در حال ویرایش تونس

{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۲۹]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Hodjat p  }}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]

'''تونس''' 

 

==معرفی اجمالی==

 

'''جمهوری تونس''' کوچک‌ترین کشور در [[شمال افریقا]]، از شمال شرقی به دریای [[مدیترانه]]، از جنوب شرقی به [[لیبی]]، و از غرب به [[الجزایر]] محدود است. مساحت کشور تونس 162155 کیلومتر مربع <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص408-409</ref><ref>المعهد الوطنی للاحصاء</ref><ref>http://www.tunisie. gov. tn</ref> و پایتخت آن شهر تونس است. [[زبان رسمی|زبان]] و [[خط رسمی]] آن [[عربی]] است و فرانسوی، زبان علمی و دانشگاهی و مطبوعاتی آن به شمار می‌رود. اصطلاح «[[اللغة الدارجه]]» به [[زبان عربی]] با [[لهجه تونسی]] اشاره دارد. کمتر از 1% جمعیت تونس در جنوب جزیره [[جَرَبه]]، [[مُطماطِه]]، [[دوَیرات]] و [[شَنَنی]] هنوز به [[زبان بربری]] سخن می‌گویند. جمعیت این کشور حدود 10 میلیون و 600 هزار نفر است و بیش از 99% آن [[مسلمان]] هستند. [[اسلام]] [[دین رسمی]] تونس است.

بیشتر مسلمانان این کشور، [[مالکی]] و‌ اندکی [[حنفی]] هستند. چند هزار [[اباضی]] نیز در این کشور زندگی می‌کنند که بیشتر در جزیره جربه در جنوب سکونت دارند. بر اساس آمار 1373ش./1994م. شمار اقلیت‌های [[یهودی]] و [[مسیحی]] تونس بیش از 11251 تن بوده است. آماری رسمی از [[شیعیان اثناعشری]] تونس در دست نیست. گفته‌اند که تعداد آنان 400 هزار نفر است که بیشتر در جنوب تونس، به ویژه شهرهای [[قَفصه]] و [[قابِس]]، ساکن هستند.

تونس خوش آب و هواترین کشور شمال [[افریقا]] است؛ زیرا آب و هوا در شمال، معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب، صحرایی است. میدان‌های نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارند. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص408-409</ref><ref>دانشنامه جهان اسلام، ج8، ص627-650</ref><ref>نک: آثار البلاد، ص173-174</ref> تونس دو [[مجلس قانون‌گذاری]] دارد و از لحاظ [[تقسیمات کشوری]] دارای 24 [[فرمانداری]] است و شکل [[حکومت]] آن [[جمهوری]] است. [[رئیس جمهور]] با شیوه [[انتخابات مستقیم]] برگزیده می‌شود. در تونس، افزون بر [[الجامعة الزیتونیة]] که پیشینه 13 قرنی دارد، نخستین دانشگاه پس از استقلال (1956م.)  [[الجامعة التونسیة]] است که به سال 1958م. در [[شهر تونس]] تاسیس شد و سپس آموزش عالی به تدریج گسترش یافت. آموزش در تونس رایگان و در دوره ابتدایی، اجباری است. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص410</ref>

==تاریخچه تونس==


کشور امروزی تونس، بخشی گسترده از منطقه تاریخی «[[اِفریقیه]]» <ref>احسن التقاسیم، ص216</ref><ref>الروض المعطار، ص76</ref> بوده که [[طرابلس]] تا [[طنجه]] <ref>الروض المعطار، ص66</ref> را شامل می‌شده است. از تونس تا [[قیروان]] سه روز راه است. <ref>احسن التقاسیم، ص246</ref><ref>آثار البلاد، ص174</ref> ساکنان اصلی این منطقه، [[بربرها]] <ref>نک: الروض المعطار، ص145</ref> بوده‌اند.

نام‌‌گذاری این کشور به تونس در روزگار اسلامی و به دست مسلمانان صورت گرفته و نام کهن‌تر آن «[[ترشیش]]» بوده است. <ref>الاستبصار، ص121</ref><ref>معجم البلدان، ج2، ص60</ref> مردم تونس به سرکشی و قیام بر ضد حاکمان معروف بوده‌اند. این کشور شاهد جنبش‌های بسیار بوده است. <ref>معجم البلدان، ج2، ص61</ref> تاریخ تونس تا پیش از ضمیمه شدن به قلمرو [[دولت عثمانی]]، همان تاریخ افریقیه است. [[فینیقی‌ها]] از نخستین حاکمان تونس بودند. <ref>تاریخ تونس، ص10</ref>

در منابع تاریخی اسلامی، تونس به «[[مغرب ادنی]]» معروف گشته و بخشی از [[مغرب بزرگ]] به شمار رفته است. این منطقه نقش «[[سرزمین موعود]]» را برای لشکرکشی امپراتوران حوزه دریای مدیترانه داشته <ref>تاریخ تونس، ص9</ref> و به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، به ویژه دشت بودن، معمولاً دارای [[وحدت سیاسی]] نبوده و در معرض هجوم و قشون‌کشی کشورهای مجاور قرار داشته است. پیش از ورود [[اسلام]] به تونس، این منطقه حاکمیت فینیقی و [[رومی]] و [[واندالی]] را تجربه کرده است. فینیقی‌ها پایه‌‌گذار تمدن [[قرطاج]] ([[کارتاژ]]) <ref>تاریخ تونس، ص10، 17-18</ref> در تونس‌ بودند. این [[تمدن]] را هجوم رومی‌ها به سال 241ق. م. برچید.

 

===ورود اسلام===

 

[[عثمان بن عفان]] به سال 27ق. [[عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح]]، حاکم خویش در [[مصر]] را همراه شماری از صحابه، مامور فتح افریقیه کرد. در این لشکرکشی، [[پاتریارک گریگوریوس]] ([[جرجیر]]) حاکم رومی افریقیه کشته شد. ابن ابی‌السرح نیز در برابر گرفتن غنیمت‌های بسیار، از گماردن حاکمی مسلمان بر افریقیه منصرف گشت. <ref>الروض المعطار، ص48</ref><ref>طبقات علماء افریقیه، ص15-16</ref> [[معاویة بن خدیج]] به سال 45ق. از سوی [[معاویة بن ابوسفیان]] مامور فتح افریقیه شد. حضور [[عُقْبة بن نافع فهری]] به یورش‌های مسلمانان نظمی خاص بخشید. وی با ساختن شهر [[قَیروان]] در 160 کیلومتری شهر تونس به سال 50ق./670م. مرکز فرماندهی مسلمانان را در افریقیه بنا نهاد. حدود 52 سال (27-79ق./647-699م.)  به درازا انجامید تا همه منطقه افریقیه و مغرب در شمار [[قلمرو اسلامی]] درآمد. به سال 79ق./699م. [[حَسّان بن نعمان]] افریقیه را به طور کامل فتح نمود و پس از غلبه بر کارتاژ، نفوذ رومی‌ها را در سواحل شمال افریقا برای همیشه از میان برد و شورش بربرها را فرونشاند و بسیاری از زمین‌های زراعی را میان کشاورزان تقسیم کرد و نخستین کارخانه کشتی‌سازی ([[دارالصناعه]]) را در آن جا بنیان نهاد. <ref>فتوح البلدان، ص326-331</ref><ref>نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص221، «تونس. </ref>

===حاکمان اسلامی تونس===

سلسله‌هایی که در [[دوره اسلامی]] بر تونس حکومت کردند، از این قرار بودند: [[امویان]] (تا 127ق.) ، [[عباسیان]] (تا 183ق.) ، [[اغلبیان]] (تا 290ق.) ، [[فاطمیان]] (تا 341ق.) ، [[صَنهاجیان]] (تا 543ق.) ، [[حَفصیان]] (تا 981ق.)  و [[عثمانیان]] (تا 1293ق.)  . تونس به سال 1293ق./1881م. تحت الحمایه [[فرانسه]] شد و سرانجام با تاثیر از [[جنبش بیداری]] در جهان اسلام و [[مقاومت]] مردم مسلمان این کشور به سال 1378ق./1956م. طعم [[استقلال]] را چشید. عملکرد دین‌ستیزانه [[حبیب بورقیبه]] و [[زین العابدین بن علی]]<ref>دائرة المعارف جهان نوین اسلام، ج2، ص273</ref> دو رئیس جمهور تونس، جوانان تونسی را واداشت تا در 14 ژانویه 2011م./24 دی 1389ش. حکومت بن علی را ساقط کنند و حرکت‌های مردمی اسلامی معروف به «[[بهار عربی]]» را در [[جهان عرب]] آغاز کنند.


==تاریخ حج‌‌گزاری تونس==

 

ساخت شهر قیروان به دست [[عُقبة بن نافع]] در سال 51ق. نقطه عطفی در تاریخ حج‌‌گزاری مردم تونس به شمار می‌رود. این شهر تا سال‌ها مهم‌ترین پایگاه نشر اسلام در افریقیه بود. در دوران عقبة بن نافع، تعلیم اسلام به بربرهای تازه‌مسلمان آغاز شد. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص13-14</ref> توجه خلیفه اموی، [[عمر بن عبدالعزیز]]، به ترویج آموزش اسلام در افریقیه موجب شد تا وی به سال 100ق. ده تن از فقیهان را به قیروان اعزام کند تا ضمن سکونت در این شهر به بالندگی فرهنگ اسلامی مردم یاری برساند. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص22</ref>

موقعیت ویژه دینی شهرهای قیروان و تونس <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص42</ref> در نیمه نخست سده دوم ق. و دیگر شهرهای تونس مانند [[مهدیه]] <ref>نک. نفح الطیب، ج5، ص200</ref> در قرن‌های پسین موجب شد که این شهرها به پایگاه حکومتی، اداری، نظامی، و فقهی اسلام در افریقیه و مسیر عبور حاجیان تونسی و مراکشی و الجزایری و حتی اندلسی <ref>نک: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص278-288</ref> که از [[راه مصر]] <ref>احسن التقاسیم، ص216</ref> به [[حجاز]] سفر می‌نمودند، تبدیل شوند.

بسیاری از دانشمندان مشهور علوم دینی مانند [[بهلول بن راشد]] و [[اسد بن فرات]] و [[امام سحنون]] از این سرزمین‌ها برخاستند که بخشی از زندگی علمی و معنوی ایشان در [[سفر حج]] شکل می‌گرفت. نام بسیاری از این دانشوران را که به [[حج]] رفته‌اند، می‌توان در کتاب‌های تراجم [[علمای تونس]] و [[علمای افریقیه|افریقیه]] یافت؛ <ref>طبقات علماء افریقیه، ص251، 254</ref> علمایی که به مذهب [[مالک بن انس]] (93-179ق./712-795م.)  گرویدند و خود و شاگردان‌شان به [[سرزمین حجاز]]، به ویژه در [[ایام حج]]، سفر می‌کردند. کتاب [[الموطا]] مالک بن انس را باید از نخستین منابعِ مرجعِ آموزش حج‌‌گزاری در تونس و دیگر مناطق مانند الجزایر و [[مغرب]] و بخشی از مصر دانست که از سده دوم ق. تا کنون مورد توجه بسیار مسلمانان افریقیه بوده و نخستین بار به دست [[علی بن زیاد]]، از شاگردان مالک و از فقیهان طبقه سوم تونس، وارد این کشور شده است. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص45</ref>

===سفر حج تونس===

ساخت «دارالصناعه» به دست [[عبیدالله بن حبحاب موصلی]]، حاکم اموی تونس، به سال 114ق. در شهر تونس که بیشتر به ساخت کشتی اختصاص داشت، فرصتی بسیار مناسب برای تسهیل رفت و آمد دریایی حاجیان تونسی و مغرب بزرگ به سرزمین حجاز فراهم آورد. <ref>الروض المعطار، ص143</ref> این‌که گفته‌اند تا آغاز سده سیزدهم ق. حاجیان مغرب از راه خشکی به مغرب می‌رفته‌اند، <ref>میقات حج، ش44، ص64، «حج‌گزاری در کشور مغرب سده نوزدهم. </ref> دور از ذهن می‌نماید.

