در حال ویرایش تغذیه در حج

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
'''تغذیه در حج'''، به معنای تهیه غذا و اطعام حاجیان است و امروزه با افزایش تولید گندم در [[عربستان]] و واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذایی، وضعیت مطلوبی دارد. 
{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۶]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363}}


تغذیه حج‌گزاران ایرانی بر عهده [[سازمان حج و زیارت]] جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] بوده و غذا در آشپزخانه‌های متمرکز در مکه و مدینه آماده و به هتل‌ها منتقل می‌شود. برخی از مواد غذایی از عربستان و برخی از ایران تهیه شده و به عربستان منتقل می‌شود. ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت و در برخی دیگر،‌شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.
'''تغذیه در حج'''، که شامل تغذیه و اطعام حاجیان در سفر حج است.
 
پیشینه تغذیه در حج، به پیش از [[اسلام]] بازمی‌گردد. تهیه غذا در گذشته بر عهده خود حج‌گزار یا حمله‌دار بود. مواد غذایی اولیه مانند گندم در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]] کم کشت می‌شد و از راه تجارت یا کمک حکومت مرکزی و دیگر حکومت‌های منطقه تأمین می‌شد.
 
پیش از اسلام، در مکه، در موسم حج، میان حاجیان غذای رایگان پخش می‌شد. این کار پس از اسلام تا اوائل سده دهم قمری میان حاکمان اسلامی ادامه داشت. از زمان [[حضرت محمد(ص)]] در مدینه، پخش غذای رایگان میان مسافران تهی‌دست آغاز شد و تا برهه‌هایی از دوره [[عثمانیان|عثمانی]] ادامه داشت. امروزه نیز، در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات، غذای رایگان پخش می‌شود. در سال ۱۳۹۲ش. طولانی‌ترین سفره افطار در [[ماه رمضان]] در [[مسجدالحرام]] برقرار شد.


==پیشینه==
==پیشینه==


===تهیه غذا===
===تهیه غذا===
در گذشته، فراهم کردن خوراک، در طول مسیر [[حج]]، بر عهده خود حج‌گزار بود. در برخی موارد نیز، بر پایه قراردادی، به [[حمله‌دار]] واگذار می‌شد.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.</ref> غذاها و غذاخوری‌ها، [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسبی نداشتند؛ از این رو حاجیان، بیشتر غذا را بدون گوشت، بسته‌بندی کرده و همراه خود می‌بردند.<ref>میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».</ref> گاهی کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، تهیه غذای خوب و بهداشتی را سخت کرده و زمینه بیماری حاجی را فراهم می‌کرد.<ref>الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.</ref>
فراهم کردن خوراک، در طول مسیر [[حج]]، بر عهده خود حاجی بود. در برخی موارد نیز، بر پایه قراردادی، به [[حمله‌دار]] واگذار می‌شد.<ref>- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.</ref> غذاها و غذاخوری‌ها، [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسبی نداشتند؛ از این رو حاجیان، بیشتر غذا را بدون گوشت، بسته‌بندی کرده و همراه خود می‌بردند.<ref>- میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».</ref> گاهی کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، تهیه غذای خوب و بهداشتی را سخت کرده و زمینه بیماری حاجی را فراهم می‌کرد؛<ref>- الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.</ref> از این رو، سفرنامه‌نویسان به کسانی که قصد حج داشتند، سفارش می‌کردند از سلامت خود اطمینان داشته و برنامه غذائی مناسب طبع داشته باشند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref>


===مواد غذائی===
===مواد غذائی===
کشاورزی در [[حرمین]]، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم، از راه تجارت تأمین می‌شد.<ref>سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.<ref name=":0">موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از [[مصر]]،<ref name=":1">الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی [[ممالیک]]،<ref name=":2">بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> [[ایوبیان]]<ref name=":3">امراء البلد الحرام، ص35.</ref> و [[عثمانیان]]<ref name=":4">امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.</ref> برای مردم مکه<ref name=":5">منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا تهی‌دستان آن شهر<ref name=":6">منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> فرستاده می‌شد. آذوقه‌های فرستاده شده، در دوره‌های مختلف، با نام‌هایی مانند [[دشیشه]]<ref name=":7">تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref name=":8">منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته بود. افزون بر این، صلاح الدین ایوبی، ناصر محمد بن قلاوون و ملک منصور{{یادداشت|به ترتیب، در سال‌های ۵۹۷ق، ۷۲۱ق. و ۷۶۶ق.}} امیران مکه را از دریافت مالیات از حاجیان منع کرده و به جای آن، همه ساله برابرِ ارزش آن، گندم به مکه می‌فرستادند.<ref>سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref>
مسئله تهیه آذوقه و تسهیل دسترسی به آذوقه و مواد اولیه غدائی مانند گندم در حرمین همواره مورد توجه بوده است، چنان‌که برخی دلالی طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.<ref>- اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص52.</ref>
 
