در حال ویرایش جبرئیل

'''جبرئیل''' یکی از چهار فرشته مقرّب [[خداوند]] است که در کتاب‌های آسمانی [[تورات]] و [[انجیل]] و [[قرآن]] از او یاد شده است. در قرآن کریم سه بار نام این [[فرشته]] با واژه «جبریل» آمده است. با توجه به صفات گوناگون که در قرآن کریم برای جبرئیل(ع) آمده، می‌توان دریافت که این فرشته افزون بر جایگاه والا نزد خدا، نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین موارد آن‌ها، [[نزول وحی]] است.

جبرئیل(ع) به فرمان خدا در برخی جنگ‌ها مانند [[جنگ بدر|بدر]]،  [[جنگ احد|اُحُد]]، و نبرد با یهودیان [[بنی‌قریظه]] به یاری مسلمانان آمد. آورده‌اند که در ماجرای [[صلح حدیبیه]] به سال ششم ق. جبرئیل(ع) نزد [[رسول خدا(ص)]] آمد و از او خواست که شترها را [[قربانی]] کند و به مدینه بازگردد. در [[فتح مکه]] نیز جبرئیل(ع) رسول خدا(ص) را در کشف توطئه جاسوسی یاری کرد. سپس پیامبر(ص) با اشاره جبرئیل(ع)، بت‌های پیرامون [[کعبه|خانه کعبه]] را با عصایش فروریخت.

بر پایه [[روایات]]، جبرئیل در بنای [[کعبه]] و راهنمایی و یاری [[پیامبران]]، از جمله تعلیم [[مناسک حج]] به آنان، نقش داشته است.

==واژه‌شناسی جبرئیل==

«جبرئیل» مرکب از «جبر» به معنای [[عبد]]<ref>المعرب، ص154.؛ [http://lib.eshia.ir/20007/4/114/فكأَنَّ لسان العرب، ج4، ص114، «جبر». ]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/1/324/اسمان مجمع البیان، ج1، ص324.]</ref> یا قدرت <ref>نثر طوبی، ج1، ص122.؛ [http://lib.eshia.ir/41675/1/620/وَالتَّحْقِيقُ التحریر و التنویر، ج1، ص620.]</ref> و «ئیل» است که به سخن برخی، یکی از اسماء الله <ref>[http://lib.efatwa.ir/43857/3/20/وَإِيَّلُ المجموع، ج3، ص20.]؛ نثر طوبی، ج1، ص123.؛ [http://lib.eshia.ir/41675/1/620/وَأَمَّا التحریر و التنویر، ج1، ص620.]</ref> و به سخن بعضی، به معنای «الله» است.<ref>الکشاف، ج1، ص169.؛ مواهب علیه، ص30.؛ [http://lib.eshia.ir/86854/1/324/العبد مجمع البیان، ج1، ص324.]</ref> این واژه در اصل [[عبری]]<ref>مواهب علیه، ص30.؛ واژه‌های دخیل، ص166.؛ نثر طوبی، ج1، ص122.</ref> یا [[سریانی]]<ref>[http://lib.eshia.ir/86854/1/324/قيل مجمع البیان، ج1، ص324.]؛ کشف الاسرار، ج1، ص291.؛ مواهب علیه، ص30.</ref> و به معنای [[بنده خدا]]<ref>[http://lib.eshia.ir/86469/1/363/وقيل التبیان، ج1، ص363.]؛ [http://lib.eshia.ir/41732/1/169/معناه الکشاف، ج1، ص169.]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/1/324/فمعنى مجمع البیان، ج1، ص324.]</ref> یا [[قدرت خدا]] است. این واژه در عبری به صورت گَبریل (Gabriel) بوده <ref>فرهنگ کامل لغات قرآن، ص149.</ref> و در [[زبان عربی|عربی]] به صورت‌های گوناگون <ref>[http://lib.eshia.ir/86469/1/362/ابوالحسن التبیان، ج1، ص362.]؛ [ http://lib.eshia.ir/15390/2/37/فأما تفسیر قرطبی، ج2، ص37.]</ref> گزارش شده است؛ از جمله: جِبْرِیل، جَبْرِیل، جَبْرائیل، جَبْرَئیل، جَبْرَئِل، جَبْرِین، و جِبْرِین.<ref>[http://lib.efatwa.ir/43857/3/20/الْمُعَرَّبِ المجموع، ج3، ص20.]؛ المعرب، ص60.؛ [http://lib.eshia.ir/20007/4/114/وَفِيهِ لسان العرب، ج4، ص114.]</ref>

