در حال ویرایش ترکستان

{{جعبه اطلاعات کشور

| عنوان            =ترکستان

| حج‌گزاران مشهور              =[[زمخشری]]، [[سیدجلال بخاری]]، [[عبدالرشید ابراهیم]]، [[عبدالباقی اوغلو]]  

}}

==پیشینه==

این سرزمین که امروزه از آن با عنوان آسیای میانه یا آسیای مرکزی یاد می‌شود، ناحیه‌ای پهناور بود که از شمال به سیبری، از جنوب به [[افغانستان]] و [[هند]] و تبت و [[ایران]]، از شرق به [[مغولستان]]، و از غرب به دریای خزر محدود بوده است.<ref>ترکستان در تاریخ، ص9، «نگرشی بر تحولات آسیای میانه در قرن نوزدهم. </ref><ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/610093/Turkistan</ref>

پیش از دوره صفوی، مسیر اصلی حاجیان ترکستان از ایران می‌گذشت. این مسیر همان راه اصلی خراسان بود که به شرق می‌رفت و پایتخت ایران را به شهرهای ماوراءالنهر در مرز چین پیوند می‌داد.<ref>تاریخ حج‌گزاری ایرانیان، ص33-34.</ref>

این راه در بیشتر دوره صفویان به دلیل ستیز میان حکومت صفوی و پادشاهان ترکستان همچون شیبانیان بسته بود. بدین دلیل، مسیر بیشتر حاجیان در این دوره به سوی شمال دریای خزر و قلمرو عثمانی تغییر یافت.<ref>میقات حج، ش54، ص176-177، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها. </ref>

البته راه ایران در هنگام صلح به صورت موقت گشوده می‌شد. جنگ‌های بسیار میان صفویان و [[عثمانی]] و نیز صفویان و ازبکان در این دوران شکل گرفت که انگیزه برخی از آن‌ها براندازی [[شیعه]] و بازگشایی راه حج بوده است.<ref>تاریخ عثمان پاشا و فتح تبریز، ص33، «مقدمه. </ref><ref>صفویه از ظهور تا زوال، ص273.</ref> نامه‌هایی از پادشاهان این منطقه به شاهان صفوی برای درخواست بازگشایی راه حج، در منابع به چشم می‌خورد.<ref>میقات حج، ش54، ص182-183.</ref>

حاجیان ترکستان در دوره‌ای که راه ایران بسته بود، بیشتر از مسیر استانبول به حج می‌رفتند. آنان در طول راه از احترام امیران و حکمرانان شهرها و روستاها بهره می‌بردند و پس از رسیدن به قلمرو دولت عثمانی، مورد حمایت این دولت بودند.<ref>Belgelerle Osmanlı-Türkistan ilişkileri (XVI. XX. yüzyıllar). / yay. haz. Ayhan Özyurt... [ve öte. ] -- Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı، 2005. S 123</ref>

دولت عثمانی تکیه‌ها و کاروان‌سراهایی برای حاجیان ترکستانی در این مسیر ساخته بود.<ref>Doğu Türkistan tarihi: başlangıçtan 1878'e kadar./ Mehmet Saray. -- İstanbul: Kitabevi، 1997. 1. c. s 423</ref> گاه به اغراض سیاسی، این حمایت‌ها بیشتر می‌شد. توجه و حساسیت بسیار دولت عثمانی به حاجیان این منطقه، در اسناد دوره عثمانی به خوبی نمایان است.

کاروان حاجیان ترکستان برای رفتن به حج به سوی دریای خزر حرکت می‌کردند و سپس با کشتی عرض دریا را پیموده، به سوی غرب می‌رفتند و از آن جا از دو مسیر به استانبول رهسپار می‌شدند. یکی مسیر آستاراخان، رود ولگا و رود دن بود که از آن جا به خانات کریمه و سپس به استانبول می‌رسید و دیگری از راه بندر دربند و رود ترک با کشتی‌های ولایت‌های شرقی دولت عثمانی و نیز مسیر خشکی به استانبول می‌رسید و از آن جا نیز گاه از راه خشکی و گاه دریایی به حجاز منتهی می‌شد.<ref>میقات حج، ش54، ص177، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها. </ref><ref>تاریخ حج‌گزاری ایرانیان، ص170.</ref>

در این میان، کسانی که قصد رفتن به استانبول نداشتند، در برخی از بندرهای عثمانی در دریای سیاه چون بندر سینوپ و سامسون پیاده می‌شدند و سپس از مسیر خشکی به سوی قونیه یا اسکی‌شهر رفته، به کاروان شام می‌پیوستند. به دلیل نامناسب و خطرناک بودن این راه، حرکت در آن به ندرت اتفاق می‌افتاد.<ref>Türkistan’da İslam ve müslümanlar: sovyet dönemi./ Seyfettin Erşahin. -- Ankara: İlahiyat Vakfı Yayınları، 1999. S 113</ref>

