز، ج7، ص385.</ref><ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص408.</ref><ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص45.</ref><ref>الثمر الدانی، ص375.</ref>در باور مشهور مالکیان، کاربرد بوی خوش پس از تحلل اول همچنان حرام است و این حرمت تا هنگام تحلل دوم باقی می‌ماند.<ref>. الاستذکار، ج4، ص358.</ref><ref>المنتقی، ج3، ص30.</ref><ref>بدایة المجتهد، ج1، ص297.</ref>شافعیان پس از تحلل اول، خودداری از بوی خوش را مستحب شمرده‌اند.<ref>. المجموع، ج8، ص233-234.</ref>

تحلل دوم در حج، در باور شافعیان و حنبلیان، با انجام دادن رفتار سوم از سه واجبِ رمی، حلق، و طواف حاصل می‌شود<ref>. المجموع، ج8، ص224، 231.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص585.</ref>و در باور حنفیان و مالکیان، با انجام دادن [[طواف افاضه]] (زیارت) تحقق می‌یابد.<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص159.</ref><ref>البحر الرائق، ج2، ص607.</ref><ref>الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص46.</ref>پس از تحلل دوم که تحلل اکبر نیز خوانده می‌شود، <ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص283.</ref><ref>الثمر الدانی، ص375.</ref> به اجماع فقیهان اهل سنت، انجام دادن همه محرمات احرام، از جمله کامیابی جنسی، بر احرام‌گزار حلال می‌گردد.<ref>. مختصر المزنی، ص68.</ref><ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص408.</ref><ref>الثمر الدانی، ص375.</ref>

در باور فقیهان امامی<ref>. المبسوط طوسی، ج1، ص332.</ref><ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص385.</ref><ref>شرائع الاسلام، ج1، ص255.</ref>و اهل سنت<ref>. مغنی المحتاج، ج1، ص532.</ref><ref>الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص93.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص609-610.</ref>در صورت احصار (بازماندن احرام‌گزار از ادامه مناسک حج یا عمره به سبب بیماری در باور فقیهان امامی<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص332.</ref><ref>السرائر، ج1، ص638.</ref>یا جلوگیری دشمن از ادامه مناسک در باور بیشتر فقیهان اهل سنت<ref>. المغنی، ج3، ص376-377.</ref><ref>المجموع، ج8، ص294-296.</ref><ref>مواهب الجلیل، ج4، ص290-291.</ref> و یا صدّ (بازداشتن دشمن از مناسک حج بر پایه فقه امامی<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص332.</ref><ref>مختلف الشیعه، ج4، ص343.</ref> احرام‌گزار می‌تواند با تحلل از احرام بیرون شود. برای جواز تحلل، به(آیه 196 بقره/2) و احادیث<ref>. الکافی، کلینی، ج4، ص369.</ref><ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص514-515.</ref><ref>التهذیب، ج5، ص3.</ref>استناد شده است. برای حصول تحلل، بر پایه فقه امامی، افزون بر نیت تحلل، قربانی کردن هم لازم است.<ref>. شرائع الاسلام، ج1، ص255.</ref><ref>مستند الشیعه، ج13، ص142.</ref>البته شماری از آنان برای فرد مصدود، قربانی کردن را لازم ندانسته‌اند.<ref>. السرائر، ج1، ص641.</ref><ref>الحدائق، ج16، ص10.</ref>درباره وجوب حلق یا تقصیر برای تحلل محصور و مصدود، در فقه امامی تفاوت دیدگاه یافت می‌شود: برخی حلق؛ شماری تقصیر؛ و بعضی تخییر میان حلق و تقصیر را پذیرفته‌اند و برخی در باره فرد مصدود هیچ یک را واجب نشمرده‌اند. (← احصار و صد) فقیهان شافعی، حنفی و حنبلی نیز به وجوب قربانی برای تحلل محصور باور دارند<ref>. الام، ج2، ص173، 178.</ref><ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص106.</ref><ref>المغنی، ج3، ص371.</ref>؛ ولی مالکیان آن را واجب ندانسته‌اند.<ref>. مواهب الجلیل، ج4، ص294.</ref><ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص93-94.</ref> (← احصار و صد)

