در حال ویرایش تغذیه در حج

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
'''تغذیه در حج'''، به معنای تهیه غذا و اطعام حاجیان است و امروزه با افزایش تولید گندم در [[عربستان]] و واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذایی، وضعیت مطلوبی دارد.  
{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۶]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363 }}


تغذیه حج‌گزاران ایرانی بر عهده [[سازمان حج و زیارت]] جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] بوده و غذا در آشپزخانه‌های متمرکز در مکه و مدینه آماده و به هتل‌ها منتقل می‌شود. برخی از مواد غذایی از عربستان و برخی از ایران تهیه شده و به عربستان منتقل می‌شود. ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت و در برخی دیگر،‌شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.
تغذيه و اطعام حاجيان در حرمين


پیشینه تغذیه در حج، به پیش از [[اسلام]] بازمی‌گردد. تهیه غذا در گذشته بر عهده خود حج‌گزار یا حمله‌دار بود. مواد غذایی اولیه مانند گندم در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]] کم کشت می‌شد و از راه تجارت یا کمک حکومت مرکزی و دیگر حکومت‌های منطقه تأمین می‌شد.  
روي آوردن مردم به خانه خدا و برگزاري حج، مسائل متعددي همراه دارد. از جمله اين مسائل نحوه تغذيه و تهيه مواد خوارکي براي حج‌گزاران است. تغذيه حاجيان در مواردي با اطعام از سوي اهل مکه يا ديگران بوده و در اکثر موارد با هزينه خود حاجي و از سوي وي يا حمله داران يا مطوفان صورت مي‌گرفته است. در اين نوشته به بررسي وضعيت تغذيه حج‌گزاران، تهيه مواد اوليه و همچنين تغذيه حاجيان در دوره معاصر خواهيم پرداخت.


پیش از اسلام، در مکه، در موسم حج، میان حاجیان غذای رایگان پخش می‌شد. این کار پس از اسلام تا اوائل سده دهم قمری میان حاکمان اسلامی ادامه داشت. از زمان [[حضرت محمد(ص)]] در مدینه، پخش غذای رایگان میان مسافران تهی‌دست آغاز شد و تا برهه‌هایی از دوره [[عثمانیان|عثمانی]] ادامه داشت. امروزه نیز، در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات، غذای رایگان پخش می‌شود. در سال ۱۳۹۲ش. طولانی‌ترین سفره افطار در [[ماه رمضان]] در [[مسجدالحرام]] برقرار شد.
== پیشینه ==


==پیشینه==
==اطعام==
{{اصلی|اطعام}}
اطعام اهل مکه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه ديرينه دارد<ref>- التاريخ القويم، ج6، ص153.</ref> و سنت رفادت در ميان عرب جاهلي، به اطعام حاجيان در طول برگزاري مناسک حج اشاره دارد.<ref>- التدوين في أخبار قزوين، ج‏2، ص447.</ref> اطعام قصي بن کلاب جد پنجم رسول خدا(ص)<ref>- اخبار مکه، الازرقي، ج 1، ص155.</ref> و هاشم<ref>- الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهايه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج3، ص223.</ref> و ديگر افراد <ref>- تاريخ مكة المشرفة، ابن ضياء، ص64- 66.</ref> نمونه‌هايي از اطعام حج‌گزاران است. پس از هاشم، عبدالمطلب حاجيان را اطعام مي‌کرد.<ref>- شفاء الغرام، ج2، ص106.</ref> پس از او و حتي در زمان ظهور اسلام، ابوطالب به اين سنت اقدام مي‌کرد.<ref>- اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص82.</ref> با شکل‌گيري حکومت نبوي در مدينه و در اولين حج مسلمانان در سال نهم هجري، پيامبر اکرم(ص) مالي در اختيار ابوبکر قرار داد تا حاجيان را بدان اطعام کند و در حجة الوداع نيز حاجيان را اطعام کرد.<ref>- اتحاف الوري، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.</ref> پس از پيامبر نيز اطعام حاجيان در روز قرباني تا پايان ايام حج که به طعام الموسم معروف شد، از سوي خلفا ادامه داشت.<ref>- تاريخ مكة المشرفة، ص64-66.</ref> معاويه با ايجاد خانه‌اي به نام دارالمراجل در مکه، امکانات طبخ و مواد اوليه طعام حاجيان را در آن قرار داد، که علاوه بر موسم حج، در ماه رمضان نيز اطعام مي‌کرد.<ref>- مثير الغرام، ص326؛ تاريخ مكة المشرفة، ابن ضياء، ص64-66.</ref> سنت اطعام در ايام حج تا اوائل قرن دهم هجري در ميان حاکمان اسلامي ادامه داشت.<ref>- سمط النجوم، ج1، ص249؛ السيرة الحلبيه، ج1، ص23.</ref> کردي سنت اطعام را تا زمان فاسي (832ق.) رايج مي داند<ref>- التاريخ القويم، ج6، ص153.</ref> و نهرواني (- 990 ق.) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (- 851ق.)- از صاحب منصبان دولت ظاهريان - نسبت به حاجيان در طي مسير مصر به مکه و مدت اقامت در مکه و هنگام بازگشت،<ref>- الإعلام بأعلام بيت الله الحرام، ص233 ـ234؛ التاريخ القويم، ج‏2، ص560.</ref> از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود ياد کرده و از زمان انقطاع آن اظهار بي‌اطلاعي مي‌کند.<ref>- الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص79.</ref> برخي معتقدند از قرن نهم به جهت سهولت راهها و کثرت حج‌گزاران، تغذيه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفين قرار گرفت.<ref>- التاريخ القويم، ج6، ص153.</ref> ( ← اطعام)