پس از تصرف آستاراخان به دست دولت روسیه، مردم ترکستان بارها به [[دولت عثمانی]] از ستم روس‌ها شکایت کردند و خواهان بازپس‌گیری بندر آستاراخان شدند که از مسیرهای اصلی حاجیان ترکستان و محل گرد آمدن آن‌ها بود. درویش خان که حکومت آستاراخان را بر عهده داشت، برای بازپس‌گیری این شهر به کمک دولت عثمانی با روس‌ها جنگید؛ ولی شکست خورد و بدین ترتیب، شهر آستارا خان به سال 1557م. از دست مسلمانان بیرون شد و به کشور روسیه پیوست. درویش خان از این شکست بسیار‌ اندوهگین شد و از راه استانبول به مکه رفت و تا آخر عمر در آن جا ماند.<ref>Türkistan milli hareketleri./ Abdullah Receb Baysun. -- İstanbul: [y. y. ]، 1943 s 89؛ . GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE AS-TARHAN (ASTRAHAN/HACI TARHAN) As-Tarhan (Astrahan/Haci Tarhan) From Past To Present Dr. Fatih ÜNAL* A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 38، Erzurum 2008 239؛ XVI. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA OSMANLI DEVLETİ ' NİN KARADENİZ SİYASET Prof. Dr Remzi Kılıç Niğde Üniversitesi Makalenin Linkihttp://host. nigde. edu. tr/remzikilic/mak... 017-001538</ref>

پس از دوره صفوی، راه ایران دیگر بار از راه‌های اصلی حاجیان این منطقه به شمار می‌رفت. دولت عثمانی در این مسیر نیز به حاجیان ترکستانی کمک می‌کرد. گزارش‌های متعدد از کمک سفارت عثمانی در تهران به فقیران این منطقه در دست است.<ref>سیاحت درویشی دروغین، ص24.</ref> مسیر دیگر که حاجیان این منطقه را به حجاز می‌رساند، راه [[هند]] بود. این مسیر نیز در دوران صفویان به دلیل روابط دوستانه ایران با هند، بسته شد.<ref>میقات حج، ش54، ص184، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها. </ref><ref>پژوهشی در باره مکتوبات تاریخی، ص118.</ref>

در نیمه دوم سده نوزدهم م. این منطقه زیر سلطه روس درآمد. حج در این دوران به عنوان یک عامل سیاسی ضد حکومت روس و استعمار به شمار می‌رفت و بدین دلیل، روس‌ها می‌کوشیدند که آن را در میان [[مسلمانان]] محدود کنند. نخستین اقدام برای محدودسازی حج در میان مسلمانان، ندادن گذرنامه به شهروندان روس و مسلمانان آسیای میانه بود. بر پایه قانونی به سال 1880م. اعطای گذرنامه به مسلمانان به حال تعلیق درآمد. این وضع تا سال 1904م. ادامه داشت.<ref>الحج قبل مئة سنه، ص61-62، میقات حج، ش55، ص194-208، «حجاج ترکستان. </ref>

در این مدت، حاجیان با رفتن به بندر ادسه و هزینه فراوان، گذرنامه فراهم می‌کردند و به حجاز می‌رفتند. در این ایام، در ادسه دفاتر متعدد برای فروش گذرنامه گشوده شده بود و شماری از مسلمانان دچار نیرنگ‌بازی دفترداران می‌شدند.<ref>میقات حج، ش55، ص195، «حجاج ترکستان. </ref><ref>تلفیق الاخبار، ج2، ص334.</ref> روس‌ها می‌کوشیدند تا گزارش شورش‌ها و رویدادهای داخلی مسلمانان ترکستان به گوش دیگران نرسد. بدین سبب، به سال 1903م. که شورش دوکچو در فرغانه رخ داد، سفر حج مسلمانان ترکستان را ممنوع کردند. ایجاد تشکل‌های مسیونری و نگارش کتب و رسالات گوناگون برای بازداشتن مردم از سفر به حجاز، از دیگر کوشش‌های دولت روسیه در برابر حج بود.<ref>میقات حج، ش55، ص201.</ref>

===تشدید موانع حج توسط روس‌ها===

گسترش تفکر اسلامی و گرایش‌های اسلام‌گرایانه در میان مردم آسیای میانه در اواخر سده نوزدهم م. روس‌ها را بر آن داشت که با توسل به شایعاتی همچون رواج بیماری وبا در میان حاجیان، مردم را از این فریضه بازدارند.<ref>الحج قبل مئة سنه، ص19.</ref> این دولت با تشکیل سازمان‌های قرنطینه بیماری‌های واگیر پس از سال 1890م. به ممنوع کردن این سفر جنبه قانونی داد.<ref>Osmanli devleti ve Turk muslumanlarinin hac seferleri dr. Seyfeddin Ersahin Diyanet Ilmi dergi c. 35 s. 1</ref>

