در حال ویرایش تهلیل

 

'''تهلیل''' گفتن لا اله الاّ الله، از آداب حج و عمره می‌باشد. در واقع تهلیل مهم‌ترین [[شعار توحیدی]] [[اسلام]] است. اهمیت و جایگاه تهلیل را از اولین جملات دعوت علنی [[پیامبر گرامی اسلامی(ص)]] که دعوت به همین شعار توحیدی بود، می‌توان فهمید. پیامبر(ص) برای گفتن این شعار، وعده فلاح و رستگاری دادند. البته این سخن، اهمیت اعتقاد به مفاد تهلیل را نفی نمی‌کند؛ بلکه در جواب کسانی است که مسلمانان را با هر اختلاف‌نظری [[تکفیر]] کرده، عرض و جان و مال آنان را برای خود [[مباح]] می‌شمارند.

==مفهوم‌شناسی==

«تهلیل» از ریشه «ه ـ ل ـ ل»، به معنای بالا بردن صدا <ref>تهذیب اللغه، ج5، ص240</ref> <ref>الصحاح، ج5، ص1852</ref> <ref>لسان العرب، ج11، ص705، «هلل» </ref> در اصطلاح به گفتن «لا اله الاّ الله» اطلاق می‌شود. <ref>فتح الوهاب، ج1، ص146</ref> <ref>شرح اصول الکافی، ج11، ص180</ref> <ref>بحار الانوار، ج88، ص353</ref> به کار بردن این ریشه برای این معنا، از آن رو است که فرد هنگام گفتن لا اله الاّ الله، صدای خود را بلند می‌کند. <ref>تهذیب اللغه، ج5، ص240</ref> <ref>تاج العروس، ج15، ص810، «هلل» </ref> برخی لغت‌شناسان تهلیل را برگرفته از حروف «لا اله الا الله» می‌دانند. <ref>تهذیب اللغه، ج5، ص241</ref> گاه الفاظی مانند هَیلَله، <ref>الصحاح، ج5، ص1852</ref> <ref>لسان العرب، ج11، ص705</ref> اهلال و تهلل <ref>مفردات، ص544</ref> <ref>بصائر ذوی التمییز، ج5، ص332، «هلل» </ref> هم در این معنا به کار می‌رود.

==در قرآن==

عبارت «لا اله الاّ الله» دو بار در [[قرآن کریم]] به کار رفته ([[صافات]]/37، 35؛ محمد/47، 19) و به صورت‌های مشابه، مانند «لا اله الاّ انا» و «لا اله الاّ انت» و به ویژه «لا اله الا هو» بیش از سی بار در قرآن آمده است. البته مفاد تهلیل، یعنی اقرار به یگانگی معبود و نفی هر‌گونه شریک برای او <ref>علل الشرائع، ج1، ص259</ref> با تعابیر گوناگون در قرآن یاد شده است. مثلا بر اساس آیه 26 [[حج]]/22 نخستین آموزه خداوند به [[حضرت ابراهیم(ع)]] پس از راهنمایی او به مکان [[کعبه]]، نفی [[شرک]] به شمار رفته است: (وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیتِ اَنْ لا تُشْرِک بی‌شَیئاً).

==در احادیث==

بر پایه [[حدیث|احادیث]]، گفتن «لا اله الا الله» اصل و اساس دین، <ref>تفسیر فرات الکوفی، ص397</ref> برترین [[عبادت]]، <ref>الکافی، ج2، ص506</ref> <ref>فتح الباری، ج11، ص174</ref> بهای [[بهشت]]، <ref>التوحید، ص21</ref> <ref>کنز العمال، ج1، ص521</ref> برترین کلمات نزد [[خداوند]]، <ref>کمال الدین، ص669</ref> شکننده کمر [[شیطان]] <ref>شرح نهج البلاغه، ج20، ص316</ref> و کلید آسمان <ref>نور الثقلین، ج2، ص30</ref> است. [[پیامبر(ص)]] آن را برترین سخن خود و پیامبران پیش از خویش یاد کرده است. <ref>السنن الکبری، ج4، ص284</ref> <ref>ج5، ص117</ref> ایشان در آغاز [[رسالت]]، مردم را با خطاب «قولوا «لا اله الا الله» تُفلحوا» به [[اسلام]] فرامی‌خواند <ref>مسند احمد، ج4، ص63</ref> <ref>المناقب، ج1، ص51</ref> <ref>بحار الانوار، ج18، ص202</ref> و در ادامه نیز با سفارش کردن مسلمانان به بسیار گفتن این ذکر، به تجدید اسلام دعوت می‌کرد. <ref>مسند احمد، ج2، ص359</ref> <ref>المستدرک، ج4، ص256</ref>