==جبرئیل در کتب آسمانی==

جبرئیل یکی از چهار [[فرشته]] مقرّب [[خداوند]] (جبرئیل، [[میکائیل]]، [[اسرافیل]] و [[عزرائیل]]) است <ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/72/إسرافيل نک: الکافی، ج4، ص72.]؛ النوادر، ص260.؛ [http://lib.eshia.ir/71860/56/206/وثالثها بحار الانوار، ج56، ص206.]</ref> که در کتاب‌های آسمانی [[تورات]] و [[انجیل]]<ref>قاموس الکتاب المقدس، ص245.؛ [http://lib.eshia.ir/71428/2/5/نگارنده قاموس قرآن، ج2، ص5.]؛ نثر طوبی، ج1، ص123.</ref> و [[قرآن]] از او یاد شده است. در قرآن کریم سه بار نام این فرشته با واژه «جبریل» آمده است:<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/15/97 بقره/سوره2، آیه97-98. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/560/4 تحریم/سوره66، آیه4. ]</ref> تصریح به نام جبرئیل و میکائیل<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/15/98 بقره/سوره2، آیه98. ]</ref> از میان همه فرشتگان، بیانگر فضیلت این دو بر دیگر فرشتگان است.<ref>تفسیر سورآبادی، ج1، ص103.؛ [http://lib.eshia.ir/41772/1/188/وَجِبْرِيلَ روح البیان، ج1، ص188.]؛ مواهب الرحمن، ج1، ص341.</ref> در آیات متعدد نیز به جبرئیل(ع) با اوصافی همچون روح،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/598/97 قدر/سوره97، آیه97. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/568/4 معارج/سوره70، آیه4. ]؛ [http://lib.eshia.ir/86469/10/386/الذي التبیان، ج10، ص386.]؛ [http://lib.eshia.ir/41732/4/609/جبريل الکشاف، ج4، ص609.]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/10/790/جبرائيل مجمع البیان، ج10، ص790.]</ref> روح القدس، <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/13/87 بقره/سوره2، آیه87. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/278/102 نحل/سوره16، آیه102. ]؛ [http://lib.eshia.ir/86469/6/426/يعني التبیان، ج6، ص426.]؛ کشف ‌الاسرار، ج1، ص263.؛ [http://lib.eshia.ir/12023/3/248/السادس مجمع ‌البیان، ج3، ص248.]؛ [http://lib.eshia.ir/12023/6/200/نزله مجمع ‌البیان، ج6، ص200.]</ref> روح الامین،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/375/193 شعراء/سوره26، آیه193. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41737/19/396/رفعا جامع البیان، ج19، ص396.]؛ کشف الاسرار، ج7، ص156.؛ [http://lib.eshia.ir/86854/7/320/بالقرآن مجمع البیان، ج7، ص320.]</ref> روحنا،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/306/17 مریم/سوره19، آیه17. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41737/18/163/جريج جامع البیان، ج18، ص163.]؛ [http://lib.eshia.ir/86469/7/114/فارسلنا التبیان، ج7، ص114.]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/6/783/فَأَرْسَلْنََا مجمع البیان، ج6، ص783.]</ref> شدید القوی،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/526/5 نجم/سوره53، آیه5-6. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/184/السلام زاد المسیر، ج4، ص184.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/19/27/بشديد المیزان، ج19، ص27-28.]</ref> ذومرّة،<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/526/5 نجم/سوره53، آیه5-6. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/184/الواحدة زاد المسیر، ج4، ص184.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/19/27/المرة المیزان، ج19، ص27-28.]</ref> ذی‌قُوَّة، رَسُولٍ کَرِیم، مَکِین، مُطَاع، و اَمِین <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/586/19 تکویر/سوره81، آیه19-21. ]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/408/لَقَوْلُ زاد المسیر، ج4، ص408.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/20/218/والمراد المیزان، ج20، ص218.]</ref> اشاره شده است.

==وظیفه جبرئیل در عالم==

قرآن کریم در آیات متعدد به نقش فرشتگان در امور عالم اشاره کرده<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/583/1 نازعات/سوره79، آیه1. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/583/5 نازعات/سوره79، آیه5. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/520/4 ذاریات/سوره51، آیه4. ]؛ جامع البیان، ج30، ص18-20.؛ جامع البیان، ج26، ص116-117.؛ [http://lib.eshia.ir/12016/18/364/الذاريات المیزان، ج18، ص364-365.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/20/180/المدبرين المیزان، ج20، ص180.]</ref> است. با توجه به صفات گوناگون که در قرآن کریم برای جبرئیل(ع) آمده، می‌توان دریافت که این فرشته افزون بر جایگاه والا نزد خدا، نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین موارد آن‌ها، [[نزول وحی]] <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/15/97 بقره/سوره2، آیه97. ]؛ [http://lib.eshia.ir/17001/1/278/102 نحل/سوره16، آیه102. ]</ref> و [[تعلیم]] آن <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/526/5 نجم/سوره53، آیه5. ]؛ جامع البیان، ج27، ص25.؛ [http://lib.eshia.ir/41719/7/412/وَرَسُولِهِ تفسیر ابن کثیر، ج7، ص412.]؛ [http://lib.eshia.ir/41773/4/184/يتمثّل زاد المسیر، ج4، ص184.]؛ [http://lib.eshia.ir/12016/19/27/ضمير المیزان، ج19، ص27.]</ref> به [[پیامبر اسلام(ص)]] است.