آگاهی‌های مربوط به راه‌های سفر حاجیان تونسی و مغربی در سفرنامه‌های حج مغربیان آمده است. برای نمونه، [[ابن‌بطوطة]] (م. 779ق.)  مسیر سفر حج کاروان‌ها و حاجیان، از جمله مسیر سفر خویش را در سده هشتم ق. شرح داده که از طنجه حرکت کرده و با عبور از الجزایر، به شهر تونس رسیده و سپس مسیر ساحلی شهرهای [[سوسه]] و [[صفاقس]] و [[قابس]] را پیموده و وارد لیبی شده و از آن‌جا به بندر [[اسکندریه]] در مصر رفته است. <ref>رحلة ابن بطوطه، ج1، ص103، 169-170</ref> حاجیان تونسی همراه حاجیان مصری و‌ اندلسی، با عبور از [[شبه جزیره سینا]] و [[خلیج عقبه]] و [[مدین]] به سوی [[مدینه]] یا [[مکه]] می‌رفته‌اند. [[یعقوبی]] (م. 292ق.)  راه حج مغربی‌ها را با وصف منزلگاهها و مسیرها، از مصر به سوی مکه و مدینه ترسیم کرده است. <ref>البلدان، ص179</ref> برخی از حج‌‌گزاران تونسی نیز با گذر از مناطقی، از جمله اسکندریه و رسیدن به [[کانال سوئز]]، از [[دریای سرخ]] رهسپار [[جده]] و سپس [[حرمین]] می‌شدند. آن‌ها بر [[دریای سرخ]] [[احرام]] بسته، برای انجام [[مناسک حج تمتع]] آماده می‌شدند. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref><ref>نک: دمشق فی مرآة رحلات القرون الوسطی، ص176</ref>

درباره راه حج دریایی، گزارش یکی از حاجیان مغربی در سده 13ق. که با کشتی بخار و امکانات بهتر به حج رفته، نشان می‌دهد که در عینِ بهتر شدن وضع کشتی‌ها و بیشتر شدن امکانات برای مسافران، همچنان مشکلات بسیار فراروی حاجیان تونسی بوده است. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref> این سختی‌ها گاه موجب می‌شد که فقیهان مالکی به تحریم سفر دریایی حکم دهند. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref>

دوری راه حج و نیز صدور برخی از فتواهای [[فقه مالکی]]، زمینه را برای افزایش مشکلات حج‌‌گزاری تونسی‌ها بیشتر فراهم می‌کرده و در موارد فراوان، مانع انجام این فریضه می‌شده است. برای نمونه، می‌توان به این [[فتوا]] در فقه مالکی اشاره کرد که حج‌‌گزار مرد نباید زاد و توشه‌اش را همراه داشته باشد، بلکه باید آن را در مسیر سفر به مکه فراهم کند. <ref>الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص573</ref> این نگاه فقهی موجب می‌شد تا به رغم [[مستطیع بودن]] مسلمانان تونسی در شهرشان، زمینه انجام سفر برایشان فراهم نشود. حتی بسیاری از دانشمندان تونسی در سن 60 سالگی بدون انجام [[فریضه حج]] وفات یافتند و مهم‌ترین عذر ایشان افزون بر سختی و مشقت سفر حج، نگاه فقه مالکی در مورد گرفتن اجیر برای حج هنگام سختی سفر بود. <ref>تاریخ افریقیه، ج2، ص324</ref>
شهرهای معروف ساحلی و غیر ساحلی تونس مانند قیروان، صفاقس، مهدیه، سوسه و تونس، مسیر عبور و گذر کاروان حاجیان در مغرب بزرگ بود؛ به گونه‌ای که حاجیان از منتهای مغرب بزرگ، در اول ماه محرم هر سال از مناطق خویش بیرون می‌آمدند و بیشتر سال را در راه بودند تا به مکه برسند. <ref>جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص263</ref> در روزگاران کهن، کسانی که از‌ [[اندلس]] یا مغرب رهسپار حج می‌شدند، برخی راه دریایی و بعضی راه زمینی را برمی‌گزیدند <ref>راه حج، ص5</ref> و در پی عبور از مصر یا [[شام]]، همراه حاجیان مصری و شامی، در [[میقات جحفه]] احرام می‌بستند. <ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص223</ref>
وضع نامناسب بهداشت از دیگر مشکلات حج‌‌گزاران تونس بود. نبرد و درگیری و نبودِ امنیت مسیر و قحطی، از دیگر موانع سفر حج تونسی‌ها بوده است. برای نمونه، به سال 145ق. [[یزید بن حاتم]]، حکمران مصر از سوی [[ابوجعفر منصور عباسی]]، مردم مصر را از رفتن به حج به دلیل خروج نوادگان [[امام مجتبی(ع)]] بازداشت و خود به سال 147ق. و پس از کشته شدن [[ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی]] حج گزارد. <ref>النجوم الزاهره، ج2، ص2</ref> با این حال، گزارش‌هایی از حج‌‌گزاری مردم تونس در وضع دشوار در دست است. [[ناصر خسرو قبادیانی]] گزارش می‌دهد که به سال 440ق. به رغم قحطی شدیدی که حجاز را فراگرفته بود، کاروانی بزرگ از حاجیان مغرب در مراسم حج حضور داشت. <ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص105</ref> در گزارش دیگر، آمده است که به سال 430ق. هیچ کس از مصر و شام و مغرب و [[عراق]] به حج نرفت و در سال‌های 431، 436-437 و 439ق. نیز تنها مصری‌ها به حج رفتند. <ref>حسن المحاضره، ج2، ص445-446</ref> در این گزارش‌ها، عنوان مغرب، شامل سرزمین‌های گوناگون این منطقه اعم از‌ اندلس و [[مراکش]] و تونس و الجزایر است.
در کنار سختی‌های سفر حج برای تونسی‌ها، از فواید بسیار این سفر نیز باید سخن گفت. از مهم‌ترین فواید حج‌‌گزاری تونسی‌ها، تسهیل ارتباط مسلمانان غرب و شرق جهان اسلام بوده که نقشی بسزا در آشنایی آن‌ها با یکدیگر داشته است. تبادل کالا و تجارت نیز از دیگر فواید مهم حج‌‌گزاری تونسی‌ها به شمار می‌رفته است. عموم مغربیان و حج‌‌گزاران تونسی، کالاهای خود را از تونس آورده، در اسکندریه می‌فروخته‌اند. <ref>مواهب الجلیل، ج3، ص502</ref>
مردم تونس برای انجام حج اشتیاق فراوان داشتند و پس از حج‌گزاری، در صورت امکان، برای خدمت‌‌گزاری و دریافت معنویت و علم در حرمین اقامت دائم می‌نمودند. <ref>نصیحة المشاور، ص115-116</ref> از این جهت، مسافران تونسی به حرمین دو دسته بودند: گروهی قصد اقامت و مجاورت دائم در حرمین داشتند و گروهی قصدشان انجام مناسک و [[زیارت]] و سپس بازگشت بود. در بررسی پیرامون اسناد و نسخ خطی مربوط به [[جزیرة العرب]] در تونس، فهرستی از افراد تونسی مجاور و مهاجران به حرمین فراهم شده است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج1، ص179</ref> در منابع دیگر، نام شماری از دانشوران حج‌‌گزار که [[مجاور حرمین]] شده‌اند، آمده است. از جمله اینان، [[محمد تونسی لواتی]]، [[علی بن محمد تونسی]]، و [[عمر عَبدَری میانشی]] بوده‌اند. <ref>التحفة اللطیفه، ج5، ص165، 324</ref><ref>ج6، ص361-363</ref><ref>نصیحة المشاور، ص90</ref> در منابع به نام [[مبارک تونسی]] که از فراشان [[حرم نبوی]] بوده، اشاره شده است. <ref>التحفة اللطیفه، ج5، ص500</ref>
در سده 19م. شماری از سازمان‌های حمل و نقل فرانسه عهده‌دار انتقال دریایی حاجیان تونس بودند و برای این کار، هزینه بسیار از مردم می‌گرفتند و آن‌ها را با کشتی‌های کهنه و نامناسب انتقال می‌دادند. آورده‌اند که دولت فرانسه در صدد بود برای پیشگیری از تشتت، امتیاز انتقال حج‌‌گزاران تونس را به شکلی خاص به فرانسه بسپارد. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص178، «الوثائق و المخطوطات العربیة لتاریخ الجزیرة العربیة فی تونس. </ref> تاسیس راه آهن [[دمشق]] به حجاز و نیز دمشق به [[بیروت]]، موجب افزایش سفر به مکه شد. در یکی از گزارش‌ها، از نگرانی وزیر امور خارجه فرانسه از افزایش حاجیان تونس یاد شده است. در گزارش دیگر، از همکاری فرماندار (بای) تونس با [[امیر مکه]] در اهتمام به تعمیر راه آهن سخن رفته است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص178</ref>
درباره ارتباط تونسیان با مسافران حجاز، گزارش محمد عبدری (م. 689ق.) در دست است. او خاطره‌ای خوش از مردم تونس دارد. وی پس از پیمودن منزلگاه‌های گوناگون به تونس رسیده است. او همراه با گزارش رفتار مردم هر شهر با حاجیان و مسافران، از مهمان‌نوازی و خوش‌رفتاری تونسیان با رهگذران و حاجیان به نیکی یاد کرده است. <ref>الرحلة العبدری، ص489</ref> [[ابن‌رشید فهری]] (م. 721ق.)  نیز در سفر به حج و حجاز، از مناطق میان راه از‌ اندلس تا حجاز گزارش داده است. او چندی در تونس اقامت کرد و از اهل دانش و ادب آن جا توشه برگرفت. وی شرح احوال و نام‌های دانشوران این سرزمین را آورده است. او سپس از تونس به اسکندریه رفت و مسیرش را به سوی سرزمین وحی ادامه داد. <ref>رحالة الغرب، ص81</ref>
تونسیان موقوفات و صدقات فراوان در حرمین بر جای نهاده‌اند. تنوع و گستردگی این موقوفه‌ها و نیز گزارش‌هایی درباره نیکوکاران، امیران و دانشوران تونسی که اهل [[وقف]] و کارهای خیر در حرمین بوده‌اند، در پژوهش [[محمد التلیلی]] با عنوان [[اوقاف الحرمین الشریفین بالبلاد التونسیة]] آمده است. نویسنده گزارشی تفصیلی از این موقوفه‌ها، نام صاحبان آن‌ها و وضع هر موقوفه در گذر تاریخ داده است. <ref>نک: موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص140</ref>


