در حال ویرایش ثابت بن قیس

{{در دست ویرایش|ماه=[[دی]]|روز=[[۴]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=A sharefat  }}


'''«ثابت بن قیس»'''، [[صحابی]] معروف به خطیب رسول‌الله(ص) و از [[تیره بنی‌مالک بن ثعلبه خزرج]] بوده است. ثابت  صدایی بلند و سخنی بلیغ داشت و چون خواندن و نوشتن می‏‌دانست؛ او را از کاتبان پیامبر(ص) شمرده‌‏اند.

وی که در مدینه زندگی می‌کرد، یکی از [[انصار]] و فردی ثروتمند و سخاوتمند بود. در [[شان نزول]] برخی آیات [[قرآن کریم]] که در باره اصلاح رفتار اجتماعی مسلمانان است، از ثابت یاد شده است. 

گزارشات تاریخی درباره موضع‌گیری او در ماجرای [[سقیفه]] پس از رحلت پیامبر(ص)، متفاوت است.

ثابت در دوره حیات [[پیامبر اسلام(ص)]] و پس از آن، در نبردها و غزوات فراوانی شرکت نمود؛ مانند [[غزوه احد]] و [[نبرد بنی‌مصطلق]] و سرانجام  در سال ۱۱ هجری در زمان خلافت [[ابوبکر]] در حالی که فرماندهی انصار را در [[نبرد یمامه]] به عهده داشت، به شهادت رسید.

{{جعبه اطلاعات اصحاب
| تصویر                     = 
| توضیح تصویر               = 
| نام کامل                  = ثابت بن قیس بن شماس
| کنیه                      =ابومحمد،ابوعبدالرحمن
| لقب                       =خطیب‌النبی،خطیب‌الانصار 
| زادروز/زادگاه             = 
| محل زندگی                 =[[مدینه]]
| مهاجر/انصار               =[[انصار]] 
| نسب/قبیله                 =تیره بنی‌مالک بن ثعلبه خزرج 
| خویشاوندان سرشناس         = 
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت =11 قمری، شهادت در [[نبرد یمامه]] 
| نحوه درگذشت/شهادت         = 
| مدفن                      = 
| زمان اسلام آوردن           =در فاصله [[بیعت عقبه دوم]] (13 بعثت) تا [[هجرت پیامبر]] 
| نحوه اسلام آوردن           = 
| حضور در جنگ‌ها             =[[نبرد بعاث]]، [[غروه احد]]،[[غزوه بدر]]، [[نبرد بنی‌‏مصطلق]]، نبرد یمامه 
| هجرت به                   = 
| دلیل شهرت                 =[[صحابی]] و انصار 
| نقش‌های برجسته             =فرماندهی انصار در نبرد یمامه، سخنگوی پیامبر 
| دیگر فعالیت‌ها             = 
| آثار                      = 
}}
==نسب‌شناسی==
ابومحمد (ابوعبدالرحمن) ثابت بن قیس بن شماس از [[تیره بنی‌مالک بن ثعلبه خزرج]]<ref>الطبقات، خلیفه، ص163؛ جمهرة انساب العرب، ص363-364.</ref> است.<ref>الثقات، ج3، ص43؛ الاستیعاب، ج1، ص200.</ref> برخی وی را از [[بنی‌حارث بن خزرج]]<ref>النسب، ص281؛ السیرة النبویه، ج2، ص562؛ تاریخ المدینه، ج1، ص344.</ref> یا از [[بنی‌سالم بن عوف]]<ref>الثقات، ج3، ص43.</ref>  (از دیگر تیره‌های خزرج) شمرده و او را از خطیبان عرب دانسته‌اند.<ref>جمهرة انساب العرب، ص363-364؛ المفصل، ج8، ص788.</ref> 

