در حال ویرایش جبیر بن مطعم

{{جعبه اطلاعات اصحاب
| تصویر                     = 
| توضیح تصویر               = 
| نام کامل                  = جبیر بن [[مطعم بن عدی|مطعم بن عَدی]]
| کنیه                      = ابومحمد، ابوعلی، ابوعدی و ابوسعید
| لقب                       = 
| زادروز/زادگاه             = [[مکه]]
| محل زندگی                 = مکه و [[مدینه]]
| مهاجر/انصار               = 
| نسب/قبیله                 = تیره [[بنی‌نوفل بن عبدمناف]] از [[قبیله قریش]]
| خویشاوندان سرشناس         = مطعم بن عدی، [[محمد بن جبیر]]، [[حکیم بن جبیر]]، [[نافع بن جبیر]] و [[ابوسعید محمد بن جبیر]]
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت = میان سال‌های ۵۷-۵۹ق
| نحوه درگذشت/شهادت         = 
| مدفن                      = 
| زمان اسلام آوردن           =  پس از [[فتح مکه]] یا پیش از آن
| نحوه اسلام آوردن           = 
| حضور در جنگ‌ها             = [[نبرد بدر]] و [[نبرد احد]] در مقابل [[پیامبر(ص)]]
| هجرت به                   = 
| دلیل شهرت                 = صحابی پیامبر(ص)، نسب‌شناس
| نقش‌های برجسته             = حضور در [[دارالندوه]] علیه پیامبر(ص)، [[نماز میت]] بر [[عثمان]]، [[منصب سقایت]] در [[دوران جاهلیت]]
| دیگر فعالیت‌ها             = والی [[کوفه]] در زمان خلافت [[عمر]]، [[منصب قضاوت]] کوفه
| آثار                      = 
}}

'''جُبَير بن مُطعِم''' از [[صحابه|صحابه پیامبر(ص)]] و نسب‌شناسان معروف عرب و از بزرگان طایفه [[بنی‌نوفل]] بود. وی در [[دوران جاهلیت]] به‌صورت محدود عهده‌دار [[سقایت|سقایت حاجیان]] بود.

جبیر پس از آشکار شدن دعوت [[رسول خدا(ص)]] همانند دیگر [[اشراف قریش]]، در صف مخالفان و دشمنان ایشان قرار گرفت و برعلیه پیامبر و مسلمانان اقداماتی انجام داد. از جمله اقدامات وی شرکت در توطئه [[دارالندوه]]، شرکت در [[نبرد بدر]] و [[نبرد احد|احد]] و ... است.

وی بعد از [[اسلام|اسلام آوردن]] به دلیل خدماتش به پیامبر(ص) مانند تلاش برای نقض پیمان‌نامه محاصره اقتصادی بنی‌هاشم، و نیز پناه دادن به ایشان در پی بازگشت از سفر [[طائف]]، مورد احترام پیامبر(ص) بود.

جبیر در شورش بر ضد [[عثمان]] به سال 35ق. از او حمایت کرد و پس از کشته شدن عثمان بر وی نماز خواند. وی همچنین راوی احادیث پیامبر(ص) است.

==نسب==

جبیر بن [[مطعم بن عدی|مطعم بن عَدی]]، از بنی‌نوفل بن عبدمناف، از تیره‌های هم‌‌عرض [[بنی‌هاشم]] در [[قریش]] بود.<ref>انساب الاشراف، ج9، ص398؛ جمهرة انساب العرب، ص5.</ref> کنیه‌اش ابومحمد،<ref>تاریخ طبری، ج11، ص673؛ مشاهیر علماء الامصار، ص32.</ref> ابوعلی،<ref>تاریخ طبری، ج11، ص553.</ref> ابوعدی<ref>الثقات، ج3، ص50؛ الاستیعاب، ج1، ص232.</ref> و ابوسعید ثبت شده است.<ref>الثقات، ج3، ص50؛ مشاهیر علماء الامصار، ص32.</ref> مادرش [[ام‌حبیب]] دختر [[عاص بن امیه]] یا [[ام‌جمیل]]<ref>اسد الغابه، ج1، ص323.</ref> فرزند [[عبدالله بن ابی‌قیس]] از [[بنی‌عامر]]<ref>الثقات، ج3، ص50.</ref> دختر سعید<ref>الاصابه، ج1، ص570؛ الاستیعاب، ج1، ص232.</ref> یا [[شعبة بن عبدالله]] بود.<ref>اسد الغابه، ج1، ص323.</ref>

جبیر<ref>انساب الاشراف، ج9، ص398.</ref> و پدرش از اشراف و بزرگان قریش بودند.<ref>جمهرة انساب العرب، ص115-116؛ تاریخ طبری، ج11، ص553؛ مشاهیر علماء الامصار، ص32.</ref> از جبیر با عنوان «اعلم قریش»<ref>جمهرة النسب، ص62.</ref> و داناترین فرد در زمینه انساب قریش یاد شده که از او نسب می‌آموختند.<ref>الاستیعاب، ج1، ص232.</ref>

==دشمنی با پیامبر و کفر==

جبیر پس از آشکار شدن دعوت [[رسول خدا(ص)]] همانند دیگر [[اشراف قریش]]، در صف مخالفان و دشمنان ایشان قرار گرفت. این در حالی بود که به ادعای خودش از [[نبوت]] پیامبر(ص)<ref>امتاع الاسماع، ج3، ص196-197.</ref> از طریق [[مسیحیان]] [[شام]] آگاهی داشت.<ref>الطبقات، ج1، ص127؛ تاریخ طبری، ج2، ص297؛ الکامل، ج2، ص47.</ref> او به سال 13 [[بعثت]] [[سعد بن عباده خزرجی]] را که پس از [[بیعت عقبه دوم]] به دست قریش دستگیر شده بود، نجات داد. این‌کار به تلافی کاری همانند صورت پذیرفت که پیشتر سعد برای او در [[یثرب]] انجام داده بود.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص449-450؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص349.</ref>

جبیر در توطئه [[دارالندوه]] در سال 13 بعثت، برای قتل پیامبر(ص) حضور داشت.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص481؛ تاریخ طبری، ج2، ص370.</ref> وی پس از [[نبرد بدر]] (2ق.) برای آزادی<ref>المغازی، ج1، ص130.</ref> سه تن از اسیران [[بنی‌نوفل]]<ref>المغازی، ج1، ص139.</ref> به مدینه آمد و [[فدیه]] آنان را پرداخت.<ref>المغازی، ج1، ص139؛ انساب الاشراف، ج1، ص360-361.</ref> به سخن خود جبیر، در این سفر آیاتی از [[قرآن]] که ناخواسته به گوش او رسید، تاثیری عمیق بر وی نهاد؛ هر چند همچنان بر دشمنی و کفر خود باقی ماند.<ref>المغازی، ج1، ص128، 199؛ الاستیعاب، ج1، ص232-233؛ الاصابه، ج1، ص