==سفرنامه‌های حج تونسی==


محمد بن احمد تجانی که در سال 706ق. همراه [[یحیی بن زکریا]]، یکی از [[امیران بنی‌حفص]]، به قصد حج از تونس درآمد و بعدها که این امیر حاکم تونس شد، در شمار مقرّبان او گشت، سفرنامه‌ای مهم دارد. این [[سفرنامه]] با اسلوبی ساده از مسائل جغرافیایی و تاریخ طبیعی و اقوام و نژادها گزارش می‌دهد. یک سده بعد، [[ابن خلدون]] (م. 808ق.)  به ستایش او پرداخت و از کتابش درباره تاریخ شمال افریقا فراوان بهره برد. ‏<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298</ref>
[[الرحلة الحجازیه]] نوشته تاریخ‌نگار و مصلح تونسی، [[محمد بن عثمان سنوسی]]، از سفرنامه‌های مهم حج‌‌گزاران این سرزمین است. وی به سال 1267ق. در تونس زاده شد. او در تاریخ و ادبیات دست داشت و [[الرائد التونسی]] را منتشر می‌ساخت و در نگارش مقالات [[دائرة المعارف البستانیة]] مشارکت داشت. <ref>المختار من الرحلات الحجازیه، ج2، ص597</ref> وی در پی بازگشت از سفر حج، نوشتن سفرنامه‌اش را آغاز نمود. این سفرنامه در سه بخش، حاوی گزارش سفر به [[ایتالیا]] و تونس، مکه و مدینه و رجال و شخصیت‌هایی است که در مسیر سفر با آن‌ها دیدار کرده است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص182، «الوثائق و المخطوطات العربیة لتاریخ الجزیرة العربیة فی تونس. </ref>
اثری از [[سید محمد بیرم تونسی]] با عنوان [[صفوة الاعتبار بمستودع الامصار و الاقطار]] از دیگر سفرنامه‌های مردم تونس است. محمد بیرم تونسی در خانواده‌ای اهل دانش به سال 1256ق. زاده شد. او در امور فرهنگی تلاش داشت و در 1296ق. به سفر حج رفت و پس از حج به شام رهسپار شد. سپس در [[استانبول]] اقامت گزید. وی رساله‌ای با عنوان [[فیما یجب لآل البیت النبوی من التبجیل]] و نیز رساله [[فی سکنی دار الحرب]] را نوشته است. وی به سال 1307ق. درگذشت. <ref>جمهرة الرحلات، ج1، ص294</ref>


==حج‌‌گزاری تونسی‌ها در عصر حاضر==


با استقلال این کشور به سال 1377ق./1956م. هر سال هشت تا 10 هزار تونسی به حج اعزام می‌شوند. [[حبیب بورقیبه]]، رئیس جمهور وقت تونس، در بازدید از مدینه، از معماران تونسی خواست تا [[محراب]] فعلی [[مسجد قبا]] را گچ‌بری کنند. <ref>مدینه‌شناسی، ص18</ref> مردم تونس در سال 1430ق./2009م. به دلیل رواج [[آنفولانزای خوکی]]، در مراسم [[حج تمتع]] شرکت نکردند. این اقدام بازتابی منفی در میان [[کشورهای اسلامی]] داشت. به سال 1431ق./2010م. از میان 78469 تن تونسی ثبت نام کرده برای سفر حج، تنها 10 هزار تن در قالب 82 پرواز مستقیم به حج اعزام شدند. پرواز حاجیان تونسی از شهرهای گوناگون تونس به ویژه تونس، [[منستیر]]، صفاقس، [[جربه]]، [[نفطه]]، و قابس انجام می‌شود. هزینه حج تمتع برای هر تونسی به سال 1432ق./2011م. حداکثر 6000 دینار تونسی برابر با 5000 دلار اعلام شده است. هتل‌های محل اسکان حاجیان تونسی در مکه دارای سه یا چهار ستاره و در فاصله 350 تا 800 متری حرم هستند. فاصله زمانی ثبت ‌نام تا اعزام تونسی‌ها به سفر حج، پنج سال است. وزیر امور دینی، ریاست [[بعثه]] حاجیان تونسی را در [[عربستان]] بر عهده دارد و کمیته ملی حج تونس «[[اللجنة الوطنیة للحج]]» متشکل از وزارت امور دینی و وزارت بهداشت این کشور، عهده‌دار امور حج‌‌گزاری تونس است که هماهنگی‌ با مسؤولان حج عربستان در زمینه اسکان، پذیرایی، حمل و نقل، و ارسال دارو را انجام می‌دهد. <ref>مشاهدات میدانی نگارنده در تونس</ref>

حاجی شدن، افتخاری بزرگ و آرزویی مهم برای تونسی‌ها به شمار می‌رود. بهره‌گیری از گروه‌های[[تواشیح‌خوانی]] معروف به «[[سُلامیه]]» هنگام بدرقه و استقبال، بخشی از مراسم مربوط به حاجیان در تونس است. در تونس بر اساس باوری عامیانه، در روز [[عید قربان]] از صابون برای شست‌وشوی لباس استفاده نمی‌کنند؛ زیرا ممکن است پای حاجیان بر سنگ‌های [[جبل الرحمة]] در [[منا]] بلغزد. <ref>مشاهدات میدانی نگارنده در تونس</ref>