از نقش جبرئیل(ع) در [[امور تکوینی]]، برای نمونه، می‌توان به [[دحو الارض]] اشاره کرد. به سخنی، گسترش زمین که در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَالاَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا﴾}}<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/584/30 نازعات/سوره79، آیه30. ]</ref> به آن اشاره شده، به دست جبرئیل(ع) و از زیر [[کعبه]] انجام گرفت.<ref>[http://lib.eshia.ir/10514/20/140/دحو روض الجنان، ج20، ص140.]</ref>

==تعلیم مناسک حج به پیامبران==

بر پایه [[روایات]]، جبرئیل در بنای کعبه و راهنمایی و یاری [[پیامبران]]، از جمله تعلیم [[مناسک حج]] به آنان، نقش داشته است.

===تعلیم آدم و حوا===

بر پایه روایات شیعی، هبوط [[آدم]] و [[حوا]] از [[بهشت]] در سرزمین مکه و قرار گرفتن آدم(ع) بر [[کوه صفا]] و حوا بر [[کوه مروه]]، به فرمان خدا و به دست جبرئیل انجام شد. سپس جبرئیل(ع) به امر خدا یکی از خیمه‌های بهشتی را در جایی که بعداً خانه کعبه در آن بنا شد، بر پا کرد و آدم و حوا را در آن، جای داد. نور ستون این خیمه، کوه‌های مکه و پیرامون آن را روشن کرد و خداوند محدوده‌ای را که نور ستون به آن جا رسید، حرم نام نهاد. سپس جبرئیل(ع) به امر خدا خیمه را برچید و به جای آن، خانه کعبه را بنا کرد<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/195/علة الکافی، ج4، ص195-197.]؛ [http://lib.eshia.ir/12013/1/35/عطاء تفسیر عیاشی، ج1، ص35-38.]</ref> و در روز هشتم [[ذی‌حجه]]، آدم(ع) را [[مکلف]] به [[غسل]] و [[احرام]] نمود و آن‌گاه مناسک حج مانند [[تلبیه]]، [[وقوف در منا]] و [[وقوف در عرفات|عرفات]]، [[حلق]] (تراشیدن سر)، [[رمی جمرات]]، و [[طواف]] را به وی آموخت. چون آدم(ع) در حال [[طواف]] به ملتزم (فاصله میان [[حجرالاسود]] و در خانه کعبه) رسید، جبرئیل از او خواست که به درگاه خدا [[توبه]] کند.<ref>[http://lib.eshia.ir/12015/1/44/واما تفسیر قمی، ج1، ص44-45.]؛ [http://lib.eshia.ir/11005/4/191/وبعث الکافی، ج4، ص191-194.]</ref> بر پایه روایتی دیگر که با توجه به روایات دیگر چندان معتبر به نظر نمی‌رسد، آن‌گاه که آدم(ع) از [[هند]] به [[مکه]] می‌آمد، جبرئیل او را راهنمایی کرد.<ref>[http://lib.eshia.ir/10514/2/166/هند روض الجنان، ج2، ص166.]</ref> 
بر پایه روایات اهل سنت، جبرئیل(ع) در صحرای [[عرفات]] و [[منا]] نیز آدم(ع) را همراهی کرد. در عرفات به آدم یادآوری کرد که فرشتگان پنجاه هزار سال پیش از آفرینش او، خانه خدا را طواف کرده‌اند.<ref>[http://lib.eshia.ir/44758/1/219/أول السیرة الحلبیه، ج1، ص219.]؛ [http://lib.eshia.ir/44818/1/209/وأول سبل الهدی، ج1، ص209.]؛ [http://lib.eshia.ir/41689/1/315/وَأول الدر المنثور، ج1، ص315.]</ref> هنگام جدا شدن از آدم(ع) در سرزمین منا، گفت: «تمن» یعنی: «هر چه می‌خواهی، از خدا طلب کن!» <ref>[http://lib.efatwa.ir/43240/7/118/وَيُقَال عمدة القاری، ج7، ص118.]</ref> بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل این سخن را به [[ابراهیم]] گفت.<ref>[http://lib.eshia.ir/14032/1/98/جيرئيل عیون اخبار الرضا، ج1، ص98.]</ref> بدین سبب، این سرزمین منا نامیده شد.<ref>[http://lib.eshia.ir/14032/1/98/سميت عیون اخبار الرضا، ج1، ص98.]</ref>

