در حال ویرایش جبرئیل

جبرئیل یکی از چهار [[فرشته]] مقرّب [[خداوند]] (جبرئیل، [[میکائیل]]، [[اسرافیل]] و [[عزرائیل]]) است <ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/72/إسرافيل نک: الکافی، ج4، ص72.]؛ النوادر، ص260.؛ [http://lib.eshia.ir/71860/56/206/وثالثها بحار الانوار، ج56، ص206.]</ref> که در کتاب‌های آسمانی [[تورات]] و [[انجیل]]<ref>قاموس الکتاب المقدس، ص245.؛ [http://lib.eshia.ir/71428/2/5/نگارنده قاموس قرآن، ج2، ص5.]؛ نثر طوبی، ج1، ص123.</ref> و [[قرآن]] از او یاد شده است. در قرآن کریم سه بار نام این فرشته با واژه «جبریل» آمده است:<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/15/97 بقره/سوره2، آیه97-98. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/560/4 تحریم/سوره66، آیه4. ]</ref> تصریح به نام جبرئیل و میکائیل<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/15/98 بقره/سوره2، آیه98. ]</ref> از میان همه فرشتگان، بیانگر برتری این دو بر دیگر فرشتگان است.<ref>تفسیر سورآبادی، ج1، ص103.؛ [http://lib.eshia.ir/41772/1/188/وَجِبْرِيلَ روح البیان، ج1، ص188.]؛ مواهب الرحمن، ج1، ص341.</ref> در آیات متعدد نیز به جبرئیل(ع) با اوصافی همچون روح،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/598/97 قدر/سوره97، آیه97. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/568/4 معارج/سوره70، آیه4. ]؛ [http://lib.eshia.ir/86469/10/386/الذي التبیان، ج10، ص386.]؛ [http://lib.eshia.ir/41732/4/609/جبريل الکشاف، ج4، ص609.]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/10/790/جبرائيل مجمع البیان، ج10، ص790.]</ref> روح القدس، <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/13/87 بقره/سوره2، آیه87. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/278/102 نحل/سوره16، آیه102. ]؛ [http://lib.eshia.ir/86469/6/426/يعني التبیان، ج6، ص426.]؛ کشف ‌الاسرار، ج1، ص263.؛ [http://lib.eshia.ir/12023/3/248/السادس مجمع ‌البیان، ج3، ص248.]؛ [http://lib.eshia.ir/12023/6/200/نزله مجمع ‌البیان، ج6، ص200.]</ref> روح الامین،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/375/193 شعراء/سوره26، آیه193. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41737/19/396/رفعا جامع البیان، ج19، ص396.]؛ کشف الاسرار، ج7، ص156.؛ [http://lib.eshia.ir/86854/7/320/بالقرآن مجمع البیان، ج7، ص320.]</ref> روحنا،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/306/17 مریم/سوره19، آیه17. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41737/18/163/جريج جامع البیان، ج18، ص163.]؛ [http://lib.eshia.ir/86469/7/114/فارسلنا التبیان، ج7، ص114.]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/6/783/فَأَرْسَلْنََا مجمع البیان، ج6، ص783.]</ref> شدید القوی،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/526/5 نجم/سوره53، آیه5-6. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/184/السلام زاد المسیر، ج4، ص184.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/19/27/بشديد المیزان، ج19، ص27-28.]</ref> ذومرّة،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/526/5 نجم/سوره53، آیه5-6. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/184/الواحدة زاد المسیر، ج4، ص184.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/19/27/المرة المیزان، ج19، ص27-28.]</ref> ذی‌قُوَّة، رَسُولٍ کَرِیم، مَکِین، مُطَاع، و اَمِین <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/586/19 تکویر/سوره81، آیه19-21. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/408/لَقَوْلُ زاد المسیر، ج4، ص408.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/20/218/والمراد المیزان، ج20، ص218.]</ref> اشاره شده است.