===تهیه غذا===
در برخي موارد حکومت يا خيرين، اسکان حج‌گزاران را تکفل مي‌کردند و تغذيه ايشان را نيز بر عهده مي‌گرفتند <ref>- ميقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راهها و دشواري‌ها».</ref> وقفيات متعددي نيز براي تغذيه خاص يا عموم در نظر گرفته مي‌شد.<ref>- مرآة الحرمين، ص156، 477.</ref> برخي مناطق و کشورها نيز براي اطعام و اسکان حج‌گزاران فقير منطقه خود صدقاتي را در نظر مي‌گرفتند.<ref>. موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.</ref>  
در گذشته، فراهم کردن خوراک، در طول مسیر [[حج]]، بر عهده خود حج‌گزار بود. در برخی موارد نیز، بر پایه قراردادی، به [[حمله‌دار]] واگذار می‌شد.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.</ref> غذاها و غذاخوری‌ها، [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسبی نداشتند؛ از این رو حاجیان، بیشتر غذا را بدون گوشت، بسته‌بندی کرده و همراه خود می‌بردند.<ref>میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».</ref> گاهی کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، تهیه غذای خوب و بهداشتی را سخت کرده و زمینه بیماری حاجی را فراهم می‌کرد.<ref>الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.</ref>


===مواد غذائی===
===اطعام مدينه===
کشاورزی در [[حرمین]]، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم، از راه تجارت تأمین می‌شد.<ref>سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.<ref name=":0">موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از [[مصر]]،<ref name=":1">الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی [[ممالیک]]،<ref name=":2">بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> [[ایوبیان]]<ref name=":3">امراء البلد الحرام، ص35.</ref> و [[عثمانیان]]<ref name=":4">امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.</ref> برای مردم مکه<ref name=":5">منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا تهی‌دستان آن شهر<ref name=":6">منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> فرستاده می‌شد. آذوقه‌های فرستاده شده، در دوره‌های مختلف، با نام‌هایی مانند [[دشیشه]]<ref name=":7">تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref name=":8">منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته بود. افزون بر این، صلاح الدین ایوبی، ناصر محمد بن قلاوون و ملک منصور{{یادداشت|به ترتیب، در سال‌های ۵۹۷ق، ۷۲۱ق. و ۷۶۶ق.}} امیران مکه را از دریافت مالیات از حاجیان منع کرده و به جای آن، همه ساله برابرِ ارزش آن، گندم به مکه می‌فرستادند.<ref>سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref>
در مدينه از زمان پيامبر اکرم (ص) تا عصر خلفاء توزيع غذا در ميان مسافران فقير رايج بود. با افزايش تعداد اين افراد حاکمان مدينه با جمع‌آوري صدقات و تبرعات کشاورزان مدينه، فقراء را در مدت زيارت مرقد نبوي تغذيه مي‌کردند. به مرور اين امر به اداره ضيافت نبوي (دارالضيافة النبوية) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذيه زائران فقير مدينه نيز سامان خود را از دست داد.<ref>- موسوعه مرآة الحرمين، ج‏3، ص257ـ 258.</ref> در مقاطعي از دوره عثماني در مدينه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعي آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ مي‌شد) ميان زائران تقسيم مي‏گرديد. <ref>- الرحله الحجازيه، ص156.</ref>


خود حج‌گزاران نیز، بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. در این زمینه، برخی سفرنامه‌نویسان مواد غذایی خاصی را سفارش می‌کردند که برخی از آنها عبارتند از:‌ مایعات و میوه‌جات پخته،{{یادداشت|کمپوت.}} آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن،<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برنج، آلوی خشک، روغن، عدس، باقالی، سرکه شیره و سکنجبین.<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref>
==تهيه غذا==
گذشته از اطعام رايگان حج‌گزاران، تهيه خوراک، همانند تهيه چادر و خدمتکار و ديگر نيازمندي‌ها در طول مسير حج، از سوي خود حاجي انجام مي‌گرديد يا در مواردي طي قراردادي به حمله‏داران واگذار مي‌گرديد.<ref>- مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص59.</ref> که تقريبا شکل ثابتي در دوره‌هاي مختلف داشته است و با توجه به مستطيع بودن حج‌گزار، مشکل خاصي بجز مشکلات عمومي تغذيه وجود نداشت.  