===تعلیم ابراهیم و اسماعیل===

پاره‌ای از آن‌چه درباره بنای کعبه و مناسک حج به دست آدم و با راهنمایی جبرئیل(ع) گزارش شد، درباره ابراهیم(ع) نیز گزارش شده است. از این‌رو، احتمال تکرار رفتار جبرئیل در چند زمان وجود دارد. هنگامی که ابراهیم(ع) به فرمان خدا مامور ساختن خانه کعبه شد، جبرئیل جای آن را به او نشان دادک ({{قلم رنگ|سبز|﴿وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْت﴾}}<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/335/26 حج/سوره22، آیه26. ]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/2/168/قولى روض الجنان، ج2، ص168.]؛ منهج الصادقین، ج6، ص142.</ref> آن‌گاه که به مکان حجرالاسود رسید، [[اسماعیل(ع)]] را فرستاد تا سنگی را برای آن‌جا بیاورد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42119/1/629/بَلَغَ المستدرک، ج1، ص629.]</ref> جبرئیل(ع) که هنگام طوفان [[نوح(ع)]] حجرالاسود را در [[کوه ابوقبیس]] پنهان کرده بود، <ref>[http://lib.eshia.ir/44820/1/96/استودع سیره ابن اسحق، ص96.]</ref> آن را به اسماعیل(ع) سپرد تا به پدر خود دهد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42119/1/629/يَطُوفُ المستدرک، ج1، ص629.]</ref> پس از بنای کعبه، جبرئیل(ع) به ابراهیم(ع) فرمان داد تا مردم را به [[حج]] دعوت کند. ابراهیم(ع) خطاب به خداوندگار گفت: «صدای من به کجا می‌رسد؟» [[وحی]] آمد: «تو دعوت کن! من آن را به انسان‌ها خواهم رساند.» <ref>[http://lib.eshia.ir/11013/4/35/فرغ عوالی اللئالی، ج4، ص35-36.]</ref> سپس ابراهیم و اسماعیل (علیهما‌السلام) از خداوند خواستند تا مناسک حج را به آنان بیاموزد: (وَ اَرِنا مَناسِکَنا)<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/20/128 بقره/سوره2، آیه128. ]</ref> جبرئیل(ع) نزد آن دو آمد و مناسک حج را به آنان آموخت.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/202/ويحج الکافی، ج4، ص202-203.]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/2/160/هست روض الجنان، ج2، ص160، 171.]؛ [http://lib.eshia.ir/15390/2/128/زهير تفسیر قرطبی، ج2، ص128-129.]</ref>

در [[روز ترویه]]، به ابراهیم(ع) گفت: «ارتو من الماء لک و لاهلک»؛ «برای خود و خانواده‌ات [[آب]] بردار!» از این رو، آن را روزِ ترویه نامیدند. [[مزدلفه]] را نیز از آن رو به این اسم خوانده‌اند که جبرئیل در آن‌جا به ابراهیم(ع) گفت: «ازدلف الی المشعر الحرام»؛ «به سوی [[مشعر الحرام]] برو!» <ref>[http://lib.eshia.ir/15101/2/336/عمار المحاسن، ج2، ص336.]؛ [http://lib.eshia.ir/10107/2/436/الْوَلِيدِ علل الشرائع، ج2، ص436.]</ref> روایت کرده‌اند که جبرئیل(ع) در ظهر عرفه از ابراهیم(ع) درخواست توبه کرد.<ref>[http://lib.eshia.ir/10107/2/436/خَرَجَ علل الشرائع، ج2، ص436.]</ref> به روایتی، پس از آموزش مناسک حج، از او پرسید: «عرفتَ»؛ «آموختی؟» ابراهیم(ع) پاسخ داد: «آری.» از همین ‌رو، آن روز را عرفه و آن مکان را عرفات نامیدند.<ref>[http://lib.eshia.ir/10107/2/436/حَمْزَةُ علل الشرائع، ج2، ص436.]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/3/123/عطا روض الجنان، ج3، ص123.]؛ [http://lib.eshia.ir/41730/4/55/أَرَى التفسیر الکبیر، ج4، ص55.]</ref> در مکان رمی جمرات، [[ابلیس]] بر ابراهیم(ع) آشکار می‌شد تا او را بفریبد. ایشان با راهنمایی جبرئیل(ع) به سوی [[شیطان]] سنگ افکند و همین رفتار ابراهیم(ع) به سنتی در حج تبدیل گشت.<ref>[http://lib.eshia.ir/10107/2/437/سَأَلْتُهُ علل الشرائع، ج2، ص437.]</ref> ماجرای پیدایش [[آب زمزم]] نیز به زمانی برمی‌گردد که ابراهیم(ع) به فرمان خدا، همسرش‌ [[هاجر]] و فرزندش اسماعیل(ع) را کنار [[بیت الحرام]] که در آن روز بیابانی خشک و بی‌آب و علف بود، سکونت داد. <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/260/37 ابراهیم/سوره14، آیه37. ]</ref> پس از پایان یافتن آبی که همراه داشتند و چیره شدن تشنگی بر آنان و بی‌نتیجه ماندن تلاش‌ هاجر (علیها‌السلام) برای جست‌وجوی آب در میان دو کوه صفا و مروه، جبرئیل(ع) برای آنان آب زمزم را جاری ساخت و به‌ هاجر (علیها‌السلام) دلداری داد.<ref>[http://lib.eshia.ir/15339/1/455/ركضة الخصال، ج1، ص455.]؛ [http://lib.eshia.ir/44820/1/26/طردت سیره ابن اسحق، ص26.]؛ [http://lib.eshia.ir/11005/4/202/خلف الکافی، ج4، ص202.]</ref> از این رو، از نام‌های زمزم، رَکضَة جبرئیل (محل گام برداشتن جبرئیل) است.<ref>[http://lib.eshia.ir/15339/1/455/ركضة الخصال، ص455.]؛ [http://lib.efatwa.ir/43240/9/277/الْأَعرَابِي عمدة القاری، ج9، ص277.]</ref> بر پایه برخی روایات اهل سنت، ابراهیم با راهنمایی جبرئیل، قلمرو حرم مکی را تعیین و علامت‌گذاری کرد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42060/2/259/إِبْرَاهِيمَ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص259.]؛ [http://lib.efatwa.ir/42217/5/25/أَخْبَرَهُ المصنف، ج5، ص25.]</ref> (← حرمین)