قرآن کریم در آیات متعدد به نقش فرشتگان در امور عالم اشاره کرده<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/583/1 نازعات/سوره79، آیه1. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/583/5 نازعات/سوره79، آیه5. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/520/4 ذاریات/سوره51، آیه4. ]؛ جامع البیان، ج30، ص18-20.؛ جامع البیان، ج26، ص116-117.؛ [http://lib.eshia.ir/12016/18/364/الذاريات المیزان، ج18، ص364-365.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/20/180/المدبرين المیزان، ج20، ص180.]</ref> است. با توجه به صفات گوناگون که در قرآن کریم برای جبرئیل(ع) آمده، می‌توان دریافت که این فرشته افزون بر جایگاه والا نزد خدا، نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین موارد آن‌ها، نزول وحی <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/15/97 بقره/سوره2، آیه97. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/278/102 نحل/سوره16، آیه102. ]</ref> و تعلیم آن <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/526/5 نجم/سوره53، آیه5. ]؛ جامع البیان، ج27، ص25.؛ [http://lib.eshia.ir/41719/7/412/وَرَسُولِهِ تفسیر ابن کثیر، ج7، ص412.]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/184/يتمثّل زاد المسیر، ج4، ص184.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/19/27/ضمير المیزان، ج19، ص27.]</ref> به [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] است.

از نقش جبرئیل(ع) در امور تکوینی، برای نمونه، می‌توان به [[دحو الارض]] اشاره کرد. گفته شده گسترش زمین که در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَالاَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا﴾}}<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/584/30 نازعات/سوره79، آیه30. ]</ref> به آن اشاره شده، به دست جبرئیل(ع) و از زیر [[کعبه]] انجام گرفت.<ref>[http://lib.eshia.ir/10514/20/140/دحو روض الجنان، ج20، ص140.]</ref>

==آموزش حج به آدم(ع)==

بر پایه روایات شیعی، هبوط [[آدم]] و [[حوا]] از [[بهشت]] در سرزمین [[مکه]] و قرار گرفتن [[آدم (پیامبر)|آدم(ع)]] بر [[کوه صفا]] و [[حوا]] بر [[کوه مروه]]، به فرمان خدا و به دست جبرئیل انجام شد. سپس جبرئیل(ع) به امر خدا یکی از خیمه‌های بهشتی را در جایی که بعداً خانه کعبه در آن بنا شد، بر پا کرد و آدم و حوا را در آن، جای داد. نور ستون این خیمه، کوه‌های مکه و پیرامون آن را روشن کرد و خداوند محدوده‌ای را که نور ستون به آن جا رسید، حرم نام نهاد. سپس جبرئیل(ع) به امر خدا خیمه را برچید و به جای آن، خانه کعبه را بنا کرد<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/195/علة الکافی، ج4، ص195-197.]؛ [http://lib.eshia.ir/12013/1/35/عطاء تفسیر عیاشی، ج1، ص35-38.]</ref> و در روز هشتم [[ذی‌حجه]]، آدم(ع) را [[مکلف]] به [[غسل]] و [[احرام]] نمود و آن‌گاه مناسک حج مانند [[تلبیه]]، [[وقوف در منا]] و [[وقوف در عرفات|عرفات]]، [[حلق]] (تراشیدن سر)، [[رمی جمرات]]، و [[طواف]] را به وی آموخت.<ref>[http://lib.eshia.ir/12015/1/44/واما تفسیر قمی، ج1، ص44-45.]؛ [http://lib.eshia.ir/11005/4/191/وبعث الکافی، ج4، ص191-194.]</ref> 