 
کشاورزی در [[حرمین]]، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم از راه تجارت تأمین می‌شد.<ref>- سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.<ref name=":0" /> برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از [[مصر]]،<ref name=":1" /> از سوی [[ممالیک]] (حک: اواسط سده هفتم-922ق)،<ref name=":2" /> [[ایوبیان]] (حک: ۵۶۶-۶۴۷ق)<ref name=":3" /> و [[عثمانیان]] (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق)<ref name=":4" /> برای مردم مکه<ref name=":5" /> یا تهی‌دستان آن شهر<ref name=":6" /> فرستاده می‌شد. آذوقه‌های ارسالی در دوره‌های مختلف به عناوینی چون دشیشه*<ref name=":7" /> و گندم مرادیه<ref name=":8" /> شهرت یافته است.
 
 
همچنین در دوره‌های مختلف نیز ارسال مواد اولیه غذائی از سوی حاکمان مناطق مختلف یا حکومت مرکزی گزارش شده<ref name=":0">موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> و موقوفات و صدقات از ممالک مختلفی مانند مصر*<ref name=":1">- الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی ممالیک* (حک: اواسط سده هفتم-922ق)،<ref name=":2">- بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> ایوبیان* (حک: ۵۶۶-۶۴۷ق)،<ref name=":3">- امراء البلد الحرام، ص35.</ref> عثمانیان* (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق)<ref name=":4">امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.</ref> همچون سلطان مراد عثمانی<ref>- منائح الکرم، ج3، ص494ـ497.</ref> و سلطان سلیم عثمانی<ref>- مرآة الحرمین، ص203.</ref> وقف و جهت عموم اهل مکه<ref name=":5">- منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا فقرای آن شهر<ref name=":6">- منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> ارسال می‌گردید. آذوقه‌های ارسالی در دوره‌های مختلف به عناوینی چون دشیشه*<ref name=":7">- تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref name=":8">- منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته است. علاوه بر این موارد در سال ۵۹۷ق. صلاح الدین ایوبی، در سال ۷۲۱ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال ۷۶۶ ق. ملک منصور، ‏ امیران مکه را از دریافت مالیات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض همه ساله معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال می‌داشتند.<ref>- سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref> هر چند آذوقه‌های ارسالی الزاماً برای مصرف حاجیان نبوده ولی موجب وفور فراوانی مواد غذائی در حرمین می‌گردید.
¬¬


خود حج‌گزاران نیز، بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. در این زمینه، برخی سفرنامه‌نویسان مواد غذایی خاصی را سفارش می‌کردند که برخی از آنها عبارتند از:‌ مایعات و میوه‌جات پخته،{{یادداشت|کمپوت.}} آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن،<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برنج، آلوی خشک، روغن، عدس، باقالی، سرکه شیره و سکنجبین.<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref>


در سده‌های یازدهم و دوازدهم قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف [[عربستان]] از جمله مدینه رایج شد و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.</ref>
علاوه بر این خود حج‌گزاران نیز بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. از همین رو حاجیان در توصیه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌های خود، سفارشات خاصی از جمله همراه داشتن مایعات و میوه‌جات پخته (کمپوت)، آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن دارند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برخی نیز همراه داشتن مواد غذائی بیشتری همانند برنج، آلوی خشک، روغن، قند و شکر، عدس و باقالی و سبزی خشک، نمک و ادویه، آب لیمو و لیمو عمانی، آب نبات لب‌ترش، سرکه شیره و سکنجبین را نیز به حاجی توصیه می‌کردند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref>
 
 
طی سده‌های ۱۱ و ۱۲ قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدینه رایج گردید و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.<ref>- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.</ref>