سید حسن عصمتی بایگی؛ علی احمدی میرآقا

==پانویس==

{{پانویس}}

==منبع==

*'''آثار البلاد''': زکریا بنمحمد القزوینی (م. 682ق.) ، ترجمه میرزا جهانگیر، تهران، امیر کبیر، 1373ش.
*'''احسن التقاسیم''': المقدسی البشاری (م. 380ق.) ، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.
*'''الاستبصار فی عجائب الامصار''': نویسنده مراکشی (م. قرن6ق.) ، به کوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافیه، 1976م.
*'''البلدان''': ابن الفقیه (م. 365ق.) ، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق.
*'''تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی''': روبار برسفیک، ترجمه حمادی الساحلی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1988م.
*'''تاریخ تونس من عصور ما قبل التاریخ الی الاستقلال''': محمد‌هادی الشریف، به کوشش الشاوس، تونس، سراس، 2008م.
*'''تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام''': ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش.
*'''التحفة اللطیفه''': شمس الدین السخاوی (م. 902ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
*'''جغرافیای حافظ ابرو''': حافظ ابرو (م. 833ق.) ، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
*'''جمهرة الرحلات''': احمد محمد محمود، عربستان، دار السعودیه، 1430ق.
*'''حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهره''': السیوطی (م. 911ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
*'''دانشنامه جهان اسلام''': زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش.
*'''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''': زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.
*'''دائرة المعارف جهان نوین اسلام''': جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق''': طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، 1388ش.
*'''دراسات تاریخ الجزیرة العربیه''': عبدالرحمن الطیب انصاری، به کوشش گروهی از محققان، عربستان، جامعة الملک السعود، 1397ق.
*'''دمشق فی مرآت رحلات القرون الوسطی''': احمد ایبش، ابوظبی، المجمع الثقافی، 1430ق.
*'''راه حج''': رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
*'''رحالة الغرب الاسلامی''': نواف عبدالعزیز، ابوظبی، دار السویدی، 2008م.
*'''رحلة ابن بطوطه''': ابن بطوطه (م. 779ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.
*'''الرحلة العبدری''': محمد العبدری (م. قرن8ق.) ، به کوشش کردی، دمشق، دار سعد الدین، 1426ق.
*'''الروض المعطار''': محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م. 900ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.
*'''سفرنامه ناصر خسرو''': ناصر خسرو (م. 481ق.) ، تهران، زوّار، 1381ش.
*'''الصراع المذهبی بافریقیة الی قیام الدولة الزیریه''': عبدالعزیز المجدوب، تونس، الدار التونسیه، 1985م.
*'''طبقات علماء افریقیه''': محمد بن احمد القیروانی، به کوشش علی الشابی و الیافی، تونس، الدار التونسیه، 1968م.
*'''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.) ، بیروت، دار الهلال، 1988م.
*'''الفقه علی المذاهب الاربعه''': عبدالرحمن الجزیری (م. 1360ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.
*'''مختار من الرحلات الحجازیه''': محمد بن حسن، جده، دار الاندلس الخضراء، 1421ق.
*'''مدینه‌شناسی''': سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، 1364ش.
*'''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.) ، بیروت، دار صادر، 1995م.
*'''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (م. 954ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
*'''موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره''': احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
*'''میقات حج (فصلنامه)''':  تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*'''النجوم الزاهره''': یوسف بن تغری بردی (م. 874ق.) ، قاهره، به کوشش شلتوت و دیگران، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، 1392ق.
*'''نصیحة المشاور (تاریخ المدینة المنوره)''':  ابن فرحون (م. 769ق.) ، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثفافة الدینیه، 1427ق.
*'''نفح الطیب''': احمد بن محمد المقری (م. 1041ق.) ، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، 1419ق.
@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{جعبه اطلاعات کشور
+{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۲۹]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Hodjat p  }}
-| عنوان        =تونس
-| تصویر        =تونس.png
-| اندازه تصویر =
-| تصویر پرچم   =پرچم تونس.png
-| عرض پرچم          =
-| تصویر نشان ملی    =نشان ملی تونس.png
-| عرض تصویر نشان ملی=
-| نام رسمی     =جمهوری تونس
-| دین رسمی     =[[اسلام]]
-| جمعیت کل     =10600000 نفر
-| مساحت        =162155 کیلومتر مربع
-| حکومت        =جمهوری پارلمانی
-| واحد پول     =دینار تونس (TND)
-| پایتخت       =[[تونس]]
-| شهرهای مهم   =تونس، [[قیروان]]،
-| ادیان(درصد)  =اسلام (99 درصد)، سایر ادیان (1 درصد)
-| زبان رسمی    =[[زبان عربی]]
-| سایت         =.tn
-| پیشینه اسلام  =
-| جمعیت مسلمانان      =
-| جمعیت               =
-| درصد به جمعیت کشور  =
-| درصد به جمعیت مسلمانان=
-| آداب و رسوم          =
-| وقایع تاریخی        =
-| حکومت‌ها              =
-| احزاب                =
-| فرق                  =
-| خاندان‌ها             =
-| اقوام                =بربر
-| مراکز علمی           = الجامعة الزیتونیه، الجامعة التونسیة
-| زیارتگاه‌ها           =
-| مساجد                =
-| حسینیه‌ها             =
-| مؤسسات فرهنگی        =
-| مؤسسات اجتماعی       =
-| مناطق شیعه‌نشین       =
-| مذهبی                =
-| سیاسی                =
-| علمی                 =
-| اجتماعی              =
-| آمار حج‌گزاران        = 8000 نفر
-| متولی حج             = وزیر امور دینی تونس
-| حج‌گزاران مشهور              =
-}}
+[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
-'''تونس''' کوچک‌ترین کشور مسلمان شمال قارهٔ آفریقاست.
+'''تونس'''
-[[دین رسمی]] آن [[اسلام]] است و ۹۹٪ مردم آن [[مسلمان]] و بر دو [[مذهب مالکی]] و [[مذهب حنفی|حنفی]] هستند. [[شیعیان]] تونس نیز اکثرا در دو شهر قفصه و قابس، در جنوب کشور ساکن هستند. تونس امروزی بخشی گسترده از منطقه تاریخی [[افریقیه]] می‌باشد. تونسی‌ها از قوم [[بربر]] هستند که به قیام بر ضد حاکمان معروفند.
-ورود اسلام به تونس و [[مغرب]] با چالش‌های بزرگی چون وجود نیروهای رومی کارتاژ از سویی، و مقاومت بربرها از دیگر سو مواجه بود که باعث شد فتح آن، از زمان تصمیم خلیفه سوم به حمله، 52 سال به‌طول انجامد.
-در طول تاریخ موقعیت ویژه شهر تونس و قیروان باعث شده بود تا علاوه بر تبدیل شدن این دو شهر به مرکز حکومتی، اداری، نظامی و علمی شمال افریقا، به مسیری مناسب برای عبور حاجیان تونس و مراکش و الجزایر و اندلس مبدل گردد. تأسیس دارالصناعة توسط مسلمانان برای کشتی‌سازی در تونس نیز، موجب ایجاد فرصت راه دریایی برای مسافران حج شمال  افریقا گشت.
-با وجود اشتیاق فراوان تونسی‌ها به [[حرمین]] که همواره موجب می‌شد عده‌ای از ایشان برای خدمت‌‌گزاری و دریافت معنویت و علم در حرمین اقامت دائم برگزینند و نیز وقفیات فراوانی به حرمین داشته‌ باشند، لکن طولانی بودن راه حج، وضعیت بد بهداشت و صدور برخی فتاوای فقهی مشکلات جدی برای حجاج تونس ایجاد می‌کرد؛ حتی عده‌ای با وجود استطاعت، تا آخر عمر نمی‌توانستند به این سفر مشرف شوند.
-تونس از سال 1293ق./1881م تحت الحمایه دولت [[فرانسه]] درآمد اما درنهایت با الهام‌گیری از [[جنبش بیداری جهان اسلام]] و مقاومت مردم مسلمان این کشور سال 1378ق./1956م. طعم استقلال را چشید. جامعه مسلمان تونس در اعتراض به عملکرد ضداسلامی [[حبیب بورقیبة]] و زین‌العابدین بن علی، دو رئیس جمهور تونس، در ادامه حرکت مردمی جهان عرب، موسوم به [[بهار عربی]]، دولت بن علی را ساقط نمودند.
 ==معرفی اجمالی==
-جمهوری تونس کوچک‌ترین کشور در شمال [[افریقا]]، از شمال شرقی به دریای مدیترانه، از جنوب شرقی به [[لیبی]]، و از غرب به [[الجزایر]] محدود است. مساحت کشور تونس 162155 کیلومتر مربع <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص408-409؛ المعهد الوطنی للاحصاء؛ http://www.tunisie.gov.tn</ref> و پایتخت آن شهر تونس است.
-زبان و خط رسمی آن [[عربی]] است و فرانسوی، زبان علمی و دانشگاهی و مطبوعاتی آن به شمار می‌رود. اصطلاح «اللغة الدارجه» به [[زبان عربی]] با لهجه تونسی اشاره دارد. کمتر از 1% جمعیت تونس در جنوب جزیره جَرَبه، مُطماطِه، دوَیرات و شَنَنی هنوز به [[زبان بربری]] سخن می‌گویند. جمعیت این کشور حدود 10 میلیون و 600 هزار نفر است و بیش از 99% آن [[مسلمان]] هستند. [[اسلام]] دین رسمی تونس است.
-بیشتر مسلمانان این کشور، [[مالکی]] و‌ اندکی [[حنفی]] هستند. چند هزار [[اباضی]] نیز در این کشور زندگی می‌کنند که بیشتر در جزیره جربه در جنوب سکونت دارند. بر اساس آمار 1373ش./1994م. شمار اقلیت‌های [[یهودی]] و [[مسیحی]] تونس بیش از 11251 تن بوده است. آماری رسمی از [[شیعیان اثناعشری]] تونس در دست نیست. گفته‌اند که تعداد آنان 400 هزار نفر است که بیشتر در جنوب تونس، به ویژه شهرهای قَفصه و قابِس، ساکن هستند.
+'''جمهوری تونس''' کوچک‌ترین کشور در [[شمال افریقا]]، از شمال شرقی به دریای [[مدیترانه]]، از جنوب شرقی به [[لیبی]]، و از غرب به [[الجزایر]] محدود است. مساحت کشور تونس 162155 کیلومتر مربع <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص408-409</ref><ref>المعهد الوطنی للاحصاء</ref><ref>http://www.tunisie. gov. tn</ref> و پایتخت آن شهر تونس است. [[زبان رسمی|زبان]] و [[خط رسمی]] آن [[عربی]] است و فرانسوی، زبان علمی و دانشگاهی و مطبوعاتی آن به شمار می‌رود. اصطلاح «[[اللغة الدارجه]]» به [[زبان عربی]] با [[لهجه تونسی]] اشاره دارد. کمتر از 1% جمعیت تونس در جنوب جزیره [[جَرَبه]]، [[مُطماطِه]]، [[دوَیرات]] و [[شَنَنی]] هنوز به [[زبان بربری]] سخن می‌گویند. جمعیت این کشور حدود 10 میلیون و 600 هزار نفر است و بیش از 99% آن [[مسلمان]] هستند. [[اسلام]] [[دین رسمی]] تونس است.
-تونس خوش آب و هواترین کشور شمال افریقا است؛ زیرا آب و هوا در شمال، معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب، صحرایی است. میدان‌های نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارند. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص408-409؛ دانشنامه جهان اسلام، ج8، ص627-650؛ نک: آثار البلاد، ص173-174</ref>