===تعلیم موسی===

بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل هنگام حج‌گزاری [[موسی(ع)]] نیز حضور داشت و در پاسخ به پرسش موسی(ع) درباره پاداش کسی که حج را خالصانه به‌جا آورد، از سوی خدا پیام آورد که او را در [[ملکوت اعلی]] همراه پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان جای خواهد داد.<ref>[http://lib.eshia.ir/11021/2/235/الصادق من لا یحضره الفقیه، ج2، ص235-236.]</ref>

==جبرئیل در دوران بعثت پیامبر==

[[بعثت پیامبر]](ص) با نزول آیاتی از [[قرآن]] بر ایشان از جانب جبرئیل(ع) در [[غار حراء]] آغاز شد.<ref>[http://lib.eshia.ir/40072/1/65/الزُّهْرِيُّ تاریخ الاسلام، ج1، ص65.]</ref> پس از آن نیز جبرئیل(ع) در طول 23 سال دوران رسالت، خواه در [[مکه]] و خواه در [[مدینه]]، پیوسته برای نزول آیات قرآن و راهنمایی و یاری ایشان در وضع خاص، نزد ایشان حضور می‌یافت. بر پایه روایتی، هنگامی که [[پیامبر(ص)]] در مکه بود، دو بار نزدیک در [[کعبه]] به امامت جبرئیل(ع) [[نماز]] خواند.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42060/1/178/رَسُولَ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص178.]؛ [http://lib.efatwa.ir/43857/3/18/رَوَى المجموع، ج3، ص18.]</ref> به سال ششم بعثت، [[قریش]] عهدنامه‌ای نوشتند و در کعبه نهادند. بر پایه این عهدنامه، پیامبر(ص) همراه [[بنی‌هاشم]] و [[بنی‌مطلب]]، به محاصره سخت در [[شعب بنی‌هاشم]] محکوم شدند. پس از سه سال، جبرئیل به ایشان گزارش داد که موریانه‌ای به فرمان خدا نوشته‌های عهدنامه را جز بخش‌هایی که مشتمل بر نام خدا بوده، خورده است. پیامبر(ص) این خبر را به قریش رساند و آنان ناچار به لغو عهدنامه شدند و بدین ترتیب، آن‌ها آزاد شدند.<ref>[http://lib.eshia.ir/10382/2/31/علمت تاریخ یعقوبی، ج2، ص31-32.]</ref>

نیز جبرئیل(ع) در [[شب معراج]] به فرمان خدا نزد پیامبر(ص) آمد و او را بر [[براق|بُراق]] سوار کرد و از [[مسجدالحرام]] به [[بیت المقدس]] سیر داد.<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/282/1 اسراء/سوره17، آیه1. ]؛ [http://lib.eshia.ir/12013/2/276/سالم تفسیر عیاشی، ج2، ص276-277.]؛ [http://lib.eshia.ir/15381/6/55/صعصعة تفسیر ثعلبی، ج6، ص55.]</ref> در شبی که قریش نقشه [[قتل]] پیامبر(ص) را کشیدند، جبرئیل(ع) به او خبر داد و دست وی را گرفت و در حالی که قریشیان خواب بودند، با خواندن آیه 9 [[سوره یس]] <ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/440/9 یس/سوره36، آیه9. ]</ref> وی را از نزد آنان عبور داد و به او گفت که از مکه بیرون آید و به سوی [[کوه ثور]] رود و سپس به مدینه [[هجرت]] کند.<ref>[http://lib.eshia.ir/12015/1/275/فلما تفسیر قمی، ج1، ص275-276.]؛ [http://lib.eshia.ir/71860/19/46/فهبط بحار الانوار، ج19، ص46.]؛ [http://lib.eshia.ir/71860/19/50/جاءت بحار الانوار، ج19، ص50-51.]؛ [http://lib.eshia.ir/71860/19/54/المشركون بحار الانوار، ج19، ص54.]</ref>

==جبرئیل بعد از هجرت پیامبر اسلام==

پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، حضور جبرئیل(ع) نزد ایشان برای فرود آوردن آیات قرآن و یاری رساندن به ایشان و [[مسلمانان]]، به‌ویژه در جنگ‌ها، بسیار بیشتر شد. آورده‌اند که جبرئیل(ع) در مدینه بیشتر به صورت «[[دحیه کلبی|دِحیه کلبی]]» که از [[اصحاب رسول خدا]](ص) و شخصی زیبا بود، نزد پیامبر(ص) می‌آمد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42122/1/7/يَقُولُ المعجم الاوسط، ج1، ص7.]؛ [http://lib.efatwa.ir/43322/8/257/يَقُولُ مجمع الزوائد، ج8، ص257.]</ref> یک بار پیامبر(ص) به جبرئیل فرمود: «دوست دارم تو را به صورت خودت ببینم.» جبرئیل(ع) جایی را در [[بقیع]] تعیین کرد تا شبی خود را به او نشان دهد.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42202/2/491/قَالَتْ مسند ابن راهویه، ج2، ص491-492.]؛ [http://lib.eshia.ir/41689/1/227/العظمة الدر المنثور، ج1، ص227.]</ref> هرگاه جبرئیل(ع) نزد رسول خدا(ص) می‌آمد، در جایی نزدیک خانه او توقف می‌کرد و از وی اجازه ورود می‌گرفت. از این‌رو، این مکان «مقام جبرئیل» نامیده می‌شود.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/452/وإذا الکافی، ج4، ص452.]؛ [http://lib.eshia.ir/11005/4/557/ائت الکافی، ج4، ص557.]</ref> در روایتی دیگر آمده که جبرئیل(ع) در پایان [[غزوه خندق]]، در این مکان به محضر پیامبر(ص) آمد و پیام خدا را به ایشان رساند که برای نبرد با [[یهودیان بنی‌قریظه]] آماده شود.<ref>[http://lib.efatwa.ir/40589/1/236/ورواه نک: وفاء الوفاء، ج1، ص236-237.]</ref>