===قحطی===
===قحطی===
گزارش‌هایی از فراوانی آذوقه در موسم حج، در دوره‌های گوناگون ذکر شده است.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> با این همه، در مکه، در برخی سال‌ها، قحطی رخ داده و تهیه آذوقه برای حاجیان سخت شده است؛ مانند سال‌های ۷۶ ق،<ref>إتحاف الوری، ج2، ص91.</ref> ۲۵۱ق، ۲۶۰ ق، ۲۶۶ق، ۲۶۸ق،<ref>إتحاف الوری، ج2، ص342.</ref> ۴۴۰ق. و ۴۴۷ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص325.</ref> جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در [[حرمین]] نیز، موجب کمبود و گرانی می‌شد.<ref>نک: سفر نامه میرزا داوود وزیر وظایف، ص162و 169؛ مرآة الحرمین، ص510؛ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص106.</ref> آگاهی از کمبود آذوقه در مدینه گاهی باعث می‌شد حاجیان پس از حج از [[زیارت]] مدینه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.<ref>داستان بار یافتگان، ص165، 173.</ref>
هرچند گزارش‌هایی از فراوانی طعام و آذوقه در موسم حج، در دوره‌های مختلف نقل شده است.<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> در عین حال وقوع قحطی در مکه در برخی سالها، تهیه آذوقه حاجیان را با مشکلات جدی مواجه می‌ساخت. از جمله در سالهای ۷۶ ق،<ref>- إتحاف الوری، ج2، ص91.</ref> ۲۵۱ق. ۲۶۰ ق. ۲۶۶ق. ۲۶۸ق،<ref>- إتحاف الوری، ج2، ص342.</ref> ۴۴۰ق؛ و ۴۴۷ق که موجب افزایش قیمت و نایاب شدن نان و مواد غدائی دیگر گردید.<ref>- شفاء الغرام، ج2، ص325.</ref> جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در حرمین نیز موجب کمبود و گرانی می‌گردید.<ref>- نک: سفر نامه میرزا داوود وزیر وظایف، ص162و 169؛ مرآة الحرمین، ص510؛ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص106.</ref> اطلاع از کمبود آذوقه در مدینه بعضاً موجب می‌گردید تا حج‌گزاران پس از حج از زیارت مدینه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.<ref>- داستان بار یافتگان، ص165، 173.</ref>


===اطعام===
===غذای رایگان===
{{اصلی|اطعام}}
{{اصلی|اطعام}}


====در مکه====
====در مکه====
پیشینه پخش غذای رایگان توسط مردم مکه، میان حاجیان و زائران خدا، به پیش از [[اسلام]] بازگشته و میان عرب جاهلی در موسم حج، به سنت رفادت مشهور بود.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص153؛ التدوین فی أخبار قزوین، ج‏2، ص447.</ref> برای نمونه، قصی بن کلاب جد پنجم [[حضرت محمد(ص)]]،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج 1، ص155.</ref> هاشم،<ref>الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهایه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص223.</ref> عبدالمطلب<ref>شفاء الغرام، ج2، ص106.</ref> و ابوطالب<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص82.</ref> به پخش غذای رایگان میان حاجیان می‌پرداختند.
اطعام اهل مکه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه دیرینه دارد<ref>- التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref> و سنت رفادت در میان عرب جاهلی، به اطعام حاجیان در طول برگزاری مناسک حج اشاره دارد.<ref>- التدوین فی أخبار قزوین، ج‏2، ص447.</ref> اطعام قصی بن کلاب جد پنجم رسول خدا(ص)<ref>- اخبار مکه، الازرقی، ج 1، ص155.</ref> و هاشم<ref>- الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهایه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص223.</ref> و دیگر افراد<ref>- تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64- 66.</ref> نمونه‌هایی از اطعام حج‌گزاران است. پس از هاشم، عبدالمطلب حاجیان را اطعام می‌کرد.<ref>- شفاء الغرام، ج2، ص106.</ref> پس از او و حتی در زمان ظهور اسلام، ابوطالب به این سنت اقدام می‌کرد.<ref>- اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص82.</ref> با شکل‌گیری حکومت نبوی در مدینه و در اولین حج مسلمانان در سال نهم هجری، پیامبر اکرم(ص) مالی در اختیار ابوبکر قرار داد تا حاجیان را بدان اطعام کند و در حجة الوداع نیز حاجیان را اطعام کرد.<ref>- اتحاف الوری، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.</ref> پس از پیامبر نیز اطعام حاجیان در روز قربانی تا پایان ایام حج که به طعام الموسم معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.<ref>- تاریخ مکة المشرفة، ص64-66.</ref> معاویه با ایجاد خانه‌ای به نام دارالمراجل در مکه، امکانات طبخ و مواد اولیه طعام حاجیان را در آن قرار داد، که علاوه بر موسم حج، در ماه رمضان نیز اطعام می‌کرد.<ref>- مثیر الغرام، ص326؛ تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64-66.</ref> سنت اطعام در ایام حج تا اوائل قرن دهم هجری در میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.<ref>- سمط النجوم، ج1، ص249؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص23.</ref> کردی سنت اطعام را تا زمان فاسی (۸۳۲ق) رایج می‌داند<ref>- التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref> و نهروانی (- ۹۹۰ ق) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (- ۸۵۱ق)- از صاحب منصبان دولت ظاهریان - نسبت به حاجیان در طی مسیر مصر به مکه و مدت اقامت در مکه و هنگام بازگشت،<ref>- الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص233 ـ234؛ التاریخ القویم، ج‏2، ص560.</ref> از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود یاد کرده و از زمان انقطاع آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند.<ref>- الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص79.</ref> برخی معتقدند از قرن نهم به جهت سهولت راه‌ها و کثرت حج‌گزاران، تغذیه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفین قرار گرفت.<ref>- التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref> (← اطعام)