بر پایه روایات اهل سنت، جبرئیل(ع) در صحرای [[عرفات]] و [[منا]] نیز [[آدم (پیامبر)|آدم(ع)]] را همراهی کرد. در عرفات به آدم یادآوری کرد که فرشتگان پنجاه هزار سال پیش از آفرینش او، خانه خدا را طواف کرده‌اند.<ref>[http://lib.eshia.ir/44758/1/219/أول السیرة الحلبیه، ج1، ص219.]؛ [http://lib.eshia.ir/44818/1/209/وأول سبل الهدی، ج1، ص209.]؛ [http://lib.eshia.ir/41689/1/315/وَأول الدر المنثور، ج1، ص315.]</ref> هنگام جدا شدن از آدم(ع) در سرزمین منا، گفت: «تمن» یعنی: «هر چه می‌خواهی، از خدا طلب کن!» <ref>[http://lib.efatwa.ir/43240/7/118/وَيُقَال عمدة القاری، ج7، ص118.]</ref> بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل این سخن را به [[ابراهیم]] گفت.<ref>[http://lib.eshia.ir/14032/1/98/جيرئيل عیون اخبار الرضا، ج1، ص98.]</ref> بدین سبب، این سرزمین منا نامیده شد.<ref>[http://lib.eshia.ir/14032/1/98/سميت عیون اخبار الرضا، ج1، ص98.]</ref>

== آموزش ابراهیم و اسماعیل ==

بعد از سکونت [[هاجر]] و [[اسماعیل(ع)|اسماعیل]] در مکه، جاری ساختن [[چاه زمزم (مدينه)|آب زمزم]] زیر پای اسماعیل از ماموریت‌های جبرئیل بود.<ref>[http://lib.eshia.ir/15339/1/455/ركضة الخصال، ج1، ص455.]؛ [http://lib.eshia.ir/44820/1/26/طردت سیره ابن اسحق، ص26.]؛ [http://lib.eshia.ir/11005/4/202/خلف الکافی، ج4، ص202.]</ref>از این رو، از نام‌های زمزم، رَکضَة جبرئیل (محل گام برداشتن جبرئیل) است.<ref>[http://lib.eshia.ir/15339/1/455/ركضة الخصال، ص455.]؛ [http://lib.efatwa.ir/43240/9/277/الْأَعرَابِي عمدة القاری، ج9، ص277.]</ref>

هنگامی که ابراهیم(ع) به فرمان خدا مامور ساختن  [[کعبه]] شد، جبرئیل جای آن را به او نشان داد<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/335/26 حج/سوره22، آیه26. ]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/2/168/قولى روض الجنان، ج2، ص168.]؛ منهج الصادقین، ج6، ص142.</ref> آن‌گاه که به مکان [[حجر الاسود|حجرالاسود]] رسید، [[اسماعیل(ع)]] را فرستاد تا سنگی را برای آن‌جا بیاورد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42119/1/629/بَلَغَ المستدرک، ج1، ص629.]</ref> جبرئیل(ع) که هنگام طوفان [[نوح(ع)]] حجرالاسود را در [[کوه ابوقبیس]] پنهان کرده بود، <ref>[http://lib.eshia.ir/44820/1/96/استودع سیره ابن اسحق، ص96.]</ref> آن را به اسماعیل(ع) سپرد تا به پدر خود دهد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42119/1/629/يَطُوفُ المستدرک، ج1، ص629.]</ref> پس از بنای کعبه، جبرئیل(ع) به ابراهیم(ع) فرمان داد تا مردم را به [[حج]] دعوت کند. <ref>[http://lib.eshia.ir/11013/4/35/فرغ عوالی اللئالی، ج4، ص35-36.]</ref>  

ابراهیم و اسماعیل(ع) از خداوند خواستند تا مناسک حج را به آنان بیاموزد.<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/20/128 بقره/سوره2، آیه128. ]</ref> جبرئیل(ع) نزد آن دو آمد و مناسک حج را به آنان آموخت.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/202/ويحج الکافی، ج4، ص202-203.]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/2/160/هست روض الجنان، ج2، ص160، 171.]؛ [http://lib.eshia.ir/15390/2/128/زهير تفسیر قرطبی، ج2، ص128-129.]</ref> در روایات اسلامی، جزییاتی از همراهی جبرئیل با ابراهیم در مزدلفه،<ref>[http://lib.eshia.ir/15101/2/336/عمار المحاسن، ج2، ص336.]؛ [http://lib.eshia.ir/10107/2/436/الْوَلِيدِ علل الشرائع، ج2، ص436.]</ref>عرفه،<ref>[http://lib.eshia.ir/10107/2/436/حَمْزَةُ علل الشرائع، ج2، ص436.]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/3/123/عطا روض الجنان، ج3، ص123.]؛ [http://lib.eshia.ir/41730/4/55/أَرَى التفسیر الکبیر، ج4، ص55.]</ref>جمرات<ref>[http://lib.eshia.ir/10107/2/437/سَأَلْتُهُ علل الشرائع، ج2، ص437.]</ref> گزارش شده است. بر پایه برخی روایات اهل سنت، ابراهیم با راهنمایی جبرئیل، قلمرو [[حرم مکی]] را تعیین و [[انصاب حرم|علامت‌گذاری]] کرد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42060/2/259/إِبْرَاهِيمَ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص259.]؛ [http://lib.efatwa.ir/42217/5/25/أَخْبَرَهُ المصنف، ج5، ص25.]</ref>  

بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل هنگام حج‌گزاری [[موسی(ع)]] نیز حضور داشت و در پاسخ به پرسش موسی(ع) درباره پاداش کسی که حج را خالصانه به‌جا آورد، از سوی خدا پیام آورد که او را در ملکوت اعلی همراه پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان جای خواهد داد.<ref>[http://lib.eshia.ir/11021/2/235/الصادق من لا یحضره الفقیه، ج2، ص235-236.]</ref>

[[بعثت پیامبر]](ص) با نزول آیاتی از [[قرآن]] بر ایشان از جانب جبرئیل(ع) در [[غار حراء]] آغاز شد.<ref>[http://lib.eshia.ir/40072/1/65/الزُّهْرِيُّ تاریخ الاسلام، ج1، ص65.]</ref> پس از آن نیز جبرئیل(ع) در طول 23 سال دوران رسالت، خواه در [[مکه]] و خواه در [[مدینه]]، پیوسته برای نزول آیات قرآن و راهنمایی و یاری ایشان در وضع خاص، نزد ایشان حضور می‌یافت.<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/282/1 اسراء/سوره17، آیه1. ]؛ [http://lib.eshia.ir/12013/2/276/سالم تفسیر عیاشی، ج2، ص276-277.]؛ [http://lib.eshia.ir/15381/6/55/صعصعة تفسیر ثعلبی، ج6، ص55.]</ref> نماز خواندن در مکه به امامت جبرئیل،<ref>[http://lib.efatwa.ir/42060/1/178/رَسُولَ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص178.]؛ [http://lib.efatwa.ir/43857/3/18/رَوَى المجموع، ج3، ص18.]</ref> همراهی پیامبر(ص) در [[معراج]] و خبر رساندن از نقشه قریش برای قتل آن حضرت،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/440/9 یس/سوره36، آیه9. ]</ref> <ref>[http://lib.eshia.ir/12015/1/275/فلما تفسیر قمی، ج1، ص275-276.]؛ [http://lib.eshia.ir/71860/19/46/فهبط بحار الانوار، ج19، ص46.]؛ [http://lib.eshia.ir/71860/19/50/جاءت بحار الانوار، ج19، ص50-51.]؛ [http://lib.eshia.ir/71860/19/54/المشركون بحار الانوار، ج19، ص54.]</ref>از جمله این موارد است.