مادرش هند بنت رُهم از [[قبیله طی|قبیله َطی]]<ref>الطبقات، خلیفه، ص163؛ الاستیعاب، ج1، ص200.</ref> یا کَبشه بنت واقد<ref>سیر اعلام النبلاء، ج1، ص309.</ref> از تیره بنی‌حارث بن خزرج<ref>الطبقات، ابن سعد، ج8، ص270.</ref> از زنانی دانسته شده که با پیامبر(ص) [[بیعت]] کرد.<ref>الطبقات، ابن سعد، ج8، ص270؛ الاصابه، ج8، ص295.</ref> اما بر پایه سخنی از خود وی، مادرش بر [[آیین مسیح]] درگذشت و ثابت برای حضور در تشییع جنازه‏‌اش از پیامبر(ص) اجازه گرفت.<ref>تاریخ بغداد، ج9، ص116؛ الطرائف، ص55.</ref> 

==ثروت و سخاوت==
ثابت فردی ثروتمند و دارای نخل‌های فراوان بود<ref>تفسیر ثعلبی، ج4، ص198؛ تفسیر قرطبی، ج7، ص110؛ التفسیر الکبیر، ج13، ص165.</ref> و به زیبایی و آراستگی خود اهمیت می‏‌داد<ref>بحار الانوار، ج70، ص207.</ref> و جامه‌های فاخر می‏‌پوشید. در منابع، از زره گرانبها و نفیس او که در [[نبرد یمامه]] (11ق.)  هنگام شهادت به تن داشت، یاد شده است.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج1، ص311-313؛ الاصابه، ج1، .</ref> وی بسیار سخاوتمند بود<ref>جامع البیان، ج5، ص45؛ مجمع البیان، ج4، ص578؛ الدر المنثور، ج3، ص49.</ref> و یک بار همه محصول نخلستانش را به دیگران بخشید و برای خانواده‌‏اش چیزی باقی ننهاد. به روایتی، آیه 6 [[سوره انعام]]، که به نقل [[ابن عباس]] و قتاده، از [[آیات مدنی]] سوره انعام است،<ref>تفسیر قرطبی، ج7، ص322.</ref>  ثابت و دیگر مسلمانان را از زیاده‌روی در بخشش نهی کرد.<ref>جامع البیان، ج5، ص45؛ مجمع البیان، ج4، ص578؛ تفسیر قرطبی، ج6، ص382؛ ج7، ص110.</ref> 

==سخنگو و خطیب پیامبر==
ثابت بن قیس صدایی بلند و سخنی بلیغ داشت<ref>المغازی، ج3، ص979؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص309.</ref> و در جای‌های گوناگون سخنگوی انصار بود. هرگاه که پیامبر دستور می‏‌داد، او خطبه می‌‏خواند. از این رو، ثابت با لقب «خطیب‌النبی» و «خطیب‌الانصار» شهرت یافت.<ref>المعجم الکبیر، ج2، ص65-66؛ فتح الباری، ج6، ص456.</ref> 


وی خواندن و نوشتن را نیز می‏‌دانست. او را از کاتبان پیامبر(ص) شمرده‌‏اند.<ref>صبح الاعشی، ج1، ص126؛ المفصل، ج8، ص122.</ref> شماری از نامه‏‌های پیامبر به سران قبایلی چون بنی‌کلب و هم‌پیمانان‌شان<ref>العقد الفرید، ج1، ص297.</ref> و جز آن<ref>الطبقات، ابن سعد، ج1، ص218-219؛ البدایة و النهایه، ج5، ص341؛ سبل الهدی، ج6، ص303.</ref> به دست ثابت نگاشته شده بود.