بر پایه [[حدیث قدسی]] [[سلسلة الذهب]] که [[امام رضا(ع)]] آن را با واسطه پدرانش از پیامبر(ص) آورده، خداوند «لا اله الاّ الله» را دژ استوار خود دانسته که ورود در آن، مایه امان از [[عذاب]] می‌شود. <ref>التوحید، ص25</ref> <ref>تاریخ دمشق، ج5، ص462</ref> در [[روایات]] برای ترتب این آثار، شرط‌هایی چون [[اخلاص]]، پرهیز از [[گناهان]] و نیز پذیرش [[ولایت امام|ولایت امامان]] تعیین شده است. <ref>التوحید، ص25، 28</ref> با وجود این، گوینده «لا اله الا الله» و گواهی دهنده به آن، هر چند منافق باشد، از دیدگاه فقهی در زمره اهل [[توحید]] قرار می‌گیرد و خون و جان و مال او در امان خواهد بود. <ref>احکام القرآن ج1، ص154</ref> <ref>ج2، ص312</ref> <ref>صحیح مسلم، نووی، ج12، ص5</ref> <ref>الهدایه، ص54</ref>

گفتن «لا اله الا الله» به عنوان جزئی از [[تشهد]] و [[تسبیحات چهار‌گانه]] در [[نماز]]، [[واجب]] به شمار می‌رود. <ref>الخلاف، ج1، ص368-369</ref> <ref>منتهی المطلب، ج5، ص76-77، 179-180</ref> <ref>الفقه الاسلامی، ج2، ص45</ref> بر پایه روایات متعدد، تهلیل در همه حالات <ref>صحیح مسلم، نووی، ج17، ص17</ref> <ref>الحاشیه، ج2، ص407</ref> <ref>مصباح الهدی، ج12، ص504</ref> از جمله در هر صبح و شام همراه با ذکرهای دیگر <ref>الکافی، ج2، ص532-534</ref> <ref>وسائل الشیعة، ج7، ص119</ref> [[مستحب]] است؛ اما در برخی موارد، بر آن تاکید ویژه شده است، از جمله پس از گزاردن [[نمازهای واجب]]، <ref>المقنعه، ص115</ref> <ref>الدروس، ج1، ص184</ref> <ref>کنز العمال، ج2، ص644</ref> <ref>کشف الغطاء، ج3، ص227</ref> در حال [[روزه]]، <ref>کنز العمال، ج8، ص455</ref> [[ماه رمضان]]، <ref>فقه الرضا، ص204</ref> <ref>النوادر، ص17</ref> <ref>هدایة الامه، ج4، ص248</ref> بر فراز بلندی در سفر، <ref>کنز العمال، ج5، ص19</ref> <ref>وسائل الشیعة، ج11، ص391-392</ref> در [[تلقین محتضر]] <ref>تذکرة الفقهاء، ج1، ص338</ref> <ref>مدارک الاحکام، ج2، ص55</ref> و هنگام [[زیارت معصومان]] <ref>کامل الزیارات، ص398</ref> <ref>مصباح المتهجد، ص740</ref> <ref>مصباح الزائر، ص197</ref> <ref>المزار، ص428، 657</ref> همچنین تهلیل از ذکرهای [[اذان]] و [[اقامه]] <ref>فقه الرضا، ص96</ref> <ref>المقنعه، ص101-102</ref> <ref>المجموع، ج3، ص90</ref> <ref>الفقه الاسلامی، ج1، ص618</ref> و نیز از اذکار [[زیارت اهل قبور]] <ref>بحار الانوار، ج90، ص203</ref> است.