در سده‌های یازدهم و دوازدهم قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف [[عربستان]] از جمله مدینه رایج شد و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.</ref>
از مشکلات تغذيه حج‌گزاران، بهداشت نامناسب غذاها و غذاخوري‌ها بود. بر اساس گزارش‌ها حتي در سده اخير نيز وضعيت غذاخوري‏ها بهداشتي نبود و حاجيان ناچار بودند بيشتر غذا را خودشان بدون گوشت، و به صورت آماده بسته‌بندي کنند و همراه داشته باشند.<ref>- ميقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاري ايرانيان از زبان خادمان حجاج».</ref> همچنين کاهش نقدينگي حج‌گزار و کاهش آذوقه مناسب در حرمين که متقابلا موجب کاسته شدن از کيفيت غذا و مشکلات بهداشتي آن مي‌گرديد، زمينه ضعف و بيماري حاجي را فراهم مي‌ساخت. <ref>- الرحلة السرية للعقيد الروسي، ص282.</ref>از همين رو در سفرنامه‌ها به قاصدان حج، اموري همانند تقويت جسماني، اطمينان از سلامت و طاقت حج‌گزار، گرفتن برنامه غدائي مناسب طبع توصيه شده است.<ref>- بسوي خدا مي‏رويم، ص85.</ref>  


===قحطی===
==مواد غذائي==  
گزارش‌هایی از فراوانی آذوقه در موسم حج، در دوره‌های گوناگون ذکر شده است.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> با این همه، در مکه، در برخی سال‌ها، قحطی رخ داده و تهیه آذوقه برای حاجیان سخت شده است؛ مانند سال‌های ۷۶ ق،<ref>إتحاف الوری، ج2، ص91.</ref> ۲۵۱ق، ۲۶۰ ق، ۲۶۶ق، ۲۶۸ق،<ref>إتحاف الوری، ج2، ص342.</ref> ۴۴۰ق. و ۴۴۷ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص325.</ref> جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در [[حرمین]] نیز، موجب کمبود و گرانی می‌شد.<ref>نک: سفر نامه میرزا داوود وزیر وظایف، ص162و 169؛ مرآة الحرمین، ص510؛ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص106.</ref> آگاهی از کمبود آذوقه در مدینه گاهی باعث می‌شد حاجیان پس از حج از [[زیارت]] مدینه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.<ref>داستان بار یافتگان، ص165، 173.</ref>
مسئله تهيه آذوقه و تسهيل دسترسي به آذوقه و مواد اوليه غدائي مانند گندم در حرمين همواره مورد توجه بوده است، چنانکه برخي دلالي طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.<ref>- اخبار مکه، الفاکهي، ج3، ص52. </ref>  


===اطعام===
با توجه به کم بودن کشاورزي در قرون اوليه در حرمين، تجارت آذوقه و مواد غذائي از جمله گندم، شغل برخي از مردمان حرمين بود.<ref>- سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمين، ص490.</ref> همچنين در دوره‌هاي مختلف نيز ارسال مواد اوليه غذائي از سوي حاکمان مناطق مختلف يا حکومت مرکزي گزارش شده<ref>- موسوعه مرآة الحرمين، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمين، ص112.</ref> و موقوفات و صدقات از ممالک مختلفي مانند مصر*<ref>- الارج المسكي، ص203 – 205.</ref> از سوي مماليک* (اواسط قرن هفتم تا سال 922)<ref>- بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref>، ايوبيان* (حک: 566 تا 647ق.)<ref>- امراء البلد الحرام، ص35.</ref>، عثمانيان* (حک: 699 تا 1342ق.) <ref>- امراء البلد الحرام، ص73 – 75.</ref> همچون سلطان مراد عثماني<ref>- منائح الكرم، ج3، ص494ـ497.</ref> و سلطان سليم عثماني<ref>- مرآة الحرمين، ص203.</ref> وقف و جهت عموم اهل مکه<ref>- منائح الكرم، ج1، ص19.</ref> يا فقراي آن شهر <ref>- منائح الكرم، ج3، ص236.</ref> ارسال مي‌گرديد. آذوقه‌هاي ارسالي در دوره‌هاي مختلف به عناويني چون دشيشه*<ref>- تاريخ مکه، سباعي، ص331.</ref> و گندم مراديه<ref>- منائح الكرم، ج3، ص497.</ref> شهرت يافته است. علاوه بر اين موارد در سال 597ق. صلاح الدين ايوبي، در سال 721ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال 766 ق. ملک منصور، ‏ اميران مکه را از دريافت ماليات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض همه ساله معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال مي‏داشتند.<ref>- سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمين، ص131.</ref> هر چند آذوقه‌هاي ارسالي الزاما براي مصرف حاجيان نبوده ولي موجب وفور فراواني مواد غذائي در حرمين مي‌گرديد.
{{اصلی|اطعام}}
¬¬
علاوه بر اين خود حج‌گزاران نيز بخشي از آذوقه خود را براي مسير و اقامت در حرمين همراه مي‌آوردند. از همين رو حاجيان در توصيه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌هاي خود، سفارشات خاصي از جمله همراه داشتن مايعات و ميوه‏جات پخته (کمپوت)، آب ليمو، نان خشک و کم‏روغن‏ دارند.<ref>- بسوي خدا مي‏رويم، ص85.</ref> برخي نيز همراه داشتن مواد غذائي بيشتري همانند برنج، آلوي خشک، روغن، قند و شکر، عدس و باقالي و سبزي خشک، نمک و ادويه، آب ليمو و ليمو عماني، آب نبات لب‏ترش، سرکه شيره و سکنجبين را نيز به حاجي توصيه مي‌کردند.<ref>- بسوي خدا مي‏رويم، ص86.</ref>