در سال نهم ق. که سران [[بنی‌تمیم]] همراه شاعران و سخنوران خود برای فخرفروشی نزد پیامبر آمده بودند، به فرمان پیامبر(ص) و در پاسخ به خطیب بنی‌تمیم، ثابت خطبه‏‌ای رسا خواند. سخنان وی در این رویداد که ضمن ستایش خداوند، شامل بیان فضیلت‌های پیامبر و انصار و مهاجران بود و بر مبارزه و جهاد همیشگی در راه ایمان تاکید ورزید،<ref>المغازی، ج3، ص975-977؛ تاریخ طبری، ج2، ص116.</ref>  پیامبر(ص) و مسلمانان را شادمان ساخت<ref>المغازی، ج3، ص979؛ اسد الغابه، ج1، ص128-129.</ref> و اعجاب سران بنی‌تمیم را برانگیخت.

ثابت بن قیس در سال دهم ق. به عنوان خطیب پیامبر(ص) در مناظره ایشان با [[مسیلمه کذاب]]، از مدعیان دروغین پیامبری، همراه ایشان بود. ایشان پس از پاسخ گفتن به مسیلمه، با روی گرداندن از او به ثابت دستور داد تا جواب مسیلمه را بدهد.<ref>صحیح البخاری، ج5، ص119-120؛ تاریخ المدینه، ج2، ص573-574.</ref> از پاسخ ثابت به مسیلمه، گزارشی در دست نیست.

==حضور نبرد بعاث==
ثابت در [[نبرد بعاث|نبرد بُعاث]]، واپسین نبرد اوس و خزرج، حضور داشت و اسیر اوسیان شد. اما [[زبیر بن ایاس]] بن باطا، از سران یهودیان [[بنی‌قریظه]]، با پرداخت [[فدیه]] به اوسی‏ها او را آزاد کرد.<ref>الکامل، ج1، ص680-681.</ref> 


ثابت برای جبران این محبت زُبیر، به سال پنجم ق. که بنوقریظه از مسلمانان شکست خوردند و زبیر بن ایاس اسیر شد، از پیامبر خواست که او را ببخشد و مال و فرزندانش را برگرداند. [[رسول خدا(ص)]] این درخواست را پذیرفت.<ref>المغازی، ج2، ص518-519؛ السیرة النبویه، ج2، ص242-243.</ref> 

==اسلام آوردن ثابت==
از هنگام دقیق اسلام آوردن ثابت، گزارشی در دست نیست. با توجه به این که ثابت در آغاز ورود پیامبر به [[یثرب]] در خطابه‌‏ای به ایشان خوشامد گفت، به نظر می‌آید که اسلام آوردن او در فاصله [[بیعت عقبه دوم]] (13 بعثت) تا [[هجرت پیامبر]](ص) به آن شهر رخ داده است.


ثابت در یک سخنرانی، به پیامبر وعده داد که همچون جان و فرزندان خود و همراهانش از ایشان دفاع خواهند کرد. پیامبر(ص) نیز به ثابت و همراهانش بشارت [[بهشت]] داد.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج1، ص309-310؛ الاصابه، ج1، ص115.</ref> 

==پیمان برادری==

رسول خدا(ص) به سال دوم ق. میان او و [[عمار یاسر]]<ref>السیرة النبویه، ج1، ص506؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص423؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص309.</ref> یا [[عامر بن ابی‌بکیر]] از تیره بنی‌لیث [[قبیله کنانه|قبیله کِنانه]]<ref>الطبقات، ابن سعد، ج3، ص298؛ المحبر، ص74.</ref> [[پیمان برادری]] بست.

==حضور در غزوه احد==

منابع از حضور وی در [[غزوه احد]] و جنگ‏‌های پس از آن گزارش داده‌‏اند؛<ref>المغازی، ج1، ص379؛ الاستیعاب، ج1، ص200؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص309.</ref> اما در باره حضورش در [[نبرد بدر]] اختلاف است. بیشتر منابع از حضور او در نبرد بدر سخنی به میان نیاورده‌اند. [[ابن حجر عسقلانی|ابن حجر]] بر خلاف آن چه در [[الاصابه]] آورده،<ref>الاصابه، ج1، ص511-512.</ref>  در کتاب دیگرش او را بدری دانسته است.<ref>تهذیب التهذیب، ج2، ص12.</ref> [[طبرسی]] نیز در گزارشی به بدری بودن او اشاره کرده است.<ref>مجمع البیان، ج9، ص378.</ref> 