[[حضرت محمد(ص)]]، در سال نهم هجرت و سال دهم که به [[حجة الوداع]] شهرت یافت، حاجیان را اطعام کرد.<ref>اتحاف الوری، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.</ref> پس از او نیز اطعام حاجیان در روز [[عید قربان|قربانی]] تا پایان موسم حج، که به «طعام الموسم» معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.<ref>تاریخ مکة المشرفة، ص64-66.</ref> [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] در مکه برای پخت و پز، خانه‌ای با نام دارالمراجل ساخت و در موسم حج و [[ماه رمضان]] اطعام می‌کرد.<ref>مثیر الغرام، ص326؛ تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64-66.</ref> پخش غذای رایگان در موسم حج تا اوائل سده دهم قمری در میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.<ref>سمط النجوم، ج1، ص249؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص23.</ref> به باور برخی، از سده نهم قمری،‌ افزایش شمار حاجیان باعث شد، تغذیه آنها بر عهده [[مطوف|مطوّفان]] قرار گرفته و در برابر آن دستمزد پرداخت شود.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref>
در برخی موارد حکومت یا خیرین، اسکان حج‌گزاران را تکفل می‌کردند و تغذیه ایشان را نیز بر عهده می‌گرفتند<ref>- میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref> وقفیات متعددی نیز برای تغذیه خاص یا عموم در نظر گرفته می‌شد.<ref>- مرآة الحرمین، ص156، 477.</ref> برخی مناطق و کشورها نیز برای اطعام و اسکان حج‌گزاران فقیر منطقه خود صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.<ref>. موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.</ref>


در برخی موارد، حکومت یا نیکوکاران، [[اسکان در حج|اسکان]] و تغذیه حاجیان را بر عهده می‌گرفتند.<ref>میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref> وقفیات پُرشماری نیز برای تغذیه در نظر گرفته می‌شد.<ref>مرآة الحرمین، ص156، 477.</ref> برخی مناطق و کشورها، برای اطعام و اسکان حاجیانِ تهی‌دستِ منطقه خود، صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.<ref>. موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.</ref>
====در مدینه====
در مدینه از زمان پیامبر اکرم(ص) تا عصر خلفاء توزیع غذا در میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد حاکمان مدینه با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقراء را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد.<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج‏3، ص257ـ 258.</ref> در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان زائران تقسیم می‌گردید.<ref>- الرحله الحجازیه، ص156.</ref>