به باور فقیهان امامی<ref>. الخلاف، ج2، ص425-428.</ref><ref>جواهر الکلام، ج20، ص129.</ref><ref>المعتمد، ج5، ص47.</ref>و اهل سنت<ref>. الام، ج2، ص173.</ref><ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص650.</ref>حکم تحلل همچون رخصت است، نه عزیمت؛ یعنی تحلل در شرایط ویژه احصار و صد برای محصور یا مصدود مباح به شمار می‌رود و واجب نیست. در باور فقیهان امامی، <ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص335.</ref><ref>تحریر الاحکام، ج2، ص79.</ref><ref>جواهر الکلام، ج20، ص113.</ref> پس از تحلل فرد مصدود همه محرمات احرام بر وی حلال می‌شود؛ ولی پس از تحلل فرد محصور، انجام دادن همه محرمات، جز آمیزش جنسی، برای او جایز است و جواز آمیزش جنسی در باور مشهور فقه امامی وابسته به انجام دادن مناسک در حج واجب سال آینده یا گزاردن طواف نساء به نیابت از او در حج غیر واجب است. فقیهان مذاهب اهل سنت پس از تحلل محصور، انجام دادن همه محرمات احرام را برای او جایز شمرده‌اند.<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص106.</ref><ref>المغنی، ج3، ص371.</ref><ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص93.</ref>

فقیهان امامی<ref>. تذکرة الفقهاء، ج8، ص395.</ref><ref>مجمع الفائده، ج7، ص407.</ref><ref>کشف اللثام، ج6، ص313.</ref>و حنبلی<ref>. المغنی، ج3، ص373.</ref>بر آنند که مستحب است شخص محصور، تحلل را به تاخیر‌اندازد تا شاید احصار یا صد از میان برود. فقیهان شافعی تنها در صورت گستردگی وقت، استحباب تاخیر را باور دارند<ref>. المجموع، ج8، ص298.</ref><ref>مغنی المحتاج، ج1، ص533.</ref>؛ ولی فقیهان مالکی در هر صورت، تعجیل در تحلل را مستحب دانسته‌اند.<ref>. حاشیة الدسوقی، ج2، ص93.</ref> (← احصار و صد)

در باور فقیهان امامی، مستحب است حج‌گزار هنگام احرام بستن با خداوند شرط کند که اگر به هر سببی از ادامه مناسک بازمانَد، مانند این‌که مریض شود یا توشه‌اش تمام گردد یا فردی ستمکار مانع او شود، از احرام بیرون گردد.<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص334.</ref><ref>السرائر، ج1، ص533.</ref><ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص396.</ref>در این صورت، با تحقق موانع یاد شده، وی به پشتوانه آن شرط و نیت تحلل<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص333.</ref><ref>السرائر، ج1، ص644.</ref><ref>مدارک الاحکام، ج8، ص289.</ref>می‌تواند از احرام بیرون شود. در باور شماری از فقیهان، حتی قربانی کردن هم لازم نیست.<ref>. الانتصار، ص258.</ref><ref>السرائر، ج1، ص641.</ref><ref>الجامع للشرائع، ص222.</ref>فقیهان اهل سنت در باره حصول تحلل با اشتراط آن، تفاوت دیدگاه دارند. در باور مشهور حنبلیان و شافعیان، چنین شرطی نافذ است و موجبِ تحلل می‌شود<ref>. المجموع، ج8، ص310.</ref><ref>مغنی المحتاج، ج1، ص534.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص613.</ref>؛ ولی مالکیان<ref>. مواهب الجلیل، ج4، ص292-293.</ref>و حنفیان<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص178.</ref>و شماری از شافعیان<ref>. مغنی المحتاج، ج1، ص534</ref>آن را نافذ نمی‌دانند. (← اشتراط تحلل)

==منابع ==

| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7504

'''*الاستذکار''': ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش سالم عطا و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، 2000م؛

'''*الام''': الشافعی (م 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق؛

'''*الانتصار''': السید المرتضی (م. 436ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1415ق؛

'''*انوار الفقاهه''': کاشف الغطاء (م. 1227ق.)، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق؛

'''*البحر الرائق''': ابونجیم المصری (م. 970ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛

'''*بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی (م. 595ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