حاجیان برای گریز از این قرنطینه، به جای گذرنامه حج، گذرنامه به مقصد کشوری دیگر می‌گرفتند. این روش در مسیر رفت، حاجیان را از قرنطینه می‌رهاند؛ ولی آنان در پی بیرون آمدن از مکه، باید چندین بار قرنطینه را تحمل می‌کردند.<ref>میقات حج، ش55، ص195.</ref> گزارش‌های متعدد از اوضاع بد بهداشتی و بدرفتاری مسؤولان در این قرنطینه‌ها در دست است.<ref>BOA،İ. HR-322/20776</ref>

از کوشش‌های دولت روس در زمینه حج، گشودن دفتر کنسول‌گری در جده به سال 1890م. بود که امور حج شهروندان روس را بر عهده داشت.<ref>OSMANLI DEVLETi iLEAZERBAYCAN TÜRK HANLIKLARIARASINDAKi MÜNÂSEBETLERE DÂiRARSiV BELGELERi (Karabag-Susa، Nahçıvan، Bakü، Gence،Sirvan، Seki، Revan، Kuba، Hoy) II (1578-1914) Ankara - 1992 BOA.irâde Meclis-i Mahsûs، nr. 4980</ref> مسیر دریایی حاجیان ترکستانی در این دوران چنین بود که با قطار به بندر کریمه (ادسا) می‌رفتند و از آن جا با کشتی‌های روسی به سوی حجاز حرکت می‌کردند.

این برنامه به سال 1896م. از سوی مجمعی زیر نظر حکمران عمومی ترکستان پیشنهاد شد و در سال 1903م. از جانب روسیه تزاری تایید و اجرا گشت.<ref>D. Brazuer، Mekke ge yol، Turkistan Hacilari vehukumeti، Mayis 1993 s. 31Car؛ Osmanli devleti ve Turk muslumanlarinin hac seferleri dr. Seyfeddin Ersahin Diyanet Ilmi dergi c. 35 s. 1</ref>

آماری دقیق از شمار حاجیانی که هر سال از روسیه تزاری به حج رفته‌اند، در دست نیست. با مراجعه به اسناد کنسول‌گری روس، آگاهی‌هایی از شمار این حاجیان در برخی سال‌ها به دست می‌آید. از جمله در سال 1894م. از 3500 تن حاجی حدود 75 درصد از حاجیان فرغانه بوده‌اند.<ref>Isa Cabbarov، ZulmettenMarefetge، Taskent، 4891؛ میقات حج، ش55، ص201، «حجاج ترکستان. </ref> شمار این حاجیان با توجه به عواملی چون قحطی و وبا دستخوش تغییر می‌شد.<ref>میقات حج، ش55، ص201.</ref> مردم این منطقه برای انجام پروژه راه‌آهن استانبول ـ حجاز که مسیر حج آنان را کوتاه‌تر و آسان‌تر می‌ساخت، به دولت عثمانی کمک مالی پرداخت می‌کردند.<ref>BA. Yildiz esas evrak، Kisim18-3/ evrak n. 480/230؛ Osmanli devleti ve Turk muslumanlarinin hac seferleri dr. Seyfeddin Ersahin Diyanet Ilmi dergi c. 35 s. 1</ref>

در اوایل سده بیستم م. انقلاب بلشویک رخ داد. بلشویک‌ها در سال‌های آغازین حکومتشان تدابیری سخت را در برابر [[اسلام]] به کار گرفتند. پیامد این رفتار، شورش‌های داخلی گوناگون در برابر حکومت بود که بر حج نیز تاثیر می‌گذاشت. در میان سال‌های 1918 تا 1920م. میان ارتش سرخ روسیه و باسمالچیان نبردی سخت درگرفت که دشواری زندگی در فرغانه را برای ساکنان این منطقه در پی داشت.

در این هنگام، مسلمانان فرغانه به حج به عنوان راهی برای گریز از این وضعیت سخت می‌نگریستند و هر سال شماری از مردم ترکستان به بهانه حج از کشور بیرون می‌رفتند و دیگر برنمی‌گشتند. شمار افرادی که از سال 1920م. به [[عربستان]] رفتند و در آن جا ساکن شدند، میان 300 تا 400 هزار تن گزارش شده است.<ref>میقات حج، ش55، ص203، «حجاج ترکستان. </ref>

در ترکستان شرقی نیز بسیاری از مسلمانان به دلیل فشار سخت حکومت چین، به دولت عثمانی و روسیه و دیگر کشورهای اسلامی مهاجرت کردند. در این میان، بسیاری به عربستان رفتند که شمار آن‌ها میان 30 تا 50 هزار تن گزارش شده است.