بر پایه روایتی از پیامبر(ص) هر تهلیل حج‌‌گزار سبب دریافت بشارت خداوند است. <ref>شعب الایمان، ج3، ص472</ref> <ref>الدر المنثور، ج1، ص210</ref> در حدیثی از [[امام علی(ع)]] از جمله حکمت‌های [[تشریع]] حج، گفتن «لا اله الا الله» پیرامون کعبه به شمار رفته است. <ref>الکافی، ج4، ص199</ref> <ref>نهج البلاغه، خطبه 192</ref> به گزارش منابع روایی و تاریخی، انبیای خداوند و امامان معصوم همواره مفاد این ذکر، یعنی نفی شریک برای خداوند، را از آغاز [[مناسک حج|مناسک]] خود با جمله «لا شریک لک» تاکید کرده‌اند. <ref>تفسیر قمی، ج2، ص154</ref> <ref>تاریخ جرجان، ص355</ref> به تصریح برخی، هیچ یک از مناسک حج، از تهلیل و [[تکبیر]] جدا نیست. <ref>السیرة النبویة، ابوشهبه، ج2، ص318</ref>

بر پایه روایات، [[حضرت آدم(ع)]] هنگامی که از [[کوه صفا]] به [[حجرالاسود]] نگریست، تهلیل بر زبان راند. [[جبرئیل]] هنگام آموزش [[آداب حج]] به [[حضرت ابراهیم]] و [[اسماعیل(ع)]]، در آغاز ورود به [[مسجدالحرام]]، به حجرالاسود روی کرد و تکبیر و تهلیل گفت و پس از او آن دو نیز تکبیر و تهلیل گفتند. <ref>الکافی، ج4، ص186، 202-203</ref> <ref>علل‌الشرائع، ج2، ص586</ref> پیامبر(ص) نیز پس از ورود به مسجدالحرام، در برابر حجرالاسود همین کار را انجام داد. <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص146</ref> نیز ایشان درون کعبه تکبیر و تهلیل را تکرار کرد. <ref>سنن النسائی، ج5، ص220</ref> <ref>سبل الهدی، ج1، ص173</ref> بر فراز صفا نیز این ذکر را بر زبان جاری نمود. <ref>سنن النسائی، ج5، ص240</ref> <ref>دلائل النبوة، ج5، ص435</ref> همچنین در [[مشعرالحرام]] رو به قبله ایستاد و تهلیل گفت. <ref>صحیح مسلم، ج4، ص420</ref> <ref>دعائم الاسلام، ج1، ص322</ref>

مسلمانان در شب [[فتح مکه]] تا صبح تکبیر و تهلیل گفتند <ref>دلائل النبوة، ج5، ص103</ref> <ref>تاریخ دمشق، ج23، ص457</ref> <ref>السیرة النبویة، ابن کثیر، ج3، ص576</ref> <ref>امتاع الاسماع، ج14، ص4</ref> و در بازگشت از [[مکه]] هم چنین کردند. <ref>السیرة النبویة، ابوشهبه، ج2، ص580</ref> امام رضا(ع) نیز هنگام وداع با کعبه، رو به آن ایستاد و دعایی همراه تهلیل خواند: «اللهم انی انقلب علی لا اله الا انت.» <ref>الکافی، ج4، ص531</ref>

1. '''در سفر حج''': تهلیل فراوان در طول سفر حج و به ویژه هنگام برآمدن بر بلندی سفارش شده است. نیز تهلیل از آداب اقامت در مکه است. <ref>فقه الرضا، ص215</ref> <ref>المغنی، ج3، ص591</ref> <ref>وسائل الشیعة، ج11، ص391-392</ref>

2. '''دهه اول [[ذی‌حجه]]''': در منابع روایی [[شیعیان]] و [[اهل سنت]]، به گفتن «لا اله الا الله» در دهه نخست ماه ذی‌حجه بسیار سفارش شده و برای تهلیل در این ایام الفاظی ویژه توصیه گشته است. <ref>شعب الایمان، ج3، ص353</ref> <ref>ثواب الاعمال، ص72</ref> <ref>عدة الداعی، ص254-255</ref> از آداب [[نماز عید قربان]]، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام بیرون آمدن برای اقامه نماز است. <ref>الشمائل الشریفه، ج1، ص296</ref>

3. '''هنگام [[احرام]]''': بر پایه [[فقه حنفی]] <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص187</ref> <ref>الدر المختار، ج2، ص531</ref> <ref>الفتاوی الهندیه، ج1، ص222</ref> و [[فقه مالکی|مالکی]] <ref>الشرح الکبیر، ج2، ص26</ref> <ref>مواهب الجلیل، ج4، ص63</ref> اذکاری مانند تهلیل می‌تواند جایگزین [[تلبیه]] برای احرام شود.