====در مکه====
طي سده‌هاي 11 و 12 قمري، کشاورزي و توليد گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدينه رايج گرديد و در کنار خرما يکي از محصولات اصلي اين منطقه بشمار مي‌رفت.<ref>- مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص158.</ref>  
پیشینه پخش غذای رایگان توسط مردم مکه، میان حاجیان و زائران خدا، به پیش از [[اسلام]] بازگشته و میان عرب جاهلی در موسم حج، به سنت رفادت مشهور بود.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص153؛ التدوین فی أخبار قزوین، ج‏2، ص447.</ref> برای نمونه، قصی بن کلاب جد پنجم [[حضرت محمد(ص)]]،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج 1، ص155.</ref> هاشم،<ref>الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهایه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص223.</ref> عبدالمطلب<ref>شفاء الغرام، ج2، ص106.</ref> و ابوطالب<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص82.</ref> به پخش غذای رایگان میان حاجیان می‌پرداختند.


[[حضرت محمد(ص)]]، در سال نهم هجرت و سال دهم که به [[حجة الوداع]] شهرت یافت، حاجیان را اطعام کرد.<ref>اتحاف الوری، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.</ref> پس از او نیز اطعام حاجیان در روز [[عید قربان|قربانی]] تا پایان موسم حج، که به «طعام الموسم» معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.<ref>تاریخ مکة المشرفة، ص64-66.</ref> [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] در مکه برای پخت و پز، خانه‌ای با نام دارالمراجل ساخت و در موسم حج و [[ماه رمضان]] اطعام می‌کرد.<ref>مثیر الغرام، ص326؛ تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64-66.</ref> پخش غذای رایگان در موسم حج تا اوائل سده دهم قمری در میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.<ref>سمط النجوم، ج1، ص249؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص23.</ref> به باور برخی، از سده نهم قمری،‌ افزایش شمار حاجیان باعث شد، تغذیه آنها بر عهده [[مطوف|مطوّفان]] قرار گرفته و در برابر آن دستمزد پرداخت شود.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref>


در برخی موارد، حکومت یا نیکوکاران، [[اسکان در حج|اسکان]] و تغذیه حاجیان را بر عهده می‌گرفتند.<ref>میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref> وقفیات پُرشماری نیز برای تغذیه در نظر گرفته می‌شد.<ref>مرآة الحرمین، ص156، 477.</ref> برخی مناطق و کشورها، برای اطعام و اسکان حاجیانِ تهی‌دستِ منطقه خود، صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.<ref>. موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.</ref>
مربوط به معاصر


====در مدینه====
در دوره معاصر، توليد گندم در عربستان رشد يافته و در سال 2003 م. به 5/ 3 ميليون تن رسيد.<ref>- حج 25، ص230.</ref> در عين حال دولت عربستان براي تهيه مواد اوليه خوراکي و تغذيه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اوليه و مصنوعات غذائي کرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارائي عربستان از سال 2000م. تا سال 2010 م. واردات مواد غذايي اين کشور بالغ بر 478527 ميليون ريال سعودي بود. اين رقم در سال 2011م. ده درصد نيز رشد داشته است.<ref>- http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملكة حسب السلع الرئيسية.xls</ref>
در [[مدینه]] از زمان حضرت محمد(ص) تا دوره خلفا، میان مسافران تهی‌دست، غذای رایگان پخش می‌شد. با افزایش آنان، حاکمان مدینه صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه را گردآوری کرده و مسافران تهی‌دست را اطعام می‌کردند. به تدریج، این امر به «اداره ضیافت نبوی»{{یادداشت|دارالضیافة النبویة.}} واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، پخش غذای رایگان نیز سامان خود را از دست داد.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج‏3، ص257ـ 258.</ref> در برهه‌هایی از دوره [[عثمانیان|عثمانی]] در مدینه از طرف سلطان شوربا، برنج، زرده و عاشورا{{یادداشت|نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم پخته می‌شد.}} میان زائران پخش می‌شد.<ref>الرحله الحجازیه، ص156.</ref>
==امروزه==


===مواد غذایی===
در دوره معاصر، تولید گندم در [[عربستان]] رشد یافته و در سال ۲۰۰۳م. به ۳/۵ میلیون تن رسید.<ref>حج 25، ص230.</ref> با این همه، دولت عربستان برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذائی کرد. بر پایه آمار وزارت اقتصاد و دارائی عربستان، از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰م. واردات مواد غذایی این کشور، بالغ بر ۴۷۸,۵۲۷ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد رشد داشت.<ref>http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة.xls</ref>


===پخش غذای رایگان===
قحطی
در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات غذای رایگان پخش می‌شود، که بیشتر با ازدحام جمعیت همراه است.<ref>در حریم حرم، ص155.</ref> در سال‌های اخیر نیز، سنت مرسوم افطاری دادن در [[حرمین]]، شکل منظمی به خود گرفته است. در رمضان سال ۱۳۴۳ق. (۱۳۹۲ش) طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان در [[مسجدالحرام]] برقرار شد و میلیون‌ها نفر با بسته‌های غذائی آماده شامل شیر، خرما، نان و نوشیندنی پذیرائی شدند.<ref>http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998
http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930</ref>


