در حال ویرایش تغذیه در حج

'''تغذیه در حج'''، به معنای تهیه غذا و اطعام حاجیان است و امروزه با افزایش تولید گندم در [[عربستان]] و واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذایی، وضعیت مطلوبی دارد.  

تغذیه حج‌گزاران ایرانی بر عهده [[سازمان حج و زیارت]] جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] بوده و غذا در آشپزخانه‌های متمرکز در مکه و مدینه آماده و به هتل‌ها منتقل می‌شود. برخی از مواد غذایی از عربستان و برخی از ایران تهیه شده و به عربستان منتقل می‌شود. ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت و در برخی دیگر،‌شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.

پیشینه تغذیه در حج، به پیش از [[اسلام]] بازمی‌گردد. تهیه غذا در گذشته بر عهده خود حج‌گزار یا حمله‌دار بود. مواد غذایی اولیه مانند گندم در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]] کم کشت می‌شد و از راه تجارت یا کمک حکومت مرکزی و دیگر حکومت‌های منطقه تأمین می‌شد. 

پیش از اسلام، در مکه، در موسم حج، میان حاجیان غذای رایگان پخش می‌شد. این کار پس از اسلام تا اوائل سده دهم قمری میان حاکمان اسلامی ادامه داشت. از زمان [[حضرت محمد(ص)]] در مدینه، پخش غذای رایگان میان مسافران تهی‌دست آغاز شد و تا برهه‌هایی از دوره [[عثمانیان|عثمانی]] ادامه داشت. امروزه نیز، در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات، غذای رایگان پخش می‌شود. در سال ۱۳۹۲ش. طولانی‌ترین سفره افطار در [[ماه رمضان]] در [[مسجدالحرام]] برقرار شد.

==پیشینه==

===تهیه غذا===
در گذشته، فراهم کردن خوراک، در طول مسیر [[حج]]، بر عهده خود حج‌گزار بود. در برخی موارد نیز، بر پایه قراردادی، به [[حمله‌دار]] واگذار می‌شد.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.</ref> غذاها و غذاخوری‌ها، [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسبی نداشتند؛ از این رو حاجیان، بیشتر غذا را بدون گوشت، بسته‌بندی کرده و همراه خود می‌بردند.<ref>میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».</ref> گاهی کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، تهیه غذای خوب و بهداشتی را سخت کرده و زمینه بیماری حاجی را فراهم می‌کرد.<ref>الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.</ref>

===مواد غذائی===
کشاورزی در [[حرمین]]، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم، از راه تجارت تأمین می‌شد.<ref>سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.<ref name=":0">موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از [[مصر]]،<ref name=":1">الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی [[ممالیک]]،<ref name=":2">بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> [[ایوبیان]]<ref name=":3">امراء البلد الحرام، ص35.</ref> و [[عثمانیان]]<ref name=":4">امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.</ref> برای مردم مکه<ref name=":5">منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا تهی‌دستان آن شهر<ref name=":6">منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> فرستاده می‌شد. آذوقه‌های فرستاده شده، در دوره‌های مختلف، با نام‌هایی مانند [[دشیشه]]<ref name=":7">تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref name=":8">منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته بود. افزون بر این، صلاح الدین ایوبی، ناصر محمد بن قلاوون و ملک منصور{{یادداشت|به ترتیب، در سال‌های ۵۹۷ق، ۷۲۱ق. و ۷۶۶ق.}} امیران مکه را از دریافت مالیات از حاجیان منع کرده و به جای آن، همه ساله برابرِ ارزش آن، گندم به مکه می‌فرستادند.<ref>سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref>

خود حج‌گزاران نیز، بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. در این زمینه، برخی سفرنامه‌نویسان مواد غذایی خاصی را سفارش می‌کردند که برخی از آنها عبارتند از:‌ مایعات و میوه‌جات پخته،{{یادداشت|کمپوت.}} آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن،<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برنج، آلوی خشک، روغن، عدس، باقالی، سرکه شیره و سکنجبین.<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref>