====در مدینه====
در [[مدینه]] از زمان حضرت محمد(ص) تا دوره خلفا، میان مسافران تهی‌دست، غذای رایگان پخش می‌شد. با افزایش آنان، حاکمان مدینه صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه را گردآوری کرده و مسافران تهی‌دست را اطعام می‌کردند. به تدریج، این امر به «اداره ضیافت نبوی»{{یادداشت|دارالضیافة النبویة.}} واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، پخش غذای رایگان نیز سامان خود را از دست داد.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج‏3، ص257ـ 258.</ref> در برهه‌هایی از دوره [[عثمانیان|عثمانی]] در مدینه از طرف سلطان شوربا، برنج، زرده و عاشورا{{یادداشت|نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم پخته می‌شد.}} میان زائران پخش می‌شد.<ref>الرحله الحجازیه، ص156.</ref>
==امروزه==
==امروزه==
در دوره معاصر، تولید گندم در عربستان رشد یافته و در سال ۲۰۰۳ م. به ۳/۵ میلیون تن رسید.<ref>- حج 25، ص230.</ref> در عین حال دولت عربستان برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذائی کرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارائی عربستان از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰ م. واردات مواد غذایی این کشور بالغ بر ۴۷۸۵۲۷ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد نیز رشد داشته است.<ref>- http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة.xls</ref>


===مواد غذایی===
===تغذیه حاجیان ایرانی===
در دوره معاصر، تولید گندم در [[عربستان]] رشد یافته و در سال ۲۰۰۳م. به ۳/۵ میلیون تن رسید.<ref>حج 25، ص230.</ref> با این همه، دولت عربستان برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذائی کرد. بر پایه آمار وزارت اقتصاد و دارائی عربستان، از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰م. واردات مواد غذایی این کشور، بالغ بر ۴۷۸,۵۲۷ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد رشد داشت.<ref>http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة.xls</ref>
تغذیه حج‌گزاران ایرانی در دوره اخیر عمدتاً بر عهده کاروانها بوده است.<ref>- حج (رضایی)، ص156.</ref> با سامان‌یابی حج‌گزاری ایرانیان، این امر از جنبه‌های مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتی در اوائل شکل‌گیری سازمان حج، تغذیه توسط کاروانها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت می‌کرد. از جمله واحد تغذیه و تدارکات با ۱۰ نفر نیرو در مکه و ۵ نفر در مدینه، بر توزیع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمی و کیفی کالاها، بررسی و مقایسه نرخ روزانه میوه در میادین شهرهای مکه و مدینه به منظور کنترل هزینه‌های مدیران کاروانها می‌پرداختند.<ref>- با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.</ref> در این میان به بهداشت تغذیه بیشتر توجه می‌شد و سازمان حج با انتشار جزوات با محوریت مسائل بهداشتی و تغذیه به هدایت زائران می‌پرداخت.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص182.</ref>


===پخش غذای رایگان===
در سالهای بعد سازمان حج و زیارت کالاهای مورد نیاز حجاج را توسط یک هیئت منتخب از عربستان یا دیگر کشورها تهیه و میان کاروانها توزیع می‌کرد. در مرحله بعد با تشکیل کمیسیونی به نام کمیسیون خرید، این امر انسجام بیشتری پیدا کرد.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص241.</ref> همه ساله پس از اتمام عملیات حج، کمیسیون خرید تدارکات حج با حضور نمایندگانی از بعثه* مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت*، تشکیل می‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذیه، به تدوین برنامه غذایی و تدارک اقلام مورد نیاز برای حج سال آینده می‌پردازد.<ref>- حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108.</ref> آسیب‌شناسی تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسی با متخصصین تغذیه و مدیران آشپزخانه‌ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرایط آب و هوایی عربستان در برنامه تغذیه حجاج در نظر گرفته می‌شود.<ref>- حج 30، ص179.</ref>
در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات غذای رایگان پخش می‌شود، که بیشتر با ازدحام جمعیت همراه است.<ref>در حریم حرم، ص155.</ref> در سال‌های اخیر نیز، سنت مرسوم افطاری دادن در [[حرمین]]، شکل منظمی به خود گرفته است. در رمضان سال ۱۳۴۳ق. (۱۳۹۲ش) طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان در [[مسجدالحرام]] برقرار شد و میلیون‌ها نفر با بسته‌های غذائی آماده شامل شیر، خرما، نان و نوشیندنی پذیرائی شدند.<ref>http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998
http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930</ref>