برخی به خطا، با توجه به این‌که در روایت آمده که مقام جبرئیل(ع) زیر «میزاب» (ناودان) قرار دارد، گمان کرده‌اند که مقصود، ناودان بام کعبه است و نتیجه گرفته‌اند که کنار کعبه هم محلی به نام مقام جبرئیل(ع) قراردارد.<ref>سرزمین یادها و نشانه‌ها، ص69.</ref> اما مقصود از آن، ناودانی است که بر درِ خانه [[حضرت زهرا (علیهاالسلام)]] بوده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/452/وأين الکافی، ج4، ص452.]؛ [http://lib.eshia.ir/11025/13/464/ولتأت وسائل الشیعه، ج13، ص464.]</ref> نام‌گذاری یکی از درهای [[مسجدالنبی]] به باب جبرئیل(ع) نیز بدان جهت است که جبرئیل(ع) از آن جا به حضور پیامبر(ص) می‌رسید. روایاتی از طریق [[شیعیان]] در فضیلت این باب وارد شده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/557/إبراهيم الکافی، ج4، ص557.]؛ [http://lib.eshia.ir/10083/6/8/الحسين تهذیب الاحکام، ج6، ص8-9.]؛ [http://lib.eshia.ir/11025/14/346/يعقوب وسائل الشیعه، ج14، ص346.]</ref> [[مستحب]] است که زائر پیامبر(ص) از این در وارد مسجد شود.<ref>[http://lib.eshia.ir/11021/2/565/دخلت من لا یحضره الفقیه، ج2، ص565-566.]؛ [http://lib.eshia.ir/15128/1/196/ويستحب الوسیله، ص196-197.]</ref> نیز در ماجرای [[تغییر قبله]] از بیت‌المقدس به سوی مسجدالحرام، جبرئیل(ع) برای زدودن ناخرسندی پیامبر(ص) از قبله بودن بیت المقدس، او را به [[دعا]] برای تغییر قبله تشویق کرد و خداوند نیز دعایش را اجابت نمود.<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/22/144 بقره/سوره2، آیه144. ]؛ [http://lib.eshia.ir/71664/1/340/تَحَوَّلَتِ البرهان، ج1، ص340.]</ref> و در حالی که دو رکعت از [[نماز ظهر]] را خوانده بود، جبرئیل(ع) بازویش را گرفت و به سوی کعبه چرخاند.<ref>[http://lib.eshia.ir/12015/1/63/فنزل تفسیر قمی، ج1، ص63.]؛ [http://lib.eshia.ir/71860/19/201/البيت بحار الانوار، ج19، ص201.]</ref>

==همراهی جبرئیل با پیامبر در زمان‌های حساس==

جبرئیل(ع) به فرمان خدا در برخی جنگ‌ها مانند [[جنگ بدر|بدر]]، <ref>صحیح البخاری، ج5، ص14.؛ [http://lib.eshia.ir/12015/1/266/ويقول تفسیر قمی، ج1، ص266-267.]؛ [http://lib.eshia.ir/10514/9/71/راوى روض الجنان، ج9، ص71.]</ref> [[جنگ احد|اُحُد]]، <ref>صحیح مسلم، ج7، ص72.؛ المناقب، ج2، ص78.</ref> [[جنگ خیبر|خیبر]]<ref>کشف الاسرار، ج9، ص214.؛ تفسیر اثناعشری، ج12، ص160.</ref> و نبرد با یهودیان بنی‌قریظه<ref>کشف الاسرار، ج8، ص39.؛ [http://lib.eshia.ir/10514/15/396/صحابه روض الجنان، ج15، ص396.]؛ [http://lib.eshia.ir/86854/8/551/استحم مجمع البیان، ج8، ص551-552.]</ref> به یاری مسلمانان آمد. آورده‌اند که در ماجرای [[صلح حدیبیه]] به سال ششم ق.<ref>[http://lib.eshia.ir/10382/2/54/كانت تاریخ یعقوبی، ج2، ص54.]</ref> جبرئیل(ع) نزد رسول خدا(ص) آمد و از او خواست که شترها را [[قربانی]] کند و به مدینه بازگردد.<ref>جامع البیان، ج30، ص212.؛ الدر المنثور، ج6، ص403.؛ من هدی القرآن، ج18، ص395.</ref> در [[فتح مکه]] نیز جبرئیل(ع) رسول خدا(ص) را در کشف توطئه جاسوسی یاری کرد.<ref>[http://lib.eshia.ir/10382/2/58/فنزل تاریخ یعقوبی، ج2، ص58.]؛ [http://lib.eshia.ir/44747/1/213/فَنزل الدرر، ص213.]</ref> سپس پیامبر(ص) با اشاره جبرئیل(ع)، بت‌های پیرامون خانه کعبه را با عصایش فروریخت.<ref>[http://lib.eshia.ir/41732/2/689/جبريل الکشاف، ج2، ص689.]؛ [http://lib.eshia.ir/86699/2/342/جبرءيل جوامع الجامع، ج2، ص342.]؛ [http://lib.eshia.ir/10409/4/64/نزلت زبدة التفاسیر، ج4، ص64.]</ref>