===تغذیه حاجیان ایرانی===
هرچند گزارش‌هايي از فراواني طعام و آذوقه در موسم حج، در دوره‌هاي مختلف نقل شده است.<ref>- موسوعه مرآة الحرمين، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمين، ص112.</ref> در عين حال وقوع قحطي در مکه در برخي سالها، تهيه آذوقه حاجيان را با مشکلات جدي مواجه مي‌ساخت. از جمله در سالهاي 76 ق. <ref>- إتحاف الوري، ج2، ص91.</ref>، 251ق.، 260 ق.، 266ق.، 268ق. <ref>- إتحاف الوري، ج2، ص342.</ref>، 440ق. و 447ق که موجب افزايش قيمت و ناياب شدن نان و مواد غدائي ديگر گرديد.<ref>- شفاء الغرام، ج2، ص325.</ref> جنگ حکومت‌ها يا درگيري داخلي در حرمين نيز موجب کمبود و گراني مي‌گرديد.<ref>- نک: سفر نامه ميرزا داوود وزير وظايف، ص162و 169؛ مرآة الحرمين، ص510؛ مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص106.</ref> اطلاع از کمبود آذوقه در مدينه بعضا موجب مي‌گرديد تا حج‌گزاران پس از حج از زيارت مدينه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.<ref>- داستان بار يافتگان، ص165، 173.</ref>  
تغذیه حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]] در دوره اخیر، بیشتر بر عهده کاروان‌ها بوده است.<ref>حج (رضایی)، ص156.</ref> در اوائل شکل‌گیری [[سازمان حج و زیارت]]، تغذیه توسط کاروان‌ها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت کرده<ref>با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.</ref> و جزواتی با درونمایه [[بهداشت حج|بهداشت]] و تغذیه برای راهنمایی حاجیان منتشر می‌کرد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص182.</ref> در سال‌های بعد، سازمان حج، کمیسیون خرید تشکیل داده و مواد غذائی مورد نیاز حاجیان را فراهم می‌کرد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص241؛ رک:‌ حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108؛ حج 30، ص179.</ref>


پخت غذا، تا سال ۱۳۸۰ش. از سوی مدیران کاروان‌ها و در هتل‌های محل اقامت انجام می‌شد.<ref>حج 29، ص369.</ref> در سال ۱۳۸۰ش. که دولت عربستان پخت غذا در هتل‌ها را ممنوع کرد،<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> سازمان حج طرح تغذیه متمرکز را اجرا کرد.{{یادداشت|البته این طرح،‌ از سال ۱۳۷۰ش. در سازمان حج مطرح بوده است.}} آشپزخانه متمرکز، دارای فوائدی مانند [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسب، کاهش هزینه و برنامه غذائی یکسان برای همه حاجیان است.<ref>حج 28، ص86 ـ 87.</ref>
==تغذيه حجاج ايراني در دوره معاصر==
تغذيه حج‌گزاران ايراني در دوره اخير عمدتا بر عهده کاروانها بوده است.<ref>- حج (رضايي)، ص156.</ref> با سامان‌يابي حج‌گزاري ايرانيان، اين امر از جنبه‌هاي مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتي در اوائل شکل‌گيري سازمان حج، تغذيه توسط کاروانها و مديران آن صورت مي‌گرفت و سازمان حج بر اين امر نظارت مي‌کرد. از جمله واحد تغذيه و تدارکات با 10 نفر نيرو در مکه و 5 نفر در مدينه، بر توزيع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمي و کيفي کالاها، بررسي و مقايسه نرخ روزانه ميوه در ميادين شهرهاي مکه و مدينه به منظور کنترل هزينه‏هاي مديران کاروانها مي‌پرداختند.<ref>- با كاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.</ref> در اين ميان به بهداشت تغذيه بيشتر توجه مي‌شد و سازمان حج با انتشار جزوات با محوريت مسائل بهداشتي و تغذيه به هدايت زائران مي‏پرداخت.<ref>- با كاروان صفا در سال 82، ص182.</ref>  


دو معاونت تغذیه، در ستادهای سازمان حج در [[مکه]] و [[مدینه]] فعالیت می‌کنند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366؛ رک: حج 30، ص177.</ref> آشپزخانه‌ها، از شیوه پخت صنعتی استفاده کرده<ref>حج 28، ص86 ـ 87؛ رک: حج 29، ص372.</ref> و پخش غذای گرم، در هیترهای مخصوص انجام می‌شود، که نزدیک به سه ساعت طول می‌کشد.<ref>حج 29، ص372.</ref>
در سالهاي بعد سازمان حج و زيارت کالاهاي مورد نياز حجاج را توسط يک هيأت منتخب از عربستان يا ديگر کشورها تهيه و ميان کاروانها توزيع مي‏کرد. در مرحله بعد با تشکيل کميسيوني به نام کميسيون خريد، اين امر انسجام بيشتري پيدا کرد.<ref>- با كاروان صفا در سال 82، ص241.</ref> همه ساله پس از اتمام عمليات حج، کميسيون خريد تدارکات حج با حضور نمايندگاني از بعثه* مقام معظم رهبري و سازمان حج و زيارت*، تشکيل مي‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذيه، به تدوين برنامه غذايي و تدارک اقلام مورد نياز براي حج سال آينده مي‌پردازد.<ref>- حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108.</ref> آسيب‏شناسي تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسي با متخصصين تغذيه و مديران آشپزخانه‏ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرايط آب و هوايي عربستان در برنامه تغذيه حجاج در نظر گرفته مي‌شود. <ref>- حج 30، ص179.</ref>  


برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران فرستاده می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مانند نان، میوه و سبزیجات، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج و روغن با انجام مناقصه، تهیه می‌شود.<ref>حج 25، ص347ـ 348.</ref> برخی سال‌ها نیز، برخی از کالاهای اساسی مانند گوشت، عسل و کره از ایران وارد عربستان می‌شود.<ref>حج 27، ص111.</ref> در سال‌های مختلف، سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان متفاوت تعیین می‌شده است.<ref>حج 28، ص86ـ 87.</ref>  
مسئله تغذيه در دو بعد تهيه مواد اوليه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهيه و تدارک اقلام غذائي، برخي اقلام مصرفي حج‌گزاران از ايران تهيه و ارسال مي‌شود و کالاهايي که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزيجات، ميوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزي خريداري مي‏شوند. کالاهاي اساسي مانند مرغ، فيله مرغ، ماهي، کره، لبنيات، برنج، آبميوه، نوشابه و روغن نيز با انجام مناقصه، تهيه مي‌گردد.<ref>- حج 25، ص347ـ 348.</ref> برخي سالها نيز اين مواد از ايران وارد عربستان مي‏شود.<ref>- حج 27، ص111.</ref> در سالهاي مختلف سقف‏ اعتبار خريد سرانه کالا از ايران يا عربستان متفاوت تعيين مي‌شده است.<ref>- حج 28، ص86ـ 87.</ref> اين اقلام از طريق چهار انبار در شهر مکه سابقا به کاروانها،<ref>- حج 25، ص348 ـ 349.</ref> و در سالهاي اخير به آشپزخانه‌هاي منطقه‌اي و متمرکز توزيع مي‌گردد.<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> در شهر مدينه نيز انبار کالاهاي خوراکي مناطق سه گانه را پوشش مي‌دهند.<ref>- http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=81</ref>


تغذیه حج‌گزاران ایرانی در [[مشعر|مشاعر]] و [[عرفات]] نیز از سوی سازمان حج انجام می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص407.</ref> در [[ایام تشریق]] و سفرهای میان مکه و مدینه، افزون بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز استفاده می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص243.</ref>
مسئله طبخ غذا نيز تا سال 1380 ش. از سوي مديران کاروانها و در هتل‌هاي محل اقامت ايشان صورت مي‌گرفت.<ref>- حج 29، ص369.</ref> طرح تغذيه متمرکز از سال 1370 ش. در سازمان حج و زيارت مطرح بود و در سال 1380 ش که دولت عربستان طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد<ref>- با كاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> اين طرح عملياتي گرديد. آشپزخانه‏ متمرکز دارايي فوائد متعددي همچون ارتقاء کيفيت بهداشتي، صرفه‌جوئي در نيروي انساني و هزينه، و برنامه غذائي يکسان کاروانهاي حج است. تا سال 1385ش. به تدريج تهيه غذاي تمام کاروانها در شهر مدينه از طريق دو آشپزخانه متمرکز طبخ و توزيع مي‌شد. در شهر مکه نيز اين اقدام آغاز شد و تا سال 1383ش. بيش از 52% <ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> و در سال 1384ش. 70% زائران و امروزه کليه حج‌گزاران در مکه از تغذيه متمرکز بهره‌مند گرديدند. <ref>- حج 26، ص375.</ref>  


سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران افزون بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر پایه این توافقات، ایران موظف است برای تغذیه یا تهیه مواد غذایی، تنها با مؤسسات و شرکت‌های سعودی مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری‌ آن شهر قرارداد ببندد. دست‌اندرکاران تهیه، پخت و سِرو غذا نیز، باید مورد معاینات قرار گیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری [[حرمین]] دریافت کنند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.</ref>
تغذيه حج‌گزاران ايراني در مشاعر و عرفات نيز از سوي سازمان حج و زيارت تهيه مي‌گردد.<ref>  - با كاروان صفا در سال 82، ص407.</ref> علاوه بر آشپزخانه متمرکز، از غذاي آماده بسته‌بندي شده در ايران نيز براي تغذيه حج‌گزاران در ايام تشريق و مسافرتهاي بين مکه و مدينه استفاده مي‌گردد. <ref>- با كاروان صفا در سال 82، ص243.</ref>  


===تغذیه حاجیان دیگر کشورها===
دو معاونت تغذيه در ستادهاي سازمان حج و زيارت در مکه و مدينه فعاليت مي‌نمايند <ref>- با كاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> و داراي ساختاري شامل مدير، معاون، پزشک مسئول بهداشت، مسئول تغذيه، بخش اداري، بخش توزيع، وگروه‏هاي مختلف پخت است. <ref>- حج 30، ص177.</ref> اين آشپزخانه‌ها از شيوه پخت صنعتي استفاده مي‌کنند، و با بکارگيري 135 پرسنل در مدينه و 340 نفر در مکه<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> طي فرآيندي منظم به تهيه غذاي حج‌گزاران مي‌پردازند. <ref>- حج 29، ص372.</ref> توزيع غذاي گرم در هيترهاي مخصوص از مراحل پيچيده آشپزخانه متمرکز است که حدود سه ساعت طول مي‏کشد.<ref>- حج 29، ص372.</ref>
در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref> تغذیه زائران سایر کشورها، شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت است و در برخی دیگر، شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.<ref>الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509</ref>