یکی از این افراد، [[عبدالباقی اوغلو]] بود که به سال 1349ق. برای گزاردن فریضه حج از روسیه به استانبول و از آن جا به اسکندریه و سپس مکه رفت. وی به سال 1350ق. دیگر بار به مکه رفت و 15 ماه در آن جا ماند و سپس از راه یکی از شهرهای هندوستان بازگشت.<ref>SUUDÎ ARABİSTAN’I YURT EDİNEN DOĞU TÜRKİSTANLILAR، KULLANDIKLARI YAZI DİLİ ve BU YAZI DİLİYLE KALEME ALINMIŞ BİR ESER: SÎRETÜ HÂTEMÜ’N-NEBİYYÎNUfuk Deniz AŞÇI* Bu makale، Suudî Arabistan’daki Doğu Türkçesi، Sîretü Hâtemü’n-Nebiyyîn Grameri (Hazırlayan: Ufuk Deniz AŞÇI، Konya 1995) adlı Yüksek Lisans Tezinden alınmıştır.</ref> گاه نیز مکه به عنوان جایی برای عزل شدگان و تبعیدی‌ها به شمار می‌رفت؛ از جمله بزرگ خان که به دست یعقوب خان زندانی و سپس به مکه تبعید شد.<ref>B. Bolger ،the life of Yakoub Beg ،London ،8781 ،S؛ تاریخ حج‌گزاری ایرانیان، ص391.</ref>

دولت کمونیست در ترکستان شرقی نیز از سفر مردم این منطقه به حج پیشگیری می‌کرد؛ به گونه‌ای که در سال 1416ق. تنها 1200 تن اجازه این سفر را یافتند. این دولت برای زیر نظر داشتن حاجیان، مانع از سفر افرادی می‌شد که بدون اجازه جمعیت اسلامی چین، از سفارت عربستان ویزای این کشور را گرفته بودند.<ref>ترکستان الشرقیه، ص31.</ref>

پس از شکست روس‌ها در جنگ جهانی دوم، این دولت در سیاست‌های ضد دینی خود قدری مدارا نشان داد.<ref>الحج قبل مئة سنه، ص29؛ سیمای فرهنگی ازبکستان، ص70.</ref> در همین ایام، مؤسسه نظارت دینی مسلمانان قزاقستان و آسیای میانه تاسیس شد. مردم بسیاری برای رفتن به حج به این مؤسسه مراجعه کردند. مؤسسه این درخواست‌ها را به حکومت انتقال می‌داد و برای سفر حج اجازه می‌گرفت.<ref>میقات حج، ش55، ص204، «حجاج ترکستان. </ref>

به سال 1943م. هیئتی شش نفره از راه ایران به بغداد و سپس مصر و از آن جا به مکه رفت.<ref>Kadi Muradhaca Salihi Otgen yil hac seferi، Orta Asya ve Kazakisan Muslumanlari Diniye NezaretiJurnali، S،3. 4. Taskent؛ Hicaz karantina teşkilatı (1865- 1914). / Gülden Sarıyıldız. –1989 s 41.</ref> از سال 1947م. تا مرگ استالین به سال 1953م. حکومت به بهانه بیماری مالاریا، از سفر مردم ترکستان به حج پیشگیری کرد. در میان سال‌های 1945-1980م. سالانه 15 تا 30 تن از طرف دولت روس به حج فرستاده می‌شدند. از این شمار، هر یک از جمهوری‌ها حدود 2 تا 4 نماینده داشتند. از سال 1980م. با اجرای سیاست‌های گورباچف، شمار حاجیان افزایش یافت.<ref>میقات حج، ش55، ص204.</ref>

پس از استقلال جمهوری‌های ترکستان به سال 1991م. قوانین جدید برای آزادی‌های دینی در هر یک از این جمهوری‌ها تصویب شد و سفر حج نیز رونق گرفت. برای نمونه، تنها از جمهوری ازبکستان به سال 1991م. 400 تن و به سال 1994م. 2700 تن به حج رفتند.<ref>میقات حج، ش55، ص205.</ref>

*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875358/ اسراء دوغان، مجله میقات حج، «از نگاهی دیگر: حجاج ترکستان راه ها و دشواری ها»، زمستان 1384 - شماره 54، (34 صفحه - از 173 تا 206).]

*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1287260/ زینت تاج علی، مجله میقات حج، «صفویه، راه های حج و حجاج ماورا ءالنهر(سال های 1038- 907ق./ 1629- 1501م.)»، تابستان 1396 - شماره 71 علمی-ترویجی (وزارت علوم)، (17 صفحه - از 43 تا 59).]

==پانویس==

*'''میقات حج (فصلنامه)''': تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.