'''*بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق؛

'''*تاج العروس''': الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛

'''*تحریر الاحکام الشرعیه''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق7، 1420ق؛

'''*تحفة الفقهاء''': علاء الدین السمرقندی (م. 535ق./539ق.)، *بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق؛

'''*التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش؛

'''*تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، آل البیت:، 1414ق؛

'''*التفسیر الوسیط''': وهبة الزحیلی، بیروت، دار الفکر، 1421ق؛

'''*تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛

'''*الثمر الدانی''': الآبی الازهری (م. 1330ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه؛

'''*جامع المقاصد''': الکرکی (م. 940ق.)، قم، آل البیت:، 1411ق؛

'''*الجامع للشرائع''': یحیی بن سعید الحلی (م. 690ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، 1405ق؛

'''*جواهر الکلام''': النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

'''*حاشیة الدسوقی''': الدسوقی (م. 1230ق.)، دار احیاء الکتب العربیه؛

'''*حاشیة رد المحتار''': ابن عابدین (م. 1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

'''*الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (م. 1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش؛

'''*الخلاف''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق؛

'''*الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق؛

'''*الذخیره''': احمد بن ادریس القرافی، به کوشش حجی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1994م؛

'''*الروضة البهیة فی شرح اللعمه''': الشهید الثانی (م. 965ق.)، به کوشش سلطان العلماء، قم، دفتر تبلیغات، 1412ق؛

'''*ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م. 1231ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1422ق؛

'''*السرائر''': ابن ادریس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق؛

'''*سنن ابی‌داود''': السجستانی (م. 275ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق؛

'''*السنن الکبری''': البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر؛

'''*شرائع الاسلام''': المحقق الحلی (م. 676ق.)، به کوشش محمد علی بقال، قم، اسماعیلیان، 1408ق؛

'''*الشرح الکبیر''': عبدالرحمن بن قدامه (م. 682ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

'''*الشرح الکبیر''': ابوالبرکات (م. 1201ق.)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه؛

'''*صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق؛

'''*العین''': خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق؛

'''*غنیة النزوع''': ابن زهرة الحلبی (م. 585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق؛

'''*فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.)، دار الفکر؛

'''*قاموس قرآن''': علی اکبر قرشی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371ش؛

'''*الکافی فی الفقه''': ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین7، 1403ق؛

'''*الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛

'''*کشاف القناع''': منصور البهوتی (م. 1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛

'''*کشف اللثام''': الفاضل الهندی (م. 1137ق.)، قم، نشر اسلامی، 1416ق؛

'''*لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛

'''*المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛

'''*المبسوط''': السرخسی (م. 483ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛

'''*مجمع البحرین''': الطریحی (م. 1085ق.)، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، 1403ق؛

'''*مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق؛

'''*مجمع الفائدة و البرهان''': المحقق الاردبیلی (م. 993ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، 1416ق؛

'''*المجموع شرح المهذب''': النووی (م. 676ق.)، دار الفکر؛

'''*المحیط فی اللغه''': اسماعیل بن عباد (م. 385ق.)، به کوشش آل یاسین، بیروت، عالم الکتاب، 1414ق؛

'''*مختصر المزنی''': المزنی (م. 263ق.)، بیروت، دار المعرفه؛

'''*مختلف الشیعه''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1412ق؛

'''*مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. 1009ق.)، قم، آل البیت:، 1410ق؛

'''*مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام''': الشهید الثانی (م. 965ق.)، قم، معارف اسلامی، 1416ق؛

'''*مستند الشیعه''': احمد النراقی (م. 1245ق.)، قم، آل البیت:، 1415ق؛

'''*المعتمد فی شرح المناسک''': محاضرات الخوئی (م. 1413ق.)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق؛

'''*معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق؛

'''*مغنی المحتاج''': محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق؛

'''*المغنی''': عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

'''*من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق؛

'''*المنتقی شرح الموطا''': سلیمان بن خلف الباجی (م. 474ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی؛

'''*منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق؛

 

'''*مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (م. 954ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق؛

'''*المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق؛

'''*النهایه''': الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق؛

'''*وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق؛

'''*الوسیلة الی نیل الفضیله''': ابن حمزه (م. 560ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، 1408ق.