==جستارهای وابسته==
سازمان حج و زيارت جمهوري اسلامي ايران علاوه بر رعايت اصول بهداشي و مقررات مصوب در اين زمينه، توافقات خاصي نيز با کشور عربستان دارد. بر اساس اين توافقات انعقاد هرگونه قرار داد تغذيه و يا تهيه مواد غذايي مگر با مؤسسات و شرکتهاي سعودي مجاز و واجد شرايط بهداشتي و با هماهنگي شهرداري‏هاي مکه معظمه، مدينه منوره و جدّه ممنوع است و دست‌اندرکاران تهيه، پخت و سرو غذا، بايد مورد معاينات قرارگيرند و گواهي‏نامه انجام معاينات پزشکي را از شهرداري حرمين دريافت کنند.<ref>- با كاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.</ref>
 
*[[بهداشت حج]]
*[[اسکان در حج]]


==تغذيه ساير کشورها در دوره معاصر==
در ميان کشورهاي اسلامي، جمهوري اسلامي ايران تنها کشوري است که تغذيه و تدارکات حجاج‏ همانند تهيه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکي و ارشاد، به صورت متمرکز صورت مي‌گيرد.<ref>- با كاروان صفا در سال 82، ص120.</ref>تغذيه زائران ساير کشورها شيوه‌هاي گوناگوني دارد. در برخي کشورها امور تغذيه بر عهده دولت است و برخي ا کشوها شرکت‌هاي سياحتي و گاه خود افراد عهده دار تهيه غذا هستند.<ref>. الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مديريت حج در کشورهاي اسلامي ص 57؛ حج 29، ص 509</ref> در برخي ايام حج، تغذيه رايگان از سوي خيرين يا برخي موسسات صورت مي‌گيرد که معمولا با ازدحام مواجه مي‌گردد.<ref>- در حريم حرم، ص155.</ref> همچنين طي سالهاي اخير سنت مرسوم افطاري دادن در حرمين، شکل منظمي به خود گرفته و در رمضان سال 1343ق. (1392ش.) طولاني ترين سفره افطار در ماه مبارک رمضان براي عموم حج‌گزاران در مسجدالحرام برقرار گرديد و ميلونها نفر با بسته‌هاي غذائي آماده شامل شير، خرما، نان و نوشيندني پذيرائي مي‌شوند.<ref>- http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998
http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930</ref>
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


==منابع==
==منابع==
{{منابع}}
 
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22181/حج-تغذیه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22181/حج-تغذيه
  | عنوان = حج/تغذیه
  | عنوان = حج/تغذیه
  | نویسنده = اباذر جعفری
  | نویسنده = اباذر جعفری
}}
}}