در سده‌های یازدهم و دوازدهم قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف [[عربستان]] از جمله مدینه رایج شد و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.</ref>

===قحطی===
گزارش‌هایی از فراوانی آذوقه در موسم حج، در دوره‌های گوناگون ذکر شده است.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> با این همه، در مکه، در برخی سال‌ها، قحطی رخ داده و تهیه آذوقه برای حاجیان سخت شده است؛ مانند سال‌های ۷۶ ق،<ref>إتحاف الوری، ج2، ص91.</ref> ۲۵۱ق، ۲۶۰ ق، ۲۶۶ق، ۲۶۸ق،<ref>إتحاف الوری، ج2، ص342.</ref> ۴۴۰ق. و ۴۴۷ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص325.</ref> جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در [[حرمین]] نیز، موجب کمبود و گرانی می‌شد.<ref>نک: سفر نامه میرزا داوود وزیر وظایف، ص162و 169؛ مرآة الحرمین، ص510؛ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص106.</ref> آگاهی از کمبود آذوقه در مدینه گاهی باعث می‌شد حاجیان پس از حج از [[زیارت]] مدینه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.<ref>داستان بار یافتگان، ص165، 173.</ref>

===اطعام===
{{اصلی|اطعام}}

====در مکه====
پیشینه پخش غذای رایگان توسط مردم مکه، میان حاجیان و زائران خدا، به پیش از [[اسلام]] بازگشته و میان عرب جاهلی در موسم حج، به سنت رفادت مشهور بود.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص153؛ التدوین فی أخبار قزوین، ج‏2، ص447.</ref> برای نمونه، قصی بن کلاب جد پنجم [[حضرت محمد(ص)]]،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج 1، ص155.</ref> هاشم،<ref>الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهایه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص223.</ref> عبدالمطلب<ref>شفاء الغرام، ج2، ص106.</ref> و ابوطالب<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص82.</ref> به پخش غذای رایگان میان حاجیان می‌پرداختند.

[[حضرت محمد(ص)]]، در سال نهم هجرت و سال دهم که به [[حجة الوداع]] شهرت یافت، حاجیان را اطعام کرد.<ref>اتحاف الوری، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.</ref> پس از او نیز اطعام حاجیان در روز [[عید قربان|قربانی]] تا پایان موسم حج، که به «طعام الموسم» معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.<ref>تاریخ مکة المشرفة، ص64-66.</ref> [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] در مکه برای پخت و پز، خانه‌ای با نام دارالمراجل ساخت و در موسم حج و [[ماه رمضان]] اطعام می‌کرد.<ref>مثیر الغرام، ص326؛ تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64-66.</ref> پخش غذای رایگان در موسم حج تا اوائل سده دهم قمری در میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.<ref>سمط النجوم، ج1، ص249؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص23.</ref> به باور برخی، از سده نهم قمری،‌ افزایش شمار حاجیان باعث شد، تغذیه آنها بر عهده [[مطوف|مطوّفان]] قرار گرفته و در برابر آن دستمزد پرداخت شود.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref>

در برخی موارد، حکومت یا نیکوکاران، [[اسکان در حج|اسکان]] و تغذیه حاجیان را بر عهده می‌گرفتند.<ref>میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref> وقفیات پُرشماری نیز برای تغذیه در نظر گرفته می‌شد.<ref>مرآة الحرمین، ص156، 477.</ref> برخی مناطق و کشورها، برای اطعام و اسکان حاجیانِ تهی‌دستِ منطقه خود، صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.<ref>. موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.</ref>