پس از نزول آیات نخست [[سوره برائت]] در اعلان [[برائت]] از [[مشرکان]] پیمان‌شکن، جبرئیل وظیفه تلاوت آن آیات را بر عهده پیامبر(ص) یا نزدیک‌ترین فرد به ایشان نهاد. در پی آن، پیامبر(ص) این ماموریت را به [[امام علی(ع)]] وا‌گذار کرد و ایشان در مراسم حج سال 9ق. این وظیفه را به انجام رساند.<ref>[http://lib.eshia.ir/12015/1/282/دفعها تفسیر قمی، ج1، ص282.]؛ [http://lib.eshia.ir/41732/2/243/هبط الکشاف، ج2، ص243.]؛ [http://lib.eshia.ir/41689/4/124/رَافع الدر المنثور، ج4، ص124.]</ref> در اواخر [[عمر]] پیامبر(ص)، جبرئیل(ع) نزد وی آمد و از او خواست اعلان نماید تا مسلمانان مدینه و دیگر مناطق برای انجام حج بیایند.<ref>[http://lib.eshia.ir/10412/1/67/تعيين الاحتجاج، ج1، ص67-77.]؛ [http://lib.eshia.ir/11012/1/89/قومه روضة الواعظین، ص89-95.]؛ [http://lib.eshia.ir/16017/1/343/جعفر الیقین، ص343-352.]</ref> در همین سفر ([[حجة الوداع]]) جبرئیل(ع) مناسک حج را به پیامبر(ص) نشان داد.<ref>المستدرک، ج1، ص477.؛ السنن الکبری، ج5، ص153.</ref> بر پایه روایتی که در منابع شیعی آمده، جبرئیل(ع) در حالی که پیامبر(ص) سعی میان [[صفا]] و [[مروه]] را انجام داده بود، از ایشان خواست از سوی خدا به مردم بگوید که هرکس قربانی با خود نیاورده، از [[احرام]] بیرون شود.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/246/أقبل الکافی، ج4، ص246.]؛ [http://lib.eshia.ir/11021/2/236/ونزلت من لا یحضره الفقیه، ج2، ص236.]</ref> در جای دیگر هم از وی خواست تا به [[مؤمنان]] بگوید که [[تلبیه]] را با صدای بلند ادا کنند؛ زیرا تلبیه شعار حج است.<ref>[http://lib.efatwa.ir/45409/9/112/أَتَانِي صحیح ابن حبان، ج9، ص112.]؛ [http://lib.efatwa.ir/42124/5/229/جَاءَنِي المعجم الکبیر، ج5، ص229.]؛ [http://lib.eshia.ir/11015/9/177/وأكثر مستدرک الوسائل، ج9، ص177.]</ref>

==پیوند به بیرون==

[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/430525/بررسی-نقش-جبرئیل-در-فرآیند-وحی-قرآنی نصیری، علی، مجله قبسات، بررسی نقش جبرئیل در فرآیند وحی قرآنی، تابستان 1387 - شماره 48 علمی-پژوهشی (وزارت علوم)/ISC (22 صفحه - از 43 تا 64).]

[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1034065/نام-های-جبرئیل موسوی، سیدمحسن، مجله رشد آموزش قرآن و معارف اسلامی، نام های جبرئیل، پاییز 1393 - شماره 94 (2 صفحه - از 50 تا 51).]

[http://lib.eshia.ir/23019/1/4476/جبرئیل بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، جبرئیل.]

[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/2508 حاج منوچهری، فرامرز و علیرضا ابراهیم، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد17، جبرئیل.]

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7386

 | عنوان = جبرئیل

 | نویسنده = احمد جمالی

}}

*'''الاحتجاج''': ابومنصور الطبرسی (م. 520ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، 1386ق.

*'''اخبار مکه''': الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

*'''اخبار مکه''': الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دارخضر، 1414ق.

*'''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403ق.

*'''البرهان فی تفسیر القرآن''': البحرانی (م. 1107ق.)، قم، البعثه، 1415ق.

*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410ق.

*'''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دارصادر، 1415ق.

*'''التبیان''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

*'''التحریر و التنویر''': ابن عاشور (م. 1393ق.)، مؤسسة التاریخ.

*'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.