*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*اتحاف الوري، عمر بن محمد بن فهد ( -885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق.
*'''اخبار مکه'''، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*اخبار مکه، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
*'''اخبار مکه'''، الفاکهی (-۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط ۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ ق)
*اخبار مکه، الفاکهي ( -279ق.)، به کوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق.(جغرافي، ط 2، مکتبة اسدي، 1424 ق)
*'''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
*الارج المسکي في التاريخ المکي، علي بن عبدالقادر الطبري( -1070ق.)، تصحيح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاريه، 1416ق.
*'''الاعلام باعلام بیت الله الحرام'''، محمد بن احمد النهروالی (-۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
*الاعلام باعلام بيت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالي ( -990ق.)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مکه، مکتبه التجاريه مصطفي احمد الباز، 1416ق.
*'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۲ش.
*با کاروان صفا در سال 82، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1382ش.
*'''با کاروان عشق در سال ۷۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۲ش.
*با کاروان عشق در سال 72، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1372ش.
*'''البدایه و النهایه فی التاریخ'''، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
*البدايه و النهايه في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، بيروت، مکتبه المعارف، 1411ق.
*'''بسوی خدا می‌رویم'''، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*بسوي خدا مي‌رويم، سيد محمود طالقاني، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.
*'''بهجة النفوس و الاسرار'''، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
*بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجاني ( -699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دارالغرب الاسلامي، 2002م.
*'''التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم'''، محمد
*التاريخ القويم لمکه و بيت الله الکريم، محمد
*'''طاهر الکردی'''، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق..
*طاهر الکردي، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن ‌دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق..
*'''تاریخ مکه المشرفه'''، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
*تاريخ مکه المشرفه، محمد ابن الضياء ( -854ق.)، به کوشش علاء و ايمن، بيروت، دارالکتب العلميه، 1424ق.
*'''تاریخ مکه'''، دراس‍ات ف‍ی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
*تاريخ مکه، دراس‍ات‌ ف‍ي‌ ال‍س‍ي‍اس‍ه‌ و ال‍ع‍ل‍م‌ و الاج‍ت‍م‍اع‌ و ال‍ع‍م‍ران،‌ احمد السباعي ( -1404ق.)، مکه، مطبوعات نادي مکه الثقافي، 1404ق.
*'''التدوین فی اخبار قزوین'''، عبدالکریم الرافعی القزوینی (- قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
*التدوين في اخبار قزوين، عبدالکريم الرافعي القزويني ( - قرن6ق.)، به کوشش عزيزالله العطاردي، بيروت، دارالکتب العلميه، 1408ق.
*'''حج (رضایی)'''، یوسف رضایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
*حج (رضايي)، يوسف رضايي، تهران، انتشارات مشعر، 1385ش.
*'''الحج والعمره (مجلة شهریه)'''، وازرة الحج، الریاض.
*الحج والعمره (مجلة شهريه)، وازرة الحج، الرياض.
*'''حج ۲۵'''، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*حج 25، گزارشي از حج گزاري سال 1425 قمري برابر با سال 1383 شمسي، رضا مختاري، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش.
*'''حج ۲۶'''، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*حج ۲۶، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمري برابر سال ۱۳۸۴ شمسي، محمد حسين رجبي، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش.
*'''حج ۲۷'''، گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*حج ۲۷، گزارش حج‌گزاري ايرانيان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجري قمري آذر و دي ۱۳۸۵ شمسي، حسن مهدويان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش.
*'''حج ۲۸ (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق)'''، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
*حج 28 (گزارشي از حج‌گزاري سال 1428ق.)، رضا بابايي و علي اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، 1387ش.
*'''حج ۲۹'''، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
*حج 29، گزارش حج سال ۱۴۲9ه‍. ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، انتشارات مشعر، 1388ش.
*'''حج ۳۰'''، گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ه‍.ق برابر با سال ۱۳۸۸ه‍.ش، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
*حج 30، گزارشي از حج‌گزاري سال 1430ه‍.ق. برابر با سال 1388ه‍. ش، سيد جواد ورعي و جواد منصوري، تهران، انتشارات مشعر، 1390ش.
*'''حجاز در صدر اسلام'''، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، تهران، انتشارات مشعر، 1375ش.
*'''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام'''، احمد بن زینی دهلان (-۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
*خلاصة الکلام في بيان امراء البلد الحرام، احمد بن زيني دهلان ( -1304ق.)، مصر، المطبعة الخيريه، 1305ق.
*'''داستان باریافتگان'''، میر سیداحمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*داستان باريافتگان، مير سيداحمد هدايتي، به کوشش قاضي عسکر، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش.
*'''در حریم حرم'''، جواد محدثی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*در حريم حرم، جواد محدثي، تهران، انتشارات مشعر، 1375ش.
*'''الرحلة الحجازیه'''، اولیا چلبی، قاهره، دارالوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
*الرحلة الحجازيه، اوليا چلبي، قاهره، دارالوفاق العربيه، 1999م.
*'''الرحلة السریة للعقید الروسی'''، عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
*الرحلة السرية للعقيد الروسي، عبدالعزيز دولتشين، بيروت، الدارالعربية للموسوعات، 1428ق.
*'''سفرنامه حجاز (الرحله الحجازیه)'''، محمد لبیب البتونی، ترجمه هادی انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*سفرنامه حجاز (الرحله الحجازيه)، محمد لبيب البتوني، ترجمه هادي انصاري، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.
*'''سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف'''، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*سفرنامه ميرزا داوود وزير وظايف، ميرزا داود وزير وظايف ( - 1327ق)، سيد علي قاضي عسکر، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.
*'''سمط النجوم العوالی ف‍ی اب‍ن‍اء الاوائ‍ل و ال‍ت‍وال‍ی'''، عبدالملک بن حسین العصامی (-۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
*سمط النجوم العوالي ف‍ي‌ اب‍ن‍اء الاوائ‍ل‌ و ال‍ت‍وال‍ي‌، عبدالملک بن حسين العصامي ( -1111ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دارالکتب العلميه، 1419ق.
*'''السیرة الحلبیه'''، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
*السيرة الحلبيه، نورالدين علي بن احمد الحلبي ( -1044ق.)، بيروت، دارالمعرفه، 1400ق.
*'''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
*شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، دارالکتب العلميه، 1421ق.
*'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
*الطبقات الکبري، محمد بن سعد ( -230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دارالکتب العلميه، 1410ق.
*'''مثیر الغرام الساکن الی أشرف الأماکن'''، عبدالرحمن ابن جوزی (- ۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۵ق.
*مثير الغرام الساکن الي أشرف الأماکن، عبدالرحمن ابن ‌جوزي ( - 597ق.) به کوشش الذهبي، قاهره، دارالحديث، 1415ق.
*'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
*مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت باشا ( -1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق.
*'''مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی'''، محمد رضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*مکه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، محمد رضا فرهنگ و جعفر خليلي، تهران، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش.
*'''منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم'''، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
*منائح الکرم في اخبار مکه و البيت و ولاه الحرم، علي بن تاج الدين السنجاري ( -1125ق.)، تحقيق جميل عبدالله محمد المصري، مکه، جامعه ام القري، 1419ق.
*'''موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب'''، ایوب پاشا صبری (-۱۳۰۷ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
*موسوعه مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب، ايوب پاشا صبري ( -1307ق.)، القاهره، دارالآفاق العربيه، 1424ق.
*'''موسوعه مکه المکرمة والمدینة المنوره'''، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
*موسوعه مکه المکرمة والمدينة المنوره، احمد زکي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*ميقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
*
{{پایان}}
{{پایان}}
{{حج و عمره}}
{{حج و عمره}}


[[رده:تغذیه در حج]]
[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
 
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/تغذیه_در_حج»