==همسران و فرزندان==
ثابت بن قیس به سال چهارم ق. پس از شهادت [[حنظلة بن ابی‌عامر]]، با همسر وی جمیله دختر [[عبدالله بن ابی|عبدالله بن ابیّ]] از [[تیره بنی‌عوف خزرج]] ازدواج کرد.<ref>المغازی، ج1، ص273؛ الطبقات، ابن سعد، ج8، ص284؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص309.</ref> از حبیبه دختر سهل<ref>الطبقات، ابن سعد، ج8، ص327؛ اسد الغابه، ج6، ص61؛ الاصابه، ج8، ص81.</ref> و زینب دختر عبدالله بن ابیّ<ref>سنن الدارقطنی، ج3، ص178؛ تفسیر قرطبی، ج3، ص141؛ الاصابه، ج8، ص161.</ref> به عنوان دیگر همسران ثابت نیز یاد شده است. بی‌تردید، ازدواج ثابت با وی در پی جدا شدن از خواهرش جمیله انجام شده است.<ref>اسد الغابه ج6، ص54؛ الاصابه، ج8، ص71.</ref> 


برای ثابت‏ بن قیس، چهار فرزند نام برده‌‏اند: محمد، یحیی، عبدالله و زینب.<ref>تاریخ خلیفه، ص153-154؛ الاستیعاب، ج1، ص200؛ الاصابه، ج8، ص153.</ref> مادر محمد، جمیله است؛ اما این که دیگر فرزندان ثابت از کدام همسرانش بوده‌‏اند، روشن نیست. هر سه پسر ثابت در رخداد [[واقعه حره|حرّه]] [[مدینه]] (63ق.)  به دست سپاهیان [[یزید بن معاویه|یزید]] کشته شدند.<ref>جمهرة انساب العرب، ص364؛ الاستیعاب، ج1، ص200؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص313.</ref> 


ثابت در زندگی با همسرش جمیله سازگاری نداشت. جمیله به ‌دلایلی چون بدخلقی یا زشتی چهره ثابت، بر او [[ناشزه]] شد.<ref>جامع البیان، ج2، ص280؛ الاستیعاب، ج4، ص1802؛ اسد الغابه، ج6، ص54.</ref> نزول آیه 34 [[سوره نساء]]، را در این زمینه دانسته‌اند. {{قلم رنگ|سبز|﴿اَلرِّجالُ قَوّامونَ عَلَی النِّساءِ...﴾}}<ref>مجمع البیان، ج3، ص68؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص286.</ref> 


با ادامه اختلاف و ناسازگاری میان ثابت و طبق آیه 229 [[سوره بقره]]، همسر وی که وی را جمیله،<ref>المغازی، ج1، ص273.</ref>  حبیبه<ref>الطبقات، ابن سعد، ج8، ص327-328؛ جامع البیان، ج3، ص280؛ اسد الغابه، ج6، ص61.</ref> یا زینب<ref>سنن الدارقطنی، ج3، ص178؛ تفسیر قرطبی، ج3، ص141.</ref> یاد کرده‌‏اند، با [[طلاق خلع]] از وی جدا شد.<ref>جامع البیان، ج2، ص280-281؛ مجمع البیان، ج1، ص577؛ تفسیر قرطبی، ج3، ص141.</ref> این را نخستین طلاق خلع در اسلام می‌دانند.<ref>جامع البیان، ج2، ص280؛ مجمع البیان، ج1، ص577.</ref> 