آورده‌اند که جبرئیل(ع) در مدینه بیشتر به صورت «[[دحیه کلبی|دِحیه کلبی]]» که از اصحاب رسول خدا(ص) و شخصی زیبا بود، نزد پیامبر(ص) می‌آمد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42122/1/7/يَقُولُ المعجم الاوسط، ج1، ص7.]؛ [http://lib.efatwa.ir/43322/8/257/يَقُولُ مجمع الزوائد، ج8، ص257.]</ref> هرگاه جبرئیل(ع) نزد رسول خدا(ص) می‌آمد، در جایی نزدیک خانه او توقف می‌کرد و از وی اجازه ورود می‌گرفت. از این‌رو، این مکان «[[مقام جبرئیل]]» نامیده می‌شود.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/452/وإذا الکافی، ج4، ص452.]؛ [http://lib.eshia.ir/11005/4/557/ائت الکافی، ج4، ص557.]</ref> در روایتی دیگر آمده که جبرئیل(ع) در پایان [[غزوه خندق]]، در این مکان به محضر پیامبر(ص) آمد و پیام خدا را به ایشان رساند که برای نبرد با [[بنی‌قریظه|یهودیان بنی‌قریظه]] آماده شود.<ref>[http://lib.efatwa.ir/40589/1/236/ورواه نک: وفاء الوفاء، ج1، ص236-237.]</ref>جبرئیل(ع) به فرمان خدا در برخی جنگ‌ها مانند [[جنگ بدر|بدر]]، <ref>صحیح البخاری، ج5، ص14.؛ [http://lib.eshia.ir/12015/1/266/ويقول تفسیر قمی، ج1، ص266-267.]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/9/71/راوى روض الجنان، ج9، ص71.]</ref> [[جنگ احد|اُحُد]]، <ref>صحیح مسلم، ج7، ص72.؛ المناقب، ج2، ص78.</ref> [[جنگ خیبر|خیبر]]<ref>کشف الاسرار، ج9، ص214.؛ تفسیر اثناعشری، ج12، ص160.</ref> و نبرد با یهودیان بنی‌قریظه<ref>کشف الاسرار، ج8، ص39.؛ [http://lib.eshia.ir/10514/15/396/صحابه روض الجنان، ج15، ص396.]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/8/551/استحم مجمع البیان، ج8، ص551-552.]</ref> به یاری مسلمانان آمد. از همراهی جبرئیل در صلح حدیبیه<ref>جامع البیان، ج30، ص212.؛ الدر المنثور، ج6، ص403.؛ من هدی القرآن، ج18، ص395.</ref> و فتح مکه<ref>[http://lib.eshia.ir/41732/2/689/جبريل الکشاف، ج2، ص689.]؛ [http://lib.eshia.ir/86699/2/342/جبرءيل جوامع الجامع، ج2، ص342.]؛ [http://lib.eshia.ir/10409/4/64/نزلت زبدة التفاسیر، ج4، ص64.]</ref> روایاتی نقل شده است.

نام‌گذاری یکی از درهای [[مسجدالنبی]] به باب جبرئیل(ع) نیز بدان جهت است که جبرئیل(ع) از آن جا به حضور پیامبر(ص) می‌رسید. روایاتی از طریق [[شیعیان]] در فضیلت این باب وارد شده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/557/إبراهيم الکافی، ج4، ص557.]؛ [http://lib.eshia.ir/10083/6/8/الحسين تهذیب الاحکام، ج6، ص8-9.]؛ [http://lib.eshia.ir/11025/14/346/يعقوب وسائل الشیعه، ج14، ص346.]</ref> [[مستحب]] است که زائر پیامبر(ص) از این در وارد مسجد شود.<ref>[http://lib.eshia.ir/11021/2/565/دخلت من لا یحضره الفقیه، ج2، ص565-566.]؛ [http://lib.eshia.ir/15128/1/196/ويستحب الوسیله، ص196-197.]</ref>

جبرئیل در [[حجة الوداع]] با پیامبر همراه بود و مناسک حج را به آن حضرت آموزش داد.<ref>المستدرک، ج1، ص477.؛ السنن الکبری، ج5، ص153.</ref> برخی فرمان‌های جبرئیل درباره مناسک حج از زبان پیامبر(ص) به مردم ابلاغ شد.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/246/أقبل الکافی، ج4، ص246.]؛ [http://lib.eshia.ir/11021/2/236/ونزلت من لا یحضره الفقیه، ج2، ص236.]</ref><ref>[http://lib.efatwa.ir/45409/9/112/أَتَانِي صحیح ابن حبان، ج9، ص112.]؛ [http://lib.efatwa.ir/42124/5/229/جَاءَنِي المعجم الکبیر، ج5، ص229.]؛ [http://lib.eshia.ir/11015/9/177/وأكثر مستدرک الوسائل، ج9، ص177.]</ref>