+بیشتر مسلمانان این کشور، [[مالکی]] و‌ اندکی [[حنفی]] هستند. چند هزار [[اباضی]] نیز در این کشور زندگی می‌کنند که بیشتر در جزیره جربه در جنوب سکونت دارند. بر اساس آمار 1373ش./1994م. شمار اقلیت‌های [[یهودی]] و [[مسیحی]] تونس بیش از 11251 تن بوده است. آماری رسمی از [[شیعیان اثناعشری]] تونس در دست نیست. گفته‌اند که تعداد آنان 400 هزار نفر است که بیشتر در جنوب تونس، به ویژه شهرهای [[قَفصه]] و [[قابِس]]، ساکن هستند.
-تونس دو مجلس قانون‌گذاری دارد و از لحاظ تقسیمات کشوری دارای 24 فرمانداری است و شکل حکومت آن جمهوری است. رئیس جمهور با شیوه انتخابات مستقیم برگزیده می‌شود. در تونس، افزون بر [[الجامعة الزیتونیة]] که پیشینه 13 قرنی دارد، نخستین دانشگاه پس از استقلال (1956م.)  [[الجامعة التونسیة]] است که به سال 1958م. در شهر تونس تاسیس شد و سپس آموزش عالی به تدریج گسترش یافت. آموزش در تونس رایگان و در دوره ابتدایی، اجباری است. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص410</ref>
+تونس خوش آب و هواترین کشور شمال [[افریقا]] است؛ زیرا آب و هوا در شمال، معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب، صحرایی است. میدان‌های نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارند. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص408-409</ref><ref>دانشنامه جهان اسلام، ج8، ص627-650</ref><ref>نک: آثار البلاد، ص173-174</ref> تونس دو [[مجلس قانون‌گذاری]] دارد و از لحاظ [[تقسیمات کشوری]] دارای 24 [[فرمانداری]] است و شکل [[حکومت]] آن [[جمهوری]] است. [[رئیس جمهور]] با شیوه [[انتخابات مستقیم]] برگزیده می‌شود. در تونس، افزون بر [[الجامعة الزیتونیة]] که پیشینه 13 قرنی دارد، نخستین دانشگاه پس از استقلال (1956م.)  [[الجامعة التونسیة]] است که به سال 1958م. در [[شهر تونس]] تاسیس شد و سپس آموزش عالی به تدریج گسترش یافت. آموزش در تونس رایگان و در دوره ابتدایی، اجباری است. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص410</ref>
 ==تاریخچه تونس==
-کشور امروزی تونس، بخشی گسترده از منطقه تاریخی «اِفریقیه» <ref>احسن التقاسیم، ص216؛ الروض المعطار، ص76</ref> بوده که [[طرابلس]] تا طنجه <ref>الروض المعطار، ص66</ref> را شامل می‌شده است. از تونس تا قیروان سه روز راه است. <ref>احسن التقاسیم، ص246؛ آثار البلاد، ص174</ref> ساکنان اصلی این منطقه، [[بربرها]] <ref>نک: الروض المعطار، ص145</ref> بوده‌اند.
-نام‌‌گذاری این کشور به تونس در روزگار اسلامی و به دست مسلمانان صورت گرفته و نام کهن‌تر آن «ترشیش» بوده است. <ref>الاستبصار، ص121؛ معجم البلدان، ج2، ص60</ref> مردم تونس به سرکشی و قیام بر ضد حاکمان معروف بوده‌اند. این کشور شاهد جنبش‌های بسیار بوده است. <ref>معجم البلدان، ج2، ص61</ref> تاریخ تونس تا پیش از ضمیمه شدن به قلمرو [[دولت عثمانی]]، همان تاریخ افریقیه است. فینیقی‌ها از نخستین حاکمان تونس بودند. <ref>تاریخ تونس، ص10</ref>
+کشور امروزی تونس، بخشی گسترده از منطقه تاریخی «[[اِفریقیه]]» <ref>احسن التقاسیم، ص216</ref><ref>الروض المعطار، ص76</ref> بوده که [[طرابلس]] تا [[طنجه]] <ref>الروض المعطار، ص66</ref> را شامل می‌شده است. از تونس تا [[قیروان]] سه روز راه است. <ref>احسن التقاسیم، ص246</ref><ref>آثار البلاد، ص174</ref> ساکنان اصلی این منطقه، [[بربرها]] <ref>نک: الروض المعطار، ص145</ref> بوده‌اند.
+نام‌‌گذاری این کشور به تونس در روزگار اسلامی و به دست مسلمانان صورت گرفته و نام کهن‌تر آن «[[ترشیش]]» بوده است. <ref>الاستبصار، ص121</ref><ref>معجم البلدان، ج2، ص60</ref> مردم تونس به سرکشی و قیام بر ضد حاکمان معروف بوده‌اند. این کشور شاهد جنبش‌های بسیار بوده است. <ref>معجم البلدان، ج2، ص61</ref> تاریخ تونس تا پیش از ضمیمه شدن به قلمرو [[دولت عثمانی]]، همان تاریخ افریقیه است. [[فینیقی‌ها]] از نخستین حاکمان تونس بودند. <ref>تاریخ تونس، ص10</ref>
-در منابع تاریخی اسلامی، تونس به «مغرب ادنی» معروف گشته و بخشی از [[مغرب بزرگ]] به شمار رفته است. این منطقه نقش «سرزمین موعود» را برای لشکرکشی امپراتوران حوزه دریای مدیترانه داشته <ref>تاریخ تونس، ص9</ref> و به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، به ویژه دشت بودن، معمولاً دارای [[وحدت سیاسی]] نبوده و در معرض هجوم و قشون‌کشی کشورهای مجاور قرار داشته است.
+در منابع تاریخی اسلامی، تونس به «[[مغرب ادنی]]» معروف گشته و بخشی از [[مغرب بزرگ]] به شمار رفته است. این منطقه نقش «[[سرزمین موعود]]» را برای لشکرکشی امپراتوران حوزه دریای مدیترانه داشته <ref>تاریخ تونس، ص9</ref> و به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، به ویژه دشت بودن، معمولاً دارای [[وحدت سیاسی]] نبوده و در معرض هجوم و قشون‌کشی کشورهای مجاور قرار داشته است. پیش از ورود [[اسلام]] به تونس، این منطقه حاکمیت فینیقی و [[رومی]] و [[واندالی]] را تجربه کرده است. فینیقی‌ها پایه‌‌گذار تمدن [[قرطاج]] ([[کارتاژ]]) <ref>تاریخ تونس، ص10، 17-18</ref> در تونس‌ بودند. این [[تمدن]] را هجوم رومی‌ها به سال 241ق. م. برچید.
-پیش از ورود [[اسلام]] به تونس، این منطقه حاکمیت فینیقی و رومی و واندالی را تجربه کرده است. فینیقی‌ها پایه‌‌گذار تمدن قرطاج (کارتاژ) <ref>تاریخ تونس، ص10، 17-18</ref> در تونس‌ بودند. این تمدن را هجوم رومی‌ها به سال 241ق. م. برچید.
 ===ورود اسلام===
-[[عثمان بن عفان]] به سال 27ق. [[عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح]]، حاکم خویش در [[مصر]] را همراه شماری از صحابه، مامور فتح افریقیه کرد. در این لشکرکشی، پاتریارک گریگوریوس (جرجیر) حاکم رومی افریقیه کشته شد. ابن ابی‌السرح نیز در برابر گرفتن غنیمت‌های بسیار، از گماردن حاکمی مسلمان بر افریقیه منصرف گشت. <ref>الروض المعطار، ص48؛ طبقات علماء افریقیه، ص15-16</ref>
-[[معاویة بن خدیج]] به سال 45ق. از سوی [[معاویة بن ابوسفیان]] مامور فتح افریقیه شد. حضور [[عُقْبة بن نافع فهری]] به یورش‌های مسلمانان نظمی خاص بخشید. وی با ساختن شهر قَیروان در 160 کیلومتری شهر تونس به سال 50ق./670م. مرکز فرماندهی مسلمانان را در افریقیه بنا نهاد. حدود 52 سال (27-79ق./647-699م.)  به درازا انجامید تا همه منطقه افریقیه و مغرب در شمار قلمرو اسلامی درآمد.
-به سال 79ق./699م. [[حَسّان بن نعمان]] افریقیه را به طور کامل فتح نمود و پس از غلبه بر کارتاژ، نفوذ رومی‌ها را در سواحل شمال افریقا برای همیشه از میان برد و شورش بربرها را فرونشاند و بسیاری از زمین‌های زراعی را میان کشاورزان تقسیم کرد و نخستین کارخانه کشتی‌سازی (دارالصناعه) را در آن جا بنیان نهاد. <ref>فتوح البلدان، ص326-331؛ نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص221، «تونس. </ref>
+[[عثمان بن عفان]] به سال 27ق. [[عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح]]، حاکم خویش در [[مصر]] را همراه شماری از صحابه، مامور فتح افریقیه کرد. در این لشکرکشی، [[پاتریارک گریگوریوس]] ([[جرجیر]]) حاکم رومی افریقیه کشته شد. ابن ابی‌السرح نیز در برابر گرفتن غنیمت‌های بسیار، از گماردن حاکمی مسلمان بر افریقیه منصرف گشت. <ref>الروض المعطار، ص48</ref><ref>طبقات علماء افریقیه، ص15-16</ref> [[معاویة بن خدیج]] به سال 45ق. از سوی [[معاویة بن ابوسفیان]] مامور فتح افریقیه شد. حضور [[عُقْبة بن نافع فهری]] به یورش‌های مسلمانان نظمی خاص بخشید. وی با ساختن شهر [[قَیروان]] در 160 کیلومتری شهر تونس به سال 50ق./670م. مرکز فرماندهی مسلمانان را در افریقیه بنا نهاد. حدود 52 سال (27-79ق./647-699م.)  به درازا انجامید تا همه منطقه افریقیه و مغرب در شمار [[قلمرو اسلامی]] درآمد. به سال 79ق./699م. [[حَسّان بن نعمان]] افریقیه را به طور کامل فتح نمود و پس از غلبه بر کارتاژ، نفوذ رومی‌ها را در سواحل شمال افریقا برای همیشه از میان برد و شورش بربرها را فرونشاند و بسیاری از زمین‌های زراعی را میان کشاورزان تقسیم کرد و نخستین کارخانه کشتی‌سازی ([[دارالصناعه]]) را در آن جا بنیان نهاد. <ref>فتوح البلدان، ص326-331</ref><ref>نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص221، «تونس. </ref>
 ===حاکمان اسلامی تونس===
-سلسله‌هایی که در [[دوره اسلامی]] بر تونس حکومت کردند، از این قرار بودند: [[امویان]] (تا 127ق.) ، [[عباسیان]] (تا 183ق.) ، [[اغلبیان]] (تا 290ق.) ، [[فاطمیان]] (تا 341ق.) ، [[صَنهاجیان]] (تا 543ق.) ، [[حَفصیان]] (تا 981ق.)  و [[عثمانیان]] (تا 1293ق.).
+سلسله‌هایی که در [[دوره اسلامی]] بر تونس حکومت کردند، از این قرار بودند: [[امویان]] (تا 127ق.) ، [[عباسیان]] (تا 183ق.) ، [[اغلبیان]] (تا 290ق.) ، [[فاطمیان]] (تا 341ق.) ، [[صَنهاجیان]] (تا 543ق.) ، [[حَفصیان]] (تا 981ق.)  و [[عثمانیان]] (تا 1293ق.)  . تونس به سال 1293ق./1881م. تحت الحمایه [[فرانسه]] شد و سرانجام با تاثیر از [[جنبش بیداری]] در جهان اسلام و [[مقاومت]] مردم مسلمان این کشور به سال 1378ق./1956م. طعم [[استقلال]] را چشید. عملکرد دین‌ستیزانه [[حبیب بورقیبه]] و [[زین العابدین بن علی]]<ref>دائرة المعارف جهان نوین اسلام، ج2، ص273</ref> دو رئیس جمهور تونس، جوانان تونسی را واداشت تا در 14 ژانویه 2011م./24 دی 1389ش. حکومت بن علی را ساقط کنند و حرکت‌های مردمی اسلامی معروف به «[[بهار عربی]]» را در [[جهان عرب]] آغاز کنند.
-تونس به سال 1293ق./1881م. تحت الحمایه [[فرانسه]] شد و سرانجام با تاثیر از [[جنبش بیداری]] در جهان اسلام و [[مقاومت]] مردم مسلمان این کشور به سال 1378ق./1956م. طعم [[استقلال]] را چشید. عملکرد دین‌ستیزانه حبیب بورقیبة و زین‌العابدین بن علی<ref>دائرة المعارف جهان نوین اسلام، ج2، ص273</ref> دو رئیس جمهور تونس، جوانان تونسی را واداشت تا در 14 ژانویه 2011م./24 دی 1389ش. حکومت بن علی را ساقط کنند و حرکت‌های مردمی اسلامی معروف به «[[بهار عربی]]» را در [[جهان عرب]] آغاز کنند.
 ==تاریخ حج‌‌گزاری تونس==
-ساخت شهر قیروان به دست عُقبة بن نافع در سال 51ق. نقطه عطفی در تاریخ حج‌‌گزاری مردم تونس به شمار می‌رود. این شهر تا سال‌ها مهم‌ترین پایگاه نشر اسلام در افریقیه بود. در دوران عقبة بن نافع، تعلیم اسلام به بربرهای تازه‌مسلمان آغاز شد. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص13-14</ref>
-توجه خلیفه اموی، [[عمر بن عبدالعزیز]]، به ترویج آموزش اسلام در افریقیه موجب شد تا وی به سال 100ق. ده تن از فقیهان را به قیروان اعزام کند تا ضمن سکونت در این شهر به بالندگی فرهنگ اسلامی مردم یاری برساند. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص22</ref>