==حضور در نبرد بنی‌‏مصطلق==
در [[نبرد بنی‌‏مصطلق]] (6ق.)  [[جویریه بنت حارث‏|جویریه]] دختر [[حارث‏ بن ابی‌ضرار]]، رئیس [[بنی‌مصطلق]]، در سهم ثابت که در آن نبرد حضور داشت، قرارگرفت. به پیشنهاد جویریه، ثابت پذیرفت تا او را در ازای پرداخت مقدار فراوانی طلا آزاد کند.<ref>انساب الاشراف، ج2، ص76-77؛ تاریخ طبری، ج11، ص609؛ امتاع الاسماع، ج6، ص84.</ref> 

جویریه نیز که برای یاری خواستن در پرداخت این هزینه به پیامبر(ص) مراجعه کرده بود، همسری ایشان را در ازای پرداخت آن مبلغ به ثابت، پذیرفت.<ref>سیره ابن اسحق، ص263؛ المغازی، ج1، ص411؛ المحبر، ص89.</ref> ثابت در این سال، در [[بیعت رضوان]] حضور داشت و وفاداری خود به پیامبر(ص) را تجدید کرد.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج1، ص309؛ نک: المنتظم، ج4، ص89.</ref> 

==ثابت در شان نزول==
مفسران از ثابت بن قیس در [[شان نزول]] برخی آیات یاد کرده‌اند. از جمله، در شان نزول آیات 66 [[سوره نساء]]،<ref>جامع البیان، ج5، ص102؛ الدر المنثور، ج2، ص181-.</ref> و آیات 2 و 11 و 13 [[سوره حجرات]]،<ref>جامع البیان، ج26، ص75؛ تفسیر قرطبی، ج16، ص304؛ الدر المنثور، ج6، ص84-86.</ref><ref>اسباب النزول، ص409؛ مجمع البیان، ج9، ص202-203.</ref><ref>اسباب النزول، ص410؛ مجمع البیان، ج9، ص203-204.</ref> و آیه 11 [[سوره مجادله]]،<ref>التفسیر الکبیر، ج29، ص493.</ref> که در باره اصلاح رفتار اجتماعی مسلمانان است، از ثابت یاد کرده‌اند.

==پس از رحلت پیامبر==

او را از سخنگویان انصار در [[سقیفه]] دانسته‌اند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص123.</ref> موضع‌گیری وی در رویدادهای پس از آن متناقض گزارش شده است.

===مدافع ولایت یا حامی خلافت===

بر پایه گزارش [[شیخ مفید]]، ثابت پس از آن‌که ماجرای تهاجم به خانه [[حضرت فاطمه(س)]] و قصد مهاجمان برای به آتش کشیدن آن را از زبان [[امام علی(ع)]] شنید، به او گفت: «دستم را از دستت جدا نمی‏‌کنم تا در پیشگاهت کشته شوم.»<ref>الامالی، ص49-50.</ref> اما در گزارش [[علامه مجلسی]]، ثابت از همراهان در حمله به خانه علی برای بیعت ستاندن از او شمرده شده است.<ref>بحار الانوار، ج28، ص315.</ref> اگر این گزارش درست باشد، ثابت را باید از حامیان خلافت [[ابوبکر]] دانست.

===فرماندهی انصار و شهادت===

ثابت به شیوه انتخاب فرماندهان جنگ‌های رِدّه از میان مهاجران و بی‌‌اعتنایی به انصار اعتراض کرد و موجب شد که ابوبکر فرماندهی انصار را در نبرد با [[طلیحه|طُلیحه]] (11 ق.)<ref>تاریخ خلیفه، ص51؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص129؛ تاریخ طبری، ج3، ص254.</ref> و نیز نبرد با مسیلمه کذّاب به سال 11 ق. به او وانهد.<ref>النسب، ص281؛ تاریخ طبری، ج3، ص281-288؛ البدایة و النهایه، ج6، ص334-335.</ref> وی در این نبرد، دلیری کم‌‏نظیری نشان داد و به گریختن بعضی از مسلمانان اعتراض کرد و در همین نبرد به شهادت رسید.<ref>الاستیعاب، ج1، ص200؛ تاریخ طبری، ج3، ص297.</ref> 