===تغذیه حاجیان ایرانی===
مسئله تغذیه در دو بعد تهیه مواد اولیه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهیه و تدارک اقلام غذائی، برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران تهیه و ارسال می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزیجات، میوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، فیله مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج، آبمیوه، نوشابه و روغن نیز با انجام مناقصه، تهیه می‌گردد.<ref>- حج 25، ص347ـ 348.</ref> برخی سالها نیز این مواد از ایران وارد عربستان می‌شود.<ref>- حج 27، ص111.</ref> در سالهای مختلف سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان متفاوت تعیین می‌شده است.<ref>- حج 28، ص86ـ 87.</ref> این اقلام از طریق چهار انبار در شهر مکه سابقاً به کاروانها،<ref>- حج 25، ص348 ـ 349.</ref> و در سالهای اخیر به آشپزخانه‌های منطقه‌ای و متمرکز توزیع می‌گردد.<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> در شهر مدینه نیز انبار کالاهای خوراکی مناطق سه‌گانه را پوشش می‌دهند.<ref>- http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=81</ref>
تغذیه حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]] در دوره اخیر، بیشتر بر عهده کاروان‌ها بوده است.<ref>حج (رضایی)، ص156.</ref> در اوائل شکل‌گیری [[سازمان حج و زیارت]]، تغذیه توسط کاروان‌ها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت کرده<ref>با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.</ref> و جزواتی با درونمایه [[بهداشت حج|بهداشت]] و تغذیه برای راهنمایی حاجیان منتشر می‌کرد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص182.</ref> در سال‌های بعد، سازمان حج، کمیسیون خرید تشکیل داده و مواد غذائی مورد نیاز حاجیان را فراهم می‌کرد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص241؛ رک:‌ حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108؛ حج 30، ص179.</ref>


پخت غذا، تا سال ۱۳۸۰ش. از سوی مدیران کاروان‌ها و در هتل‌های محل اقامت انجام می‌شد.<ref>حج 29، ص369.</ref> در سال ۱۳۸۰ش. که دولت عربستان پخت غذا در هتل‌ها را ممنوع کرد،<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> سازمان حج طرح تغذیه متمرکز را اجرا کرد.{{یادداشت|البته این طرح،‌ از سال ۱۳۷۰ش. در سازمان حج مطرح بوده است.}} آشپزخانه متمرکز، دارای فوائدی مانند [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسب، کاهش هزینه و برنامه غذائی یکسان برای همه حاجیان است.<ref>حج 28، ص86 ـ 87.</ref>
مسئله طبخ غذا نیز تا سال ۱۳۸۰ ش. از سوی مدیران کاروانها و در هتل‌های محل اقامت ایشان صورت می‌گرفت.<ref>- حج 29، ص369.</ref> طرح تغذیه متمرکز از سال ۱۳۷۰ ش. در سازمان حج و زیارت مطرح بود و در سال ۱۳۸۰ ش که دولت عربستان طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> این طرح عملیاتی گردید. آشپزخانه متمرکز دارایی فوائد متعددی همچون ارتقاء کیفیت بهداشتی، صرفه‌جوئی در نیروی انسانی و هزینه، و برنامه غذائی یکسان کاروانهای حج است. تا سال ۱۳۸۵ش. به تدریج تهیه غذای تمام کاروانها در شهر مدینه از طریق دو آشپزخانه متمرکز طبخ و توزیع می‌شد. در شهر مکه نیز این اقدام آغاز شد و تا سال ۱۳۸۳ش. بیش از 52%<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> و در سال ۱۳۸۴ش. ۷۰٪ زائران و امروزه کلیه حج‌گزاران در مکه از تغذیه متمرکز بهره‌مند گردیدند.<ref>- حج 26، ص375.</ref>


دو معاونت تغذیه، در ستادهای سازمان حج در [[مکه]] و [[مدینه]] فعالیت می‌کنند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366؛ رک: حج 30، ص177.</ref> آشپزخانه‌ها، از شیوه پخت صنعتی استفاده کرده<ref>حج 28، ص86 ـ 87؛ رک: حج 29، ص372.</ref> و پخش غذای گرم، در هیترهای مخصوص انجام می‌شود، که نزدیک به سه ساعت طول می‌کشد.<ref>حج 29، ص372.</ref>
تغذیه حج‌گزاران ایرانی در مشاعر و عرفات نیز از سوی سازمان حج و زیارت تهیه می‌گردد.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص407.</ref> علاوه بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز برای تغذیه حج‌گزاران در ایام تشریق و مسافرتهای بین مکه و مدینه استفاده می‌گردد.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص243.</ref>


برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران فرستاده می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مانند نان، میوه و سبزیجات، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج و روغن با انجام مناقصه، تهیه می‌شود.<ref>حج 25، ص347ـ 348.</ref> برخی سال‌ها نیز، برخی از کالاهای اساسی مانند گوشت، عسل و کره از ایران وارد عربستان می‌شود.<ref>حج 27، ص111.</ref> در سال‌های مختلف، سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان متفاوت تعیین می‌شده است.<ref>حج 28، ص86ـ 87.</ref>  
دو معاونت تغذیه در ستادهای سازمان حج و زیارت در مکه و مدینه فعالیت می‌نمایند<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> و دارای ساختاری شامل مدیر، معاون، پزشک مسئول بهداشت، مسئول تغذیه، بخش اداری، بخش توزیع، وگروه‌های مختلف پخت است.<ref>- حج 30، ص177.</ref> این آشپزخانه‌ها از شیوه پخت صنعتی استفاده می‌کنند، و با بکارگیری ۱۳۵ پرسنل در مدینه و ۳۴۰ نفر در مکه<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> طی فرآیندی منظم به تهیه غذای حج‌گزاران می‌پردازند.<ref>- حج 29، ص372.</ref> توزیع غذای گرم در هیترهای مخصوص از مراحل پیچیده آشپزخانه متمرکز است که حدود سه ساعت طول می‌کشد.<ref>- حج 29، ص372.</ref>


تغذیه حج‌گزاران ایرانی در [[مشعر|مشاعر]] و [[عرفات]] نیز از سوی سازمان حج انجام می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص407.</ref> در [[ایام تشریق]] و سفرهای میان مکه و مدینه، افزون بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز استفاده می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص243.</ref>
سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران علاوه بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب در این زمینه، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر اساس این توافقات انعقاد هرگونه قرار داد تغذیه یا تهیه مواد غذایی مگر با مؤسسات و شرکتهای سعودی مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری‌های مکه معظمه، مدینه منوره و جدّه ممنوع است و دست‌اندرکاککران تهیه، پخت و سرو غذا، باید مورد معاینات قرارگیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری حرمین دریافت کنند.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.</ref>
 
سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران افزون بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر پایه این توافقات، ایران موظف است برای تغذیه یا تهیه مواد غذایی، تنها با مؤسسات و شرکت‌های سعودی مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری‌ آن شهر قرارداد ببندد. دست‌اندرکاران تهیه، پخت و سِرو غذا نیز، باید مورد معاینات قرار گیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری [[حرمین]] دریافت کنند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.</ref>


===تغذیه حاجیان دیگر کشورها===
===تغذیه حاجیان دیگر کشورها===
در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref> تغذیه زائران سایر کشورها، شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت است و در برخی دیگر، شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.<ref>الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509</ref>
در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حجاج همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد، به صورت متمرکز صورت می‌گیرد.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref>تغذیه زائران سایر کشورها شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها امور تغذیه بر عهده دولت است و برخی ا کشوها شرکت‌های سیاحتی و گاه خود افراد عهده‌دار تهیه غذا هستند.<ref>. الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509</ref> در برخی ایام حج، تغذیه رایگان از سوی خیرین یا برخی موسسات صورت می‌گیرد که معمولاً با ازدحام مواجه می‌گردد.<ref>- در حریم حرم، ص155.</ref> همچنین طی سالهای اخیر سنت مرسوم افطاری دادن در حرمین، شکل منظمی به خود گرفته و در رمضان سال ۱۳۴۳ق. (۱۳۹۲ش) طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان برای عموم حج‌گزاران در مسجدالحرام برقرار گردید و میلونها نفر با بسته‌های غذائی آماده شامل شیر، خرما، نان و نوشیندنی پذیرائی می‌شوند.<ref>- http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998
 
http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930</ref>
==جستارهای وابسته==
 
*[[بهداشت حج]]
*[[اسکان در حج]]


==پانویس==
==پانویس==
خط ۶۸: خط ۶۴:


==منابع==
==منابع==
{{منابع}}
 
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22181/حج-تغذیه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22181/حج-تغذیه
خط ۱۲۰: خط ۱۱۶:
{{حج و عمره}}
{{حج و عمره}}


[[رده:تغذیه در حج]]
[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
 
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/تغذیه_در_حج»