+ساخت شهر قیروان به دست [[عُقبة بن نافع]] در سال 51ق. نقطه عطفی در تاریخ حج‌‌گزاری مردم تونس به شمار می‌رود. این شهر تا سال‌ها مهم‌ترین پایگاه نشر اسلام در افریقیه بود. در دوران عقبة بن نافع، تعلیم اسلام به بربرهای تازه‌مسلمان آغاز شد. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص13-14</ref> توجه خلیفه اموی، [[عمر بن عبدالعزیز]]، به ترویج آموزش اسلام در افریقیه موجب شد تا وی به سال 100ق. ده تن از فقیهان را به قیروان اعزام کند تا ضمن سکونت در این شهر به بالندگی فرهنگ اسلامی مردم یاری برساند. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص22</ref>
-موقعیت ویژه دینی شهرهای قیروان و تونس <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص42</ref> در نیمه نخست سده دوم ق. و دیگر شهرهای تونس مانند مهدیه <ref>نک. نفح الطیب، ج5، ص200</ref> در قرن‌های پسین موجب شد که این شهرها به پایگاه حکومتی، اداری، نظامی، و فقهی اسلام در افریقیه و مسیر عبور حاجیان تونسی و مراکشی و الجزایری و حتی اندلسی <ref>نک: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص278-288</ref> که از [[راه حج مصر|راه مصر]] <ref>احسن التقاسیم، ص216</ref> به [[حجاز]] سفر می‌نمودند، تبدیل شوند.
+موقعیت ویژه دینی شهرهای قیروان و تونس <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص42</ref> در نیمه نخست سده دوم ق. و دیگر شهرهای تونس مانند [[مهدیه]] <ref>نک. نفح الطیب، ج5، ص200</ref> در قرن‌های پسین موجب شد که این شهرها به پایگاه حکومتی، اداری، نظامی، و فقهی اسلام در افریقیه و مسیر عبور حاجیان تونسی و مراکشی و الجزایری و حتی اندلسی <ref>نک: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص278-288</ref> که از [[راه مصر]] <ref>احسن التقاسیم، ص216</ref> به [[حجاز]] سفر می‌نمودند، تبدیل شوند.
-===تأثیر حج بر علما===
+بسیاری از دانشمندان مشهور علوم دینی مانند [[بهلول بن راشد]] و [[اسد بن فرات]] و [[امام سحنون]] از این سرزمین‌ها برخاستند که بخشی از زندگی علمی و معنوی ایشان در [[سفر حج]] شکل می‌گرفت. نام بسیاری از این دانشوران را که به [[حج]] رفته‌اند، می‌توان در کتاب‌های تراجم [[علمای تونس]] و [[علمای افریقیه|افریقیه]] یافت؛ <ref>طبقات علماء افریقیه، ص251، 254</ref> علمایی که به مذهب [[مالک بن انس]] (93-179ق./712-795م.)  گرویدند و خود و شاگردان‌شان به [[سرزمین حجاز]]، به ویژه در [[ایام حج]]، سفر می‌کردند. کتاب [[الموطا]] مالک بن انس را باید از نخستین منابعِ مرجعِ آموزش حج‌‌گزاری در تونس و دیگر مناطق مانند الجزایر و [[مغرب]] و بخشی از مصر دانست که از سده دوم ق. تا کنون مورد توجه بسیار مسلمانان افریقیه بوده و نخستین بار به دست [[علی بن زیاد]]، از شاگردان مالک و از فقیهان طبقه سوم تونس، وارد این کشور شده است. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص45</ref>
-بسیاری از دانشمندان مشهور علوم دینی مانند [[بهلول بن راشد]] و [[اسد بن فرات]] و [[امام سحنون]] از این سرزمین‌ها برخاستند که بخشی از زندگی علمی و معنوی ایشان در [[سفر حج]] شکل می‌گرفت. نام بسیاری از این دانشوران را که به [[حج]] رفته‌اند، می‌توان در کتاب‌های تراجم علمای تونس و افریقیه یافت؛ <ref>طبقات علماء افریقیه، ص251، 254</ref> علمایی که به مذهب [[مالک بن انس]] (93-179ق./712-795م.)  گرویدند و خود و شاگردان‌شان به [[سرزمین حجاز]]، به ویژه در [[ایام حج]]، سفر می‌کردند.
+===سفر حج تونس===
-کتاب [[الموطا]] [[مالک بن انس]] را باید از نخستین منابعِ مرجعِ آموزش حج‌‌گزاری در تونس و دیگر مناطق مانند الجزایر و [[مغرب]] و بخشی از مصر دانست که از سده دوم ق. تا کنون مورد توجه بسیار مسلمانان افریقیه بوده و نخستین بار به دست [[علی بن زیاد]]، از شاگردان مالک و از فقیهان طبقه سوم تونس، وارد این کشور شده است. <ref>الصراع المذهبی بافریقیه، ص45</ref>
-===راه‌ حج===
 ساخت «دارالصناعه» به دست [[عبیدالله بن حبحاب موصلی]]، حاکم اموی تونس، به سال 114ق. در شهر تونس که بیشتر به ساخت کشتی اختصاص داشت، فرصتی بسیار مناسب برای تسهیل رفت و آمد دریایی حاجیان تونسی و مغرب بزرگ به سرزمین حجاز فراهم آورد. <ref>الروض المعطار، ص143</ref> این‌که گفته‌اند تا آغاز سده سیزدهم ق. حاجیان مغرب از راه خشکی به مغرب می‌رفته‌اند، <ref>میقات حج، ش44، ص64، «حج‌گزاری در کشور مغرب سده نوزدهم. </ref> دور از ذهن می‌نماید.
-آگاهی‌های مربوط به راه‌های سفر حاجیان تونسی و مغربی در سفرنامه‌های حج مغربیان آمده است. برای نمونه، [[ابن بطوطة]] (م. 779ق.)  مسیر سفر حج کاروان‌ها و حاجیان، از جمله مسیر سفر خویش را در سده هشتم ق. شرح داده که از طنجه حرکت کرده و با عبور از الجزایر، به شهر تونس رسیده و سپس مسیر ساحلی شهرهای سوسه و صفاقس و قابس را پیموده و وارد لیبی شده و از آن‌جا به بندر اسکندریه در مصر رفته است. <ref>رحلة ابن بطوطه، ج1، ص103، 169-170</ref>
+آگاهی‌های مربوط به راه‌های سفر حاجیان تونسی و مغربی در سفرنامه‌های حج مغربیان آمده است. برای نمونه، [[ابن‌بطوطة]] (م. 779ق.)  مسیر سفر حج کاروان‌ها و حاجیان، از جمله مسیر سفر خویش را در سده هشتم ق. شرح داده که از طنجه حرکت کرده و با عبور از الجزایر، به شهر تونس رسیده و سپس مسیر ساحلی شهرهای [[سوسه]] و [[صفاقس]] و [[قابس]] را پیموده و وارد لیبی شده و از آن‌جا به بندر [[اسکندریه]] در مصر رفته است. <ref>رحلة ابن بطوطه، ج1، ص103، 169-170</ref> حاجیان تونسی همراه حاجیان مصری و‌ اندلسی، با عبور از [[شبه جزیره سینا]] و [[خلیج عقبه]] و [[مدین]] به سوی [[مدینه]] یا [[مکه]] می‌رفته‌اند. [[یعقوبی]] (م. 292ق.)  راه حج مغربی‌ها را با وصف منزلگاهها و مسیرها، از مصر به سوی مکه و مدینه ترسیم کرده است. <ref>البلدان، ص179</ref> برخی از حج‌‌گزاران تونسی نیز با گذر از مناطقی، از جمله اسکندریه و رسیدن به [[کانال سوئز]]، از [[دریای سرخ]] رهسپار [[جده]] و سپس [[حرمین]] می‌شدند. آن‌ها بر [[دریای سرخ]] [[احرام]] بسته، برای انجام [[مناسک حج تمتع]] آماده می‌شدند. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref><ref>نک: دمشق فی مرآة رحلات القرون الوسطی، ص176</ref>
-حاجیان تونسی همراه حاجیان مصری و‌ اندلسی، با عبور از شبه جزیره سینا و خلیج عقبه و [[مدین]] به سوی [[مدینه]] یا [[مکه]] می‌رفته‌اند. [[یعقوبی]] (م. 292ق.)  [[راه حج مغرب|راه حج مغربی‌ها]] را با وصف منزلگاهها و مسیرها، از مصر به سوی مکه و مدینه ترسیم کرده است. <ref>البلدان، ص179</ref>
+درباره راه حج دریایی، گزارش یکی از حاجیان مغربی در سده 13ق. که با کشتی بخار و امکانات بهتر به حج رفته، نشان می‌دهد که در عینِ بهتر شدن وضع کشتی‌ها و بیشتر شدن امکانات برای مسافران، همچنان مشکلات بسیار فراروی حاجیان تونسی بوده است. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref> این سختی‌ها گاه موجب می‌شد که فقیهان مالکی به تحریم سفر دریایی حکم دهند. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref>
-برخی از حج‌‌گزاران تونسی نیز با گذر از مناطقی، از جمله اسکندریه و رسیدن به کانال سوئز، از دریای سرخ رهسپار [[جده]] و سپس [[حرمین]] می‌شدند. آن‌ها بر دریای سرخ [[احرام]] بسته، برای انجام [[مناسک حج تمتع]] آماده می‌شدند. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261؛ نک: دمشق فی مرآة رحلات القرون الوسطی، ص176</ref> درباره راه حج دریایی، گزارش یکی از حاجیان مغربی در سده 13ق. که با کشتی بخار و امکانات بهتر به حج رفته، نشان می‌دهد که در عینِ بهتر شدن وضع کشتی‌ها و بیشتر شدن امکانات برای مسافران، همچنان مشکلات بسیار فراروی حاجیان تونسی بوده است. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref> این سختی‌ها گاه موجب می‌شد که فقیهان مالکی به تحریم سفر دریایی حکم دهند. <ref>رحالة الغرب الاسلامی، ص251-261</ref>
-===مشکلات راه حج تونس===
-دوری راه حج و نیز صدور برخی از فتواهای [[فقه مالکی]]، زمینه را برای افزایش مشکلات حج‌‌گزاری تونسی‌ها بیشتر فراهم می‌کرده و در موارد فراوان، مانع انجام این فریضه می‌شده است. برای نمونه، می‌توان به این [[فتوا]] در فقه مالکی اشاره کرد که حج‌‌گزار مرد نباید زاد و توشه‌اش را همراه داشته باشد، بلکه باید آن را در مسیر سفر به مکه فراهم کند. <ref>الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص573</ref>
-این نگاه فقهی موجب می‌شد تا به رغم [[استطاعت|مستطیع بودن]] مسلمانان تونسی در شهرشان، زمینه انجام سفر برایشان فراهم نشود. حتی بسیاری از دانشمندان تونسی در سن 60 سالگی بدون انجام [[فریضه حج]] وفات یافتند و مهم‌ترین عذر ایشان افزون بر سختی و مشقت سفر حج، نگاه فقه مالکی در مورد گرفتن اجیر برای حج هنگام سختی سفر بود. <ref>تاریخ افریقیه، ج2، ص324</ref>
-شهرهای معروف ساحلی و غیر ساحلی تونس مانند قیروان، صفاقس، مهدیه، سوسه و تونس، مسیر عبور و گذر کاروان حاجیان در مغرب بزرگ بود؛ به گونه‌ای که حاجیان از منتهای مغرب بزرگ، در اول ماه محرم هر سال از مناطق خویش بیرون می‌آمدند و بیشتر سال را در راه بودند تا به مکه برسند. <ref>جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص263</ref>
-در روزگاران کهن، کسانی که از‌ [[اندلس]] یا مغرب رهسپار حج می‌شدند، برخی راه دریایی و بعضی راه زمینی را برمی‌گزیدند <ref>راه حج، ص5</ref> و در پی عبور از مصر یا [[شام]]، همراه حاجیان مصری و شامی، در [[میقات جحفه]] احرام می‌بستند. <ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص223</ref>
-وضع نامناسب بهداشت از دیگر مشکلات حج‌‌گزاران تونس بود. نبرد و درگیری و نبودِ امنیت مسیر و قحطی، از دیگر موانع سفر حج تونسی‌ها بوده است. برای نمونه، به سال 145ق. [[یزید بن حاتم]]، حکمران مصر از سوی [[ابوجعفر منصور عباسی]]، مردم مصر را از رفتن به حج به دلیل خروج نوادگان [[امام مجتبی(ع)]] بازداشت و خود به سال 147ق. و پس از کشته شدن [[ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی]] حج گزارد. <ref>النجوم الزاهره، ج2، ص2</ref>
-با این حال، گزارش‌هایی از حج‌‌گزاری مردم تونس در وضع دشوار در دست است. [[ناصر خسرو قبادیانی]] گزارش می‌دهد که به سال 440ق. به رغم قحطی شدیدی که حجاز را فراگرفته بود، کاروانی بزرگ از حاجیان مغرب در مراسم حج حضور داشت. <ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص105</ref>
-در گزارش دیگر، آمده است که به سال 430ق. هیچ کس از مصر و شام و مغرب و [[عراق]] به حج نرفت و در سال‌های 431، 436-437 و 439ق. نیز تنها مصری‌ها به حج رفتند. <ref>حسن المحاضره، ج2، ص445-446</ref> در این گزارش‌ها، عنوان مغرب، شامل سرزمین‌های گوناگون این منطقه اعم از‌ اندلس و [[مراکش]] و تونس و الجزایر است.
-===فواید حج برای تونسی‌ها===