====در مدینه====
در [[مدینه]] از زمان حضرت محمد(ص) تا دوره خلفا، میان مسافران تهی‌دست، غذای رایگان پخش می‌شد. با افزایش آنان، حاکمان مدینه صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه را گردآوری کرده و مسافران تهی‌دست را اطعام می‌کردند. به تدریج، این امر به «اداره ضیافت نبوی»{{یادداشت|دارالضیافة النبویة.}} واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، پخش غذای رایگان نیز سامان خود را از دست داد.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج‏3، ص257ـ 258.</ref> در برهه‌هایی از دوره [[عثمانیان|عثمانی]] در مدینه از طرف سلطان شوربا، برنج، زرده و عاشورا{{یادداشت|نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم پخته می‌شد.}} میان زائران پخش می‌شد.<ref>الرحله الحجازیه، ص156.</ref>
==امروزه==

===مواد غذایی===
در دوره معاصر، تولید گندم در [[عربستان]] رشد یافته و در سال ۲۰۰۳م. به ۳/۵ میلیون تن رسید.<ref>حج 25، ص230.</ref> با این همه، دولت عربستان برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذائی کرد. بر پایه آمار وزارت اقتصاد و دارائی عربستان، از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰م. واردات مواد غذایی این کشور، بالغ بر ۴۷۸,۵۲۷ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد رشد داشت.<ref>http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة.xls</ref>

===پخش غذای رایگان===
در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات غذای رایگان پخش می‌شود، که بیشتر با ازدحام جمعیت همراه است.<ref>در حریم حرم، ص155.</ref> در سال‌های اخیر نیز، سنت مرسوم افطاری دادن در [[حرمین]]، شکل منظمی به خود گرفته است. در رمضان سال ۱۳۴۳ق. (۱۳۹۲ش) طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان در [[مسجدالحرام]] برقرار شد و میلیون‌ها نفر با بسته‌های غذائی آماده شامل شیر، خرما، نان و نوشیندنی پذیرائی شدند.<ref>http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998
http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930</ref>

===تغذیه حاجیان ایرانی===
تغذیه حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]] در دوره اخیر، بیشتر بر عهده کاروان‌ها بوده است.<ref>حج (رضایی)، ص156.</ref> در اوائل شکل‌گیری [[سازمان حج و زیارت]]، تغذیه توسط کاروان‌ها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت کرده<ref>با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.</ref> و جزواتی با درونمایه [[بهداشت حج|بهداشت]] و تغذیه برای راهنمایی حاجیان منتشر می‌کرد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص182.</ref> در سال‌های بعد، سازمان حج، کمیسیون خرید تشکیل داده و مواد غذائی مورد نیاز حاجیان را فراهم می‌کرد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص241؛ رک:‌ حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108؛ حج 30، ص179.</ref>

پخت غذا، تا سال ۱۳۸۰ش. از سوی مدیران کاروان‌ها و در هتل‌های محل اقامت انجام می‌شد.<ref>حج 29، ص369.</ref> در سال ۱۳۸۰ش. که دولت عربستان پخت غذا در هتل‌ها را ممنوع کرد،<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> سازمان حج طرح تغذیه متمرکز را اجرا کرد.{{یادداشت|البته این طرح،‌ از سال ۱۳۷۰ش. در سازمان حج مطرح بوده است.}} آشپزخانه متمرکز، دارای فوائدی مانند [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسب، کاهش هزینه و برنامه غذائی یکسان برای همه حاجیان است.<ref>حج 28، ص86 ـ 87.</ref>

دو معاونت تغذیه، در ستادهای سازمان حج در [[مکه]] و [[مدینه]] فعالیت می‌کنند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366؛ رک: حج 30، ص177.</ref>  آشپزخانه‌ها، از شیوه پخت صنعتی استفاده کرده<ref>حج 28، ص86 ـ 87؛ رک: حج 29، ص372.</ref> و پخش غذای گرم، در هیترهای مخصوص انجام می‌شود، که نزدیک به سه ساعت طول می‌کشد.<ref>حج 29، ص372.</ref>

برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران فرستاده می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مانند نان، میوه و سبزیجات، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج و روغن با انجام مناقصه، تهیه می‌شود.<ref>حج 25، ص347ـ 348.</ref> برخی سال‌ها نیز، برخی از کالاهای اساسی مانند گوشت، عسل و کره از ایران وارد عربستان می‌شود.<ref>حج 27، ص111.</ref> در سال‌های مختلف، سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان متفاوت تعیین می‌شده است.<ref>حج 28، ص86ـ 87.</ref> 

تغذیه حج‌گزاران ایرانی در [[مشعر|مشاعر]] و [[عرفات]] نیز از سوی سازمان حج انجام می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص407.</ref> در [[ایام تشریق]] و سفرهای میان مکه و مدینه، افزون بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز استفاده می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص243.</ref>

سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران افزون بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر پایه این توافقات، ایران موظف است برای تغذیه یا تهیه مواد غذایی، تنها با مؤسسات و شرکت‌های سعودی مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری‌ آن شهر قرارداد ببندد. دست‌اندرکاران تهیه، پخت و سِرو غذا نیز، باید مورد معاینات قرار گیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری [[حرمین]] دریافت کنند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.</ref>

===تغذیه حاجیان دیگر کشورها===
در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref> تغذیه زائران سایر کشورها، شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت است و در برخی دیگر، شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.<ref>الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509</ref>

==جستارهای وابسته==

*[[بهداشت حج]]
*[[اسکان در حج]]

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22181/حج-تغذیه
 | عنوان = حج/تغذیه
 | نویسنده = اباذر جعفری
}}

*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*'''اخبار مکه'''، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*'''اخبار مکه'''، الفاکهی (-۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط ۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ ق)
*'''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
*'''الاعلام باعلام بیت الله الحرام'''، محمد بن احمد النهروالی (-۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
*'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۲ش.
*'''با کاروان عشق در سال ۷۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۲ش.
*'''البدایه و النهایه فی التاریخ'''، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
*'''بسوی خدا می‌رویم'''، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*'''بهجة النفوس و الاسرار'''، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
*'''التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم'''، محمد
*'''طاهر الکردی'''، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق..
*'''تاریخ مکه المشرفه'''، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
*'''تاریخ مکه'''، دراس‍ات ف‍ی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
*'''التدوین فی اخبار قزوین'''، عبدالکریم الرافعی القزوینی (- قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
*'''حج (رضایی)'''، یوسف رضایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
*'''الحج والعمره (مجلة شهریه)'''، وازرة الحج، الریاض.
*'''حج ۲۵'''، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*'''حج ۲۶'''، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''حج ۲۷'''، گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''حج ۲۸ (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق)'''، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
*'''حج ۲۹'''، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
*'''حج ۳۰'''، گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ه‍.ق برابر با سال ۱۳۸۸ه‍.ش، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
*'''حجاز در صدر اسلام'''، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*'''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام'''، احمد بن زینی دهلان (-۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
*'''داستان باریافتگان'''، میر سیداحمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*'''در حریم حرم'''، جواد محدثی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*'''الرحلة الحجازیه'''، اولیا چلبی، قاهره، دارالوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
*'''الرحلة السریة للعقید الروسی'''، عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
*'''سفرنامه حجاز (الرحله الحجازیه)'''، محمد لبیب البتونی، ترجمه هادی انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*'''سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف'''، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*'''سمط النجوم العوالی ف‍ی اب‍ن‍اء الاوائ‍ل و ال‍ت‍وال‍ی'''، عبدالملک بن حسین العصامی (-۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
*'''السیرة الحلبیه'''، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
*'''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
*'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
*'''مثیر الغرام الساکن الی أشرف الأماکن'''، عبدالرحمن ابن جوزی (- ۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۵ق.
*'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
*'''مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی'''، محمد رضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*'''منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم'''، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
*'''موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب'''، ایوب پاشا صبری (-۱۳۰۷ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
*'''موسوعه مکه المکرمة والمدینة المنوره'''، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
{{پایان}}
{{حج و عمره}}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:تغذیه در حج]]