4. '''پس از قطع تلبیه''': به تصریح [[فقیهان امامی]] <ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص530</ref> <ref>مجمع الفائده، ج6، ص235-236</ref> <ref>نجاة العباد، ص105</ref> و اهل سنت <ref>التمهید، ج13، ص76</ref> به پشتوانه احادیث <ref>الکافی، ج4، ص399</ref> <ref>التهذیب، ج5، ص94، 182</ref> مستحب است که [[احرام‌‌گزار]] در [[حج تمتع|حج]] و [[حج عمره|عمره]] پس از قطع تلبیه به گفتن اذکاری چون تهلیل بپردازد.

5. '''هنگام مشاهده کعبه''': شماری از حنفیان به استحباب تهلیل هنگام دیدن کعبه باور دارند. <ref>الجوهرة النیره، ج1، ص153</ref> <ref>الدر المختار، ج2، ص541</ref> <ref>الفتاوی الهندیه، ج1، ص225</ref>

6. '''به عنوان جانشین [[استلام]]''': به باور فقیهان اهل سنت، اگر استلام حجرالاسود ممکن نباشد، ایستادن در برابر آن و گفتن «لا اله الا الله» مستحب است. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص12</ref> <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص146</ref> <ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص401</ref>

7. '''نزد [[ارکان کعبه]]''': شماری از فقیهان اهل سنت، تهلیل را نزد ارکان کعبه مستحب دانسته‌اند. <ref>نک: المجموع، ج8، ص113</ref> <ref>البحر الرائق، ج2، ص587</ref> <ref>نیل الاوطار، ج5، ص168</ref>

8. '''پیش از گزاردن [[سعی]]''': فقیهان امامی به پشتوانه روایات <ref>الکافی، ج4، ص431</ref> بر آنند که مستحب است طواف‌کننده پس از انجام دادن [[طواف]] و نماز آن، بر فراز کوه صفا رو به حجرالاسود قرار گیرد و پس از حمد و ثنای خداوند، هفت بار تهلیل گوید و پس از خواندن دعاهای ویژه 100 بار دیگر تهلیل را تکرار کند. <ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص361</ref> <ref>کشف اللثام، ج6، ص13</ref> <ref>ریاض المسائل، ج7، ص89</ref> فقیهان همه مذاهب اهل سنت نیز گفتن «لا اله الا الله» را در آغاز سعی <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص13</ref> <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص148</ref> <ref>المجموع، ج8، ص67</ref> <ref>التاج و الاکلیل، ج4، ص155</ref> یا در میان آن <ref>الاختیار، ج1، ص160</ref> مستحب دانسته‌اند.

9. '''هنگام برآمدن بر [[مروه]]''': به تصریح شماری از فقیهان امامی، مستحب است انجام دهنده سعی هنگامی که به مروه رسد، تکبیر و تهلیل را هفت بار تکرار کند. <ref>المهذب، ج1، ص241</ref> <ref>غنیة النزوع، ص178</ref> در شماری از منابع روایی نیز بر فراز صفا و مروه دعایی همراه تهلیل از امامان معصوم روایت شده است. <ref>الکافی، ج4، ص432</ref> شماری از حنفیان هم تهلیل بر مروه را مستحب دانسته‌اند. <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص149</ref> <ref>الاختیار، ج1، ص160</ref> <ref>البحر الرائق، ج2، ص584</ref>

10. '''در [[عرفات]]''': بر پایه روایات متعدد، <ref>الکافی، ج4، ص432</ref> یکی از اذکاری که هنگام وقوف در عرفات استحباب بسیار دارد، ذکر تهلیل است. <ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص181</ref> <ref>جواهر الکلام، ج19، ص21</ref> <ref>التقوی، ج3، ص407</ref> در شماری از منابع، تهلیل از آداب [[دعای روز عرفه]] نیز شمرده شده است. <ref>مصباح المتهجد، ص687</ref> <ref>اقبال الاعمال، ج1، ص337</ref> <ref>المجموع، ج8، ص114</ref> فقیهان اهل سنت نیز تهلیل را از سنن وقوف در عرفات شمرده‌اند <ref>المجموع، ج8، ص113</ref> <ref>البحر الرائق، ج2، ص595</ref> <ref>الفقه الاسلامی، ج3، ص494</ref> و بر آنند که خطبه [[امیر الحاج]] در این روز باید همراه تهلیل باشد. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص53</ref> <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص152</ref> <ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص554</ref>

11. '''هنگام عزیمت به [[مزدلفه]]''': در فقه امامی <ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص181</ref> و اهل سنت <ref>الذخیره، ج3، ص261</ref> <ref>الاذکار النوویه، ص199</ref> <ref>الدر المختار، ج2، ص559</ref> یکی از ذکرهای سفارش شده در مسیر عرفات به مزدلفه، «لا اله الا الله» است.