*'''تفسیر اثنی عشری''': حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران، میقات، 1363ش.

*'''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (م. 427ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1422ق.

*'''تفسیر سورآبادی''': عتیق نیشابوری (م. 494ق.)، به کوشش سیرجانی، تهران، نشر نو، 1381ش.

*'''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.

*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ق.

*'''تفسیر القمی''': القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، 1404ق.

*'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1413ق.

*'''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.

*'''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.

*'''جوامع الجامع''': الطبرسی (م. 548ق.)، به کوشش گرجی، تهران، 1378ش.

*'''الخصال''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق.

*'''الدر المنثور''': السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1365ق.

*'''الدرر فی اختصار المغازی و السیر''': ابن عبدالبر (م. 463ق.) .

*'''روح البیان''': بروسوی (م. 1137ق.)، بیروت، دارالفکر.

*'''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (م. 554ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش.

*'''روضة الواعظین''': الفتال النیشابوری (م. 508ق.)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی.

*'''زاد المسیر''': ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.

*'''زبدة التفاسیر''': فتح الله الکاشانی (م. 988ق.)، قم، المعارف الاسلامی، 1423ق.

*'''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.

*'''سرزمین یادها و نشانه‌ها''': محمد فرقانی، تهران، مشعر، 1387ش.

*'''السنن الکبری''': البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دارالفکر.

*'''السیرة الحلبیه''': الحلبی (م. 1044ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1400ق.

*'''سیره ابن اسحق (السیر و المغازی)''': ابن اسحق (م. 151ق.)، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1368ش.

*'''صحیح ابن حبان''': علی بن بلبان الفارسی (م. 739ق.)، به کوشش الارنؤوط، الرساله، 1414ق.

*'''صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دارالفکر، 1401ق.

*'''صحیح مسلم''': مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دارالفکر.

*'''علل الشرائع''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق.

*'''عمدة القاری''': العینی (م. 855ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

*'''عوالی اللئالی''': ابن ابی‌جمهور (م. 880ق.)، به کوشش عراقی، قم، سید الشهداء، 1403ق.

*'''عیون اخبار الرضا7''': الصدوق (م. 381ق.)، بیروت، اعلمی، 1404ق.

*'''فرهنگ کامل لغات قرآن''': عباس شوشتری، به کوشش کاسب، تهران، گنجینه، 1374ش.

*'''قاموس الکتاب المقدس''': بطرس عبدالملک و دیگران، قاهره، دارالثقافه، 1994م.

*'''قاموس قرآن''': علی اکبر قرشی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.

*'''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375ش.

*'''الکشاف''': الزمخشری (م. 538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق.

*'''کشف الاسرار''': میبدی (م. 520ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش.

*'''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408ق.

*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.

*'''مجمع الزوائد''': الهیثمی (م. 807ق.)، بیروت، دارالکتاب العربی، 1402ق.

*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. 676ق.)، دارالفکر.

*'''المحاسن''': ابن خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1326ش.

*'''مستدرک الوسائل''': النوری (م. 1320ق.)، بیروت، آل البیت:، 1408ق.

*'''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (م. 405ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.

*'''مسند ابن راهویه''': اسحق بن راهویه (م. 238ق.)، به کوشش البلوشی، مدینه، مکتبة الایمان، 1412ق.

*'''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.

*'''المعجم الاوسط''': الطبرانی (م. 360ق.)، قاهره، دارالحرمین، 1415ق.

*'''المعجم الکبیر''': الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، داراحیاء التراث العربی، 1405ق.

*'''المعرب من الکلام الاعجمی''': الجوالیقی (م. 540ق.)، به کوشش خلیل عمران، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.

*'''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

*'''من هدی القرآن''': سید محمد تقی مدرسی، تهران، دارمحبی الحسین7، 1419ق.

*'''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق.

*'''منهج الصادقین''': فتح الله کاشانی (م. 988ق.)، تهران، کتابفروشی محمد علمی، 1336ش.

*'''مواهب الرحمن''': سید عبدالاعلی السبزواری، بیروت، مؤسسه اهل بیت:، 1409ق.

*'''مواهب علیّه (تفسیر حسینی)''': حسینی کاشفی (م. 910ق.)، به کوشش جلالی، تهران، اقبال.

*'''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.

*'''نثر طوبی''': الشعرانی (م. 1393ق.)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1398ق.

*'''النوادر''': سید فضل الله الراوندی (م. 571ق.)، به کوشش عسکری، قم، دارالحدیث، 1418ق.

*'''واژه‌های دخیل در قرآن مجید''': آرتور جفری، ترجمه: بدره‌ای، توس، 1386ش.

*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق.

*'''الوسیلة الی نیل الفضیله''': ابن حمزه (م. 560ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، 1408ق.

*'''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006م.

*'''الیقین''': سید ابن طاوس (م. 664ق.)، به کوشش انصاری، دارالکتاب، 1413ق.

{{پایان}}

[[رده:فرشتگان مقرب]]
[[رده:اعلام قرآنی]]
[[رده:واژگان قرآنی]]
[[رده:اصطلاحات قرآنی]]
[[رده:اصطلاحات کلامی]]