===گزارش یعقوبی===
[[ احمدبن ابی‌یعقوب|یعقوبی]] بر خلاف سخن مشهور، از زندگانی ثابت در سال 35ق. گزارش داده و در بخش آغاز خلافت امیرالمؤمنین(ع) (35 ق.) ثابت را نخستین کسی از انصار دانسته که در سخنرانی خود، با ستایش حضرت علی(ع) و شمارش برتری‏‌های ایشان، حمایت و بیعتش را از وی اعلام کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص178-179؛ شرح اصول الکافی، ج7، ص203.</ref> 

[[محسن امین]] به پشتوانه همین گزارش، ثابت را از بزرگان شیعه می‌داند.<ref>اعیان الشیعه، ج4، ص17.</ref> این احتمال در میان است که میان وی و ثابت بن قیس بن خطیم<ref>الاستیعاب، ج1، ص206؛ اسد الغابه، ج1، ص274.</ref> اشتباه رخ داده باشد.
==پانویس==
{{پانویس}}
== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7418
 | عنوان = ثابت بن قیس
 | نویسنده = علی محمدی یدک
}}
* '''اسباب النزول''': الواحدی (م. 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
* '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
* '''اسد الغابه''': ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
* '''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
* '''اعیان الشیعه''': سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.
* '''الامالی''': المفید (م. 413ق.)، به کوشش غفاری و استاد ولی، بیروت، دار المفید، 1414ق.
* '''امتاع الاسماع''': المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.
* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م. 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
* '''تاریخ بغداد''': الخطیب البغدادی (م. 463ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
* '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''':  الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1413ق.
* '''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''':  الثعلبی (م. 427ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''':  القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
* '''تهذیب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار الفکر، 1404ق.
* '''الثقات''': ابن حبان (م. 354ق.)، الکتب الثقافیه، 1393ق.
* '''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.
* '''جمهرة انساب العرب''': ابن حزم (م. 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''الدر المنثور''': السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.
* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
* '''سنن الدارقطنی''': الدارقطنی (م. 385ق.)، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
* '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.
* '''السیرة الحلبیه''': الحلبی (م. 1044ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1400ق.
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م. 213ق./218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه.
* '''سیره ابن اسحق (السیر و المغازی)''':  ابن اسحق (م. 151ق.)، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1368ش.
* '''شرح اصول کافی''': محمد صالح مازندرانی (م. 1081ق.)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
* '''صبح الاعشی''': احمد القلقشندی (م. 821ق.. به کوشش زکار، دمشق، وزارة الثقافه، 1981م.
* '''صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''الطبقات''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
* '''الطرائف''': ابن طاوس (م. 664ق.)، قم، مطبعة الخیام، 1399ق.
* '''العقد الفرید''': احمد بن عبدربه (م. 328ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404ق.
* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.
* '''الکامل فی التاریخ''': علی ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
* '''المحبّر''': ابن حبیب (م. 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
* '''المعجم الکبیر''': الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
* '''المغازی''': الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.
* '''المفصل''': جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م.
* '''مکاتیب الرسول''': احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، 1419ق.
* '''المنتظم''': ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
* '''النسب''': ابن سلاّم الهروی (م. 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
{{پایان}}
{{صحابه}}

[[رده:شرکت کنندگان در جنگ بنی‌مصطلق]]
[[رده:کاتبان پیامبر]]
[[رده:صحابه در قرآن]]
[[رده:حاضران در بیعت رضوان]]
[[رده:شرکت کنندگان در جنگ بدر]]
[[رده:انصار]]
[[رده:حاضران در غزوه احد]]
[[رده:حاضران در نبرد یمامه]]
[[رده:اشخاص صدر اسلام]]