12. '''در مشعر (مزدلفه)''': به تصریح بسیاری از مفسران، از مصداق‌های آشکار ذکر خدا در مشعر الحرام که مسلمانان در آیه 198[[بقره]]/2 بدان امر شده‌اند، تهلیل است. <ref>الکشاف، ج1، ص246</ref> <ref>تفسیر بیضاوی، ج1، ص131</ref> <ref>مسالک الافهام، ج2، ص205</ref>

از این رو، بر پایه منابع فقهی امامیان <ref>جواهر الکلام، ج20، ص44</ref> <ref>دلیل الناسک، ص358</ref> و اهل سنت <ref>المقنع، ص271</ref> <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص19</ref> <ref>الفقه الاسلامی، ج3، ص489</ref> تهلیل هنگام وقوف در مزدلفه مستحب است.

13. '''هنگام عزیمت به [[منا]]''': در پاره‌ای منابع فقهی امامیان و اهل سنت، تهلیل هنگام عزیمت از [[مشعر]] به منا مستحب شمرده شده است. <ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص538</ref> <ref>الدر المختار، ج2، ص564</ref>

14. '''هنگام [[رمی]] و پس از آن''': فقیهان امامی <ref>تذکرة الفقهاء، ج4، ص151</ref> <ref>الحدائق، ج17، ص20</ref> و اهل سنت بر آنند که گفتن تکبیر هنگام پرتاب هر سنگ در [[رمی جمرات]] مستحب است؛ ولی به باور حنفیان، ذکر تهلیل نیز به جای تکبیر کافی است. <ref>البنایه، ج4، ص241</ref> <ref>البحر الرائق، ج2، ص605</ref> <ref>الفتاوی الهندیه، ج1، ص231</ref> به باور برخی از اهل سنت، گفتن «لا اله الا الله» پس از رمی هر یک از جمرات نیز [[استحباب]] دارد. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص23</ref> <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص159</ref> <ref>الفواکه الدوانی، ج2، ص815-816</ref> برخی این تهلیل را تنها پس از [[رمی جمره اول]] و [[رمی جمره دوم|دوم]] مستحب دانسته‌اند. <ref>الفقه الاسلامی، ج3، ص243</ref>

15. '''در [[مسجد خیف]] و منا''': فقیهان امامی بر پایه روایات، 100 بار تهلیل در مسجد خیف را مستحب دانسته‌اند. <ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص230</ref> <ref>وسائل الشیعة، ج5، ص269</ref> <ref>الحدائق، ج17، ص331</ref> روایات این تکرار تهلیل را با زنده کردن یک شخص برابر خوانده‌اند. اندکی از اهل سنت هم ذکر تهلیل را از آداب اقامت در منا شمرده‌اند. <ref>الذخیره، ج3، ص261</ref>

16. '''هنگام بازگشت از منا''': به تصریح شماری از فقیهان، تکرار تهلیل هنگام بازگشت حج‌‌گزار از منا به مکه مستحب است. <ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص555</ref>

17. '''[[ایام تشریق]]''': بر پایه آیه 203بقره/2 که به ذکر خدا در [[ایام معدودات]] فرمان داده و نیز بر اساس دستور پیامبر(ص) برای فراوان گفتن اذکاری چون تکبیر و تهلیل در ایام تشریق، <ref>المصنف، ج3، ص332</ref> شماری از فقیهان به استحباب تهلیل در این ایام تصریح کرده‌اند. <ref>بدائع الصنائع، ج1، ص195</ref> <ref>الثمر الدانی، ص253</ref>

18. '''هنگام [[وداع با کعبه]]''': به تصریح شماری از فقیهان امامی، از آداب وداع با کعبه، تاکید بر یگانگی خدا و نفی الوهیت از غیر او است. <ref>المقنعه، ص430</ref> <ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص383</ref> <ref>السرائر، ج1، ص616</ref> برخی از اهل سنت نیز هنگام بازگشت حج‌‌گزار به سوی شهر خود، دعایی همراه تهلیل آورده‌اند. <ref>مغنی المحتاج، ج1، ص512</ref> <ref>کشاف القناع، ج2، ص601</ref>