+دوری راه حج و نیز صدور برخی از فتواهای [[فقه مالکی]]، زمینه را برای افزایش مشکلات حج‌‌گزاری تونسی‌ها بیشتر فراهم می‌کرده و در موارد فراوان، مانع انجام این فریضه می‌شده است. برای نمونه، می‌توان به این [[فتوا]] در فقه مالکی اشاره کرد که حج‌‌گزار مرد نباید زاد و توشه‌اش را همراه داشته باشد، بلکه باید آن را در مسیر سفر به مکه فراهم کند. <ref>الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص573</ref> این نگاه فقهی موجب می‌شد تا به رغم [[مستطیع بودن]] مسلمانان تونسی در شهرشان، زمینه انجام سفر برایشان فراهم نشود. حتی بسیاری از دانشمندان تونسی در سن 60 سالگی بدون انجام [[فریضه حج]] وفات یافتند و مهم‌ترین عذر ایشان افزون بر سختی و مشقت سفر حج، نگاه فقه مالکی در مورد گرفتن اجیر برای حج هنگام سختی سفر بود. <ref>تاریخ افریقیه، ج2، ص324</ref>
+شهرهای معروف ساحلی و غیر ساحلی تونس مانند قیروان، صفاقس، مهدیه، سوسه و تونس، مسیر عبور و گذر کاروان حاجیان در مغرب بزرگ بود؛ به گونه‌ای که حاجیان از منتهای مغرب بزرگ، در اول ماه محرم هر سال از مناطق خویش بیرون می‌آمدند و بیشتر سال را در راه بودند تا به مکه برسند. <ref>جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص263</ref> در روزگاران کهن، کسانی که از‌ [[اندلس]] یا مغرب رهسپار حج می‌شدند، برخی راه دریایی و بعضی راه زمینی را برمی‌گزیدند <ref>راه حج، ص5</ref> و در پی عبور از مصر یا [[شام]]، همراه حاجیان مصری و شامی، در [[میقات جحفه]] احرام می‌بستند. <ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص223</ref>
+وضع نامناسب بهداشت از دیگر مشکلات حج‌‌گزاران تونس بود. نبرد و درگیری و نبودِ امنیت مسیر و قحطی، از دیگر موانع سفر حج تونسی‌ها بوده است. برای نمونه، به سال 145ق. [[یزید بن حاتم]]، حکمران مصر از سوی [[ابوجعفر منصور عباسی]]، مردم مصر را از رفتن به حج به دلیل خروج نوادگان [[امام مجتبی(ع)]] بازداشت و خود به سال 147ق. و پس از کشته شدن [[ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی]] حج گزارد. <ref>النجوم الزاهره، ج2، ص2</ref> با این حال، گزارش‌هایی از حج‌‌گزاری مردم تونس در وضع دشوار در دست است. [[ناصر خسرو قبادیانی]] گزارش می‌دهد که به سال 440ق. به رغم قحطی شدیدی که حجاز را فراگرفته بود، کاروانی بزرگ از حاجیان مغرب در مراسم حج حضور داشت. <ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص105</ref> در گزارش دیگر، آمده است که به سال 430ق. هیچ کس از مصر و شام و مغرب و [[عراق]] به حج نرفت و در سال‌های 431، 436-437 و 439ق. نیز تنها مصری‌ها به حج رفتند. <ref>حسن المحاضره، ج2، ص445-446</ref> در این گزارش‌ها، عنوان مغرب، شامل سرزمین‌های گوناگون این منطقه اعم از‌ اندلس و [[مراکش]] و تونس و الجزایر است.
 در کنار سختی‌های سفر حج برای تونسی‌ها، از فواید بسیار این سفر نیز باید سخن گفت. از مهم‌ترین فواید حج‌‌گزاری تونسی‌ها، تسهیل ارتباط مسلمانان غرب و شرق جهان اسلام بوده که نقشی بسزا در آشنایی آن‌ها با یکدیگر داشته است. تبادل کالا و تجارت نیز از دیگر فواید مهم حج‌‌گزاری تونسی‌ها به شمار می‌رفته است. عموم مغربیان و حج‌‌گزاران تونسی، کالاهای خود را از تونس آورده، در اسکندریه می‌فروخته‌اند. <ref>مواهب الجلیل، ج3، ص502</ref>
+مردم تونس برای انجام حج اشتیاق فراوان داشتند و پس از حج‌گزاری، در صورت امکان، برای خدمت‌‌گزاری و دریافت معنویت و علم در حرمین اقامت دائم می‌نمودند. <ref>نصیحة المشاور، ص115-116</ref> از این جهت، مسافران تونسی به حرمین دو دسته بودند: گروهی قصد اقامت و مجاورت دائم در حرمین داشتند و گروهی قصدشان انجام مناسک و [[زیارت]] و سپس بازگشت بود. در بررسی پیرامون اسناد و نسخ خطی مربوط به [[جزیرة العرب]] در تونس، فهرستی از افراد تونسی مجاور و مهاجران به حرمین فراهم شده است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج1، ص179</ref> در منابع دیگر، نام شماری از دانشوران حج‌‌گزار که [[مجاور حرمین]] شده‌اند، آمده است. از جمله اینان، [[محمد تونسی لواتی]]، [[علی بن محمد تونسی]]، و [[عمر عَبدَری میانشی]] بوده‌اند. <ref>التحفة اللطیفه، ج5، ص165، 324</ref><ref>ج6، ص361-363</ref><ref>نصیحة المشاور، ص90</ref> در منابع به نام [[مبارک تونسی]] که از فراشان [[حرم نبوی]] بوده، اشاره شده است. <ref>التحفة اللطیفه، ج5، ص500</ref>
+در سده 19م. شماری از سازمان‌های حمل و نقل فرانسه عهده‌دار انتقال دریایی حاجیان تونس بودند و برای این کار، هزینه بسیار از مردم می‌گرفتند و آن‌ها را با کشتی‌های کهنه و نامناسب انتقال می‌دادند. آورده‌اند که دولت فرانسه در صدد بود برای پیشگیری از تشتت، امتیاز انتقال حج‌‌گزاران تونس را به شکلی خاص به فرانسه بسپارد. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص178، «الوثائق و المخطوطات العربیة لتاریخ الجزیرة العربیة فی تونس. </ref> تاسیس راه آهن [[دمشق]] به حجاز و نیز دمشق به [[بیروت]]، موجب افزایش سفر به مکه شد. در یکی از گزارش‌ها، از نگرانی وزیر امور خارجه فرانسه از افزایش حاجیان تونس یاد شده است. در گزارش دیگر، از همکاری فرماندار (بای) تونس با [[امیر مکه]] در اهتمام به تعمیر راه آهن سخن رفته است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص178</ref>
+درباره ارتباط تونسیان با مسافران حجاز، گزارش محمد عبدری (م. 689ق.) در دست است. او خاطره‌ای خوش از مردم تونس دارد. وی پس از پیمودن منزلگاه‌های گوناگون به تونس رسیده است. او همراه با گزارش رفتار مردم هر شهر با حاجیان و مسافران، از مهمان‌نوازی و خوش‌رفتاری تونسیان با رهگذران و حاجیان به نیکی یاد کرده است. <ref>الرحلة العبدری، ص489</ref> [[ابن‌رشید فهری]] (م. 721ق.)  نیز در سفر به حج و حجاز، از مناطق میان راه از‌ اندلس تا حجاز گزارش داده است. او چندی در تونس اقامت کرد و از اهل دانش و ادب آن جا توشه برگرفت. وی شرح احوال و نام‌های دانشوران این سرزمین را آورده است. او سپس از تونس به اسکندریه رفت و مسیرش را به سوی سرزمین وحی ادامه داد. <ref>رحالة الغرب، ص81</ref>
+تونسیان موقوفات و صدقات فراوان در حرمین بر جای نهاده‌اند. تنوع و گستردگی این موقوفه‌ها و نیز گزارش‌هایی درباره نیکوکاران، امیران و دانشوران تونسی که اهل [[وقف]] و کارهای خیر در حرمین بوده‌اند، در پژوهش [[محمد التلیلی]] با عنوان [[اوقاف الحرمین الشریفین بالبلاد التونسیة]] آمده است. نویسنده گزارشی تفصیلی از این موقوفه‌ها، نام صاحبان آن‌ها و وضع هر موقوفه در گذر تاریخ داده است. <ref>نک: موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص140</ref>
-===اقامت تونسی‌ها در مکه===
-مردم تونس برای انجام حج اشتیاق فراوان داشتند و پس از حج‌گزاری، در صورت امکان، برای خدمت‌‌گزاری و دریافت معنویت و علم در حرمین اقامت دائم می‌نمودند. <ref>نصیحة المشاور، ص115-116</ref> از این جهت، مسافران تونسی به حرمین دو دسته بودند: گروهی قصد اقامت و مجاورت دائم در حرمین داشتند و گروهی قصدشان انجام مناسک و [[زیارت]] و سپس بازگشت بود.
-در بررسی پیرامون اسناد و نسخ خطی مربوط به [[جزیرة العرب]] در تونس، فهرستی از افراد تونسی مجاور و مهاجران به حرمین فراهم شده است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج1، ص179</ref> در منابع دیگر، نام شماری از دانشوران حج‌‌گزار که مجاور حرمین شده‌اند، آمده است. از جمله اینان، [[محمد تونسی لواتی]]، [[علی بن محمد تونسی]]، و [[عمر عبدری میانشی|عمر عَبدَری میانشی]] بوده‌اند. <ref>التحفة اللطیفه، ج5، ص165، 324؛ ج6، ص361-363؛ نصیحة المشاور، ص90</ref> در منابع به نام [[مبارک تونسی]] که از فراشان [[حرم نبوی]] بوده، اشاره شده است. <ref>التحفة اللطیفه، ج5، ص500</ref>
-===بهره‌برداری فرانسه از حج تونس===
-در سده 19م. شماری از سازمان‌های حمل و نقل فرانسه عهده‌دار انتقال دریایی حاجیان تونس بودند و برای این کار، هزینه بسیار از مردم می‌گرفتند و آن‌ها را با کشتی‌های کهنه و نامناسب انتقال می‌دادند. آورده‌اند که دولت فرانسه در صدد بود برای پیشگیری از تشتت، امتیاز انتقال حج‌‌گزاران تونس را به شکلی خاص به فرانسه بسپارد. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص178، «الوثائق و المخطوطات العربیة لتاریخ الجزیرة العربیة فی تونس. </ref>
-تاسیس راه آهن [[دمشق]] به حجاز و نیز دمشق به [[بیروت]]، موجب افزایش سفر به مکه شد. در یکی از گزارش‌ها، از نگرانی وزیر امور خارجه فرانسه از افزایش حاجیان تونس یاد شده است. در گزارش دیگر، از همکاری فرماندار (بای) تونس با [[امیر مکه]] در اهتمام به تعمیر راه آهن سخن رفته است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص178</ref>
-===احترام تونسی‌ها به حاجیان===
-درباره ارتباط تونسیان با مسافران حجاز، گزارش [[محمد عبدری]] (م. 689ق.) در دست است. او خاطره‌ای خوش از مردم تونس دارد. وی پس از پیمودن منزلگاه‌های گوناگون به تونس رسیده است. او همراه با گزارش رفتار مردم هر شهر با حاجیان و مسافران، از مهمان‌نوازی و خوش‌رفتاری تونسیان با رهگذران و حاجیان به نیکی یاد کرده است. <ref>الرحلة العبدری، ص489</ref>
-[[ابن‌رشید فهری]] (م. 721ق.)  نیز در سفر به حج و حجاز، از مناطق میان راه از‌ اندلس تا حجاز گزارش داده است. او چندی در تونس اقامت کرد و از اهل دانش و ادب آن جا توشه برگرفت. وی شرح احوال و نام‌های دانشوران این سرزمین را آورده است. او سپس از تونس به اسکندریه رفت و مسیرش را به سوی سرزمین وحی ادامه داد. <ref>رحالة الغرب، ص81</ref>
-===وقفیات تونسی‌ها به حرمین===
-تونسیان موقوفات و صدقات فراوان در حرمین بر جای نهاده‌اند. تنوع و گستردگی این موقوفه‌ها و نیز گزارش‌هایی درباره نیکوکاران، امیران و دانشوران تونسی که اهل [[وقف]] و کارهای خیر در حرمین بوده‌اند، در پژوهش [[محمد التلیلی]] با عنوان [[اوقاف الحرمین الشریفین بالبلاد التونسیة]] آمده است. نویسنده گزارشی تفصیلی از این موقوفه‌ها، نام صاحبان آن‌ها و وضع هر موقوفه در گذر تاریخ داده است. <ref>نک: موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص140</ref>
 ==سفرنامه‌های حج تونسی==
-[[محمد بن احمد تجانی]] که در سال 706ق. همراه [[یحیی بن زکریا]]، یکی از [[امیران بنی حفص]]، به قصد حج از تونس درآمد و بعدها که این امیر حاکم تونس شد، در شمار مقرّبان او گشت، سفرنامه‌ای مهم دارد. این [[سفرنامه]] با اسلوبی ساده از مسائل جغرافیایی و تاریخ طبیعی و اقوام و نژادها گزارش می‌دهد. یک سده بعد، [[ابن خلدون]] (م. 808ق.)  به ستایش او پرداخت و از کتابش درباره تاریخ شمال افریقا فراوان بهره برد. ‏<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298</ref>
-[[الرحلة الحجازیة]] نوشته تاریخ‌نگار و مصلح تونسی، [[محمد بن عثمان سنوسی]]، از سفرنامه‌های مهم حج‌‌گزاران این سرزمین است. وی به سال 1267ق. در تونس زاده شد. او در تاریخ و ادبیات دست داشت و [[الرائد التونسی]] را منتشر می‌ساخت و در نگارش مقالات [[دائرة المعارف البستانیة]] مشارکت داشت. <ref>المختار من الرحلات الحجازیه، ج2، ص597</ref> وی در پی بازگشت از سفر حج، نوشتن سفرنامه‌اش را آغاز نمود. این سفرنامه در سه بخش، حاوی گزارش سفر به [[ایتالیا]] و تونس، مکه و مدینه و رجال و شخصیت‌هایی است که در مسیر سفر با آن‌ها دیدار کرده است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص182، «الوثائق و المخطوطات العربیة لتاریخ الجزیرة العربیة فی تونس. </ref>
+محمد بن احمد تجانی که در سال 706ق. همراه [[یحیی بن زکریا]]، یکی از [[امیران بنی‌حفص]]، به قصد حج از تونس درآمد و بعدها که این امیر حاکم تونس شد، در شمار مقرّبان او گشت، سفرنامه‌ای مهم دارد. این [[سفرنامه]] با اسلوبی ساده از مسائل جغرافیایی و تاریخ طبیعی و اقوام و نژادها گزارش می‌دهد. یک سده بعد، [[ابن خلدون]] (م. 808ق.)  به ستایش او پرداخت و از کتابش درباره تاریخ شمال افریقا فراوان بهره برد. ‏<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298</ref>
+[[الرحلة الحجازیه]] نوشته تاریخ‌نگار و مصلح تونسی، [[محمد بن عثمان سنوسی]]، از سفرنامه‌های مهم حج‌‌گزاران این سرزمین است. وی به سال 1267ق. در تونس زاده شد. او در تاریخ و ادبیات دست داشت و [[الرائد التونسی]] را منتشر می‌ساخت و در نگارش مقالات [[دائرة المعارف البستانیة]] مشارکت داشت. <ref>المختار من الرحلات الحجازیه، ج2، ص597</ref> وی در پی بازگشت از سفر حج، نوشتن سفرنامه‌اش را آغاز نمود. این سفرنامه در سه بخش، حاوی گزارش سفر به [[ایتالیا]] و تونس، مکه و مدینه و رجال و شخصیت‌هایی است که در مسیر سفر با آن‌ها دیدار کرده است. <ref>دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، ج2، ص182، «الوثائق و المخطوطات العربیة لتاریخ الجزیرة العربیة فی تونس. </ref>
 اثری از [[سید محمد بیرم تونسی]] با عنوان [[صفوة الاعتبار بمستودع الامصار و الاقطار]] از دیگر سفرنامه‌های مردم تونس است. محمد بیرم تونسی در خانواده‌ای اهل دانش به سال 1256ق. زاده شد. او در امور فرهنگی تلاش داشت و در 1296ق. به سفر حج رفت و پس از حج به شام رهسپار شد. سپس در [[استانبول]] اقامت گزید. وی رساله‌ای با عنوان [[فیما یجب لآل البیت النبوی من التبجیل]] و نیز رساله [[فی سکنی دار الحرب]] را نوشته است. وی به سال 1307ق. درگذشت. <ref>جمهرة الرحلات، ج1، ص294</ref>
 ==حج‌‌گزاری تونسی‌ها در عصر حاضر==
-با استقلال این کشور به سال 1377ق./1956م. هر سال هشت تا 10 هزار تونسی به حج اعزام می‌شوند. [[حبیب بورقیبة]]، رئیس جمهور وقت تونس، در بازدید از مدینه، از معماران تونسی خواست تا محراب فعلی [[مسجد قبا]] را گچ‌بری کنند. <ref>مدینه‌شناسی، ص18</ref>
-مردم تونس در سال 1430ق./2009م. به دلیل رواج آنفولانزای خوکی، در مراسم [[حج تمتع]] شرکت نکردند. این اقدام بازتابی منفی در میان [[کشورهای اسلامی]] داشت. به سال 1431ق./2010م. از میان 78469 تن تونسی ثبت نام کرده برای سفر حج، تنها 10 هزار تن در قالب 82 پرواز مستقیم به [[حج]] اعزام شدند.
-پرواز حاجیان تونسی از شهرهای گوناگون تونس به ویژه تونس، منستیر، صفاقس، جربه، نفطه، و قابس انجام می‌شود. هزینه حج تمتع برای هر تونسی به سال 1432ق./2011م. حداکثر 6000 دینار تونسی برابر با 5000 دلار اعلام شده است. هتل‌های محل اسکان حاجیان تونسی در مکه دارای سه یا چهار ستاره و در فاصله 350 تا 800 متری حرم هستند. فاصله زمانی ثبت ‌نام تا اعزام تونسی‌ها به سفر حج، پنج سال است.
+با استقلال این کشور به سال 1377ق./1956م. هر سال هشت تا 10 هزار تونسی به حج اعزام می‌شوند. [[حبیب بورقیبه]]، رئیس جمهور وقت تونس، در بازدید از مدینه، از معماران تونسی خواست تا [[محراب]] فعلی [[مسجد قبا]] را گچ‌بری کنند. <ref>مدینه‌شناسی، ص18</ref> مردم تونس در سال 1430ق./2009م. به دلیل رواج [[آنفولانزای خوکی]]، در مراسم [[حج تمتع]] شرکت نکردند. این اقدام بازتابی منفی در میان [[کشورهای اسلامی]] داشت. به سال 1431ق./2010م. از میان 78469 تن تونسی ثبت نام کرده برای سفر حج، تنها 10 هزار تن در قالب 82 پرواز مستقیم به حج اعزام شدند. پرواز حاجیان تونسی از شهرهای گوناگون تونس به ویژه تونس، [[منستیر]]، صفاقس، [[جربه]]، [[نفطه]]، و قابس انجام می‌شود. هزینه حج تمتع برای هر تونسی به سال 1432ق./2011م. حداکثر 6000 دینار تونسی برابر با 5000 دلار اعلام شده است. هتل‌های محل اسکان حاجیان تونسی در مکه دارای سه یا چهار ستاره و در فاصله 350 تا 800 متری حرم هستند. فاصله زمانی ثبت ‌نام تا اعزام تونسی‌ها به سفر حج، پنج سال است. وزیر امور دینی، ریاست [[بعثه]] حاجیان تونسی را در [[عربستان]] بر عهده دارد و کمیته ملی حج تونس «[[اللجنة الوطنیة للحج]]» متشکل از وزارت امور دینی و وزارت بهداشت این کشور، عهده‌دار امور حج‌‌گزاری تونس است که هماهنگی‌ با مسؤولان حج عربستان در زمینه اسکان، پذیرایی، حمل و نقل، و ارسال دارو را انجام می‌دهد. <ref>مشاهدات میدانی نگارنده در تونس</ref>
-وزیر امور دینی، ریاست [[بعثه]] حاجیان تونسی را در [[عربستان]] بر عهده دارد و کمیته ملی حج تونس «[[اللجنة الوطنیة للحج]]» متشکل از وزارت امور دینی و وزارت بهداشت این کشور، عهده‌دار امور حج‌‌گزاری تونس است که هماهنگی‌ با مسؤولان حج عربستان در زمینه اسکان، پذیرایی، حمل و نقل، و ارسال دارو را انجام می‌دهد. <ref>مشاهدات میدانی نگارنده در تونس</ref>
-حاجی شدن، افتخاری بزرگ و آرزویی مهم برای تونسی‌ها به شمار می‌رود. بهره‌گیری از گروه‌های [[تواشیح‌خوانی]] معروف به «[[سلامیه|سُلامیه]]» هنگام بدرقه و استقبال، بخشی از مراسم مربوط به حاجیان در تونس است.
-در تونس بر اساس باوری عامیانه، در روز [[عید قربان]] از صابون برای شست‌وشوی لباس استفاده نمی‌کنند؛ زیرا ممکن است پای حاجیان بر سنگ‌های [[جبل الرحمة]] در [[منا]] بلغزد. <ref>مشاهدات میدانی نگارنده در تونس</ref>
+حاجی شدن، افتخاری بزرگ و آرزویی مهم برای تونسی‌ها به شمار می‌رود. بهره‌گیری از گروه‌های[[تواشیح‌خوانی]] معروف به «[[سُلامیه]]» هنگام بدرقه و استقبال، بخشی از مراسم مربوط به حاجیان در تونس است. در تونس بر اساس باوری عامیانه، در روز [[عید قربان]] از صابون برای شست‌وشوی لباس استفاده نمی‌کنند؛ زیرا ممکن است پای حاجیان بر سنگ‌های [[جبل الرحمة]] در [[منا]] بلغزد. <ref>مشاهدات میدانی نگارنده در تونس</ref>
+سید حسن عصمتی بایگی؛ علی احمدی میرآقا
 ==پانویس==
@@ خط ۱۸۵: / خط ۸۸: @@
 {{پانویس}}
-==منابع ==
+==منبع==
-{{منابع}}
-{{دانشنامه
-| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7444
-| عنوان = تونس
-| نویسنده = سید حسن عصمتی بایگی؛ علی احمدی میرآقا
-}}
 *'''آثار البلاد''': زکریا بنمحمد القزوینی (م. 682ق.) ، ترجمه میرزا جهانگیر، تهران، امیر کبیر، 1373ش.
 *'''احسن التقاسیم''': المقدسی البشاری (م. 380ق.) ، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.
 *'''الاستبصار فی عجائب الامصار''': نویسنده مراکشی (م. قرن6ق.) ، به کوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافیه، 1976م.
 *'''البلدان''': ابن الفقیه (م. 365ق.) ، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق.
 *'''تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی''': روبار برسفیک، ترجمه حمادی الساحلی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1988م.
 *'''تاریخ تونس من عصور ما قبل التاریخ الی الاستقلال''': محمد‌هادی الشریف، به کوشش الشاوس، تونس، سراس، 2008م.
 *'''تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام''': ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش.
 *'''التحفة اللطیفه''': شمس الدین السخاوی (م. 902ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
 *'''جغرافیای حافظ ابرو''': حافظ ابرو (م. 833ق.) ، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
 *'''جمهرة الرحلات''': احمد محمد محمود، عربستان، دار السعودیه، 1430ق.
 *'''حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهره''': السیوطی (م. 911ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
 *'''دانشنامه جهان اسلام''': زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش.
 *'''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''': زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.
+*'''دائرة المعارف جهان نوین اسلام''': جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق''': طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، 1388ش.
-*'''دائرة المعارف جهان نوین اسلام''': جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، 1388ش.
 *'''دراسات تاریخ الجزیرة العربیه''': عبدالرحمن الطیب انصاری، به کوشش گروهی از محققان، عربستان، جامعة الملک السعود، 1397ق.
 *'''دمشق فی مرآت رحلات القرون الوسطی''': احمد ایبش، ابوظبی، المجمع الثقافی، 1430ق.
 *'''راه حج''': رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
 *'''رحالة الغرب الاسلامی''': نواف عبدالعزیز، ابوظبی، دار السویدی، 2008م.
 *'''رحلة ابن بطوطه''': ابن بطوطه (م. 779ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.
 *'''الرحلة العبدری''': محمد العبدری (م. قرن8ق.) ، به کوشش کردی، دمشق، دار سعد الدین، 1426ق.
 *'''الروض المعطار''': محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م. 900ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.
 *'''سفرنامه ناصر خسرو''': ناصر خسرو (م. 481ق.) ، تهران، زوّار، 1381ش.
 *'''الصراع المذهبی بافریقیة الی قیام الدولة الزیریه''': عبدالعزیز المجدوب، تونس، الدار التونسیه، 1985م.
 *'''طبقات علماء افریقیه''': محمد بن احمد القیروانی، به کوشش علی الشابی و الیافی، تونس، الدار التونسیه، 1968م.
 *'''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.) ، بیروت، دار الهلال، 1988م.
 *'''الفقه علی المذاهب الاربعه''': عبدالرحمن الجزیری (م. 1360ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.
 *'''مختار من الرحلات الحجازیه''': محمد بن حسن، جده، دار الاندلس الخضراء، 1421ق.
 *'''مدینه‌شناسی''': سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، 1364ش.
 *'''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.) ، بیروت، دار صادر، 1995م.
 *'''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (م. 954ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
 *'''موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره''': احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
 *'''میقات حج (فصلنامه)''':  تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
 *'''النجوم الزاهره''': یوسف بن تغری بردی (م. 874ق.) ، قاهره، به کوشش شلتوت و دیگران، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، 1392ق.
 *'''نصیحة المشاور (تاریخ المدینة المنوره)''':  ابن فرحون (م. 769ق.) ، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثفافة الدینیه، 1427ق.
 *'''نفح الطیب''': احمد بن محمد المقری (م. 1041ق.) ، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، 1419ق.
-{{پایان}}
-{{کشورهای مرتبط با حج}}
-[[رده:کشورهای اسلامی]]
-[[رده:کشورهای حج‌گزار]]
-[[رده:کشورهای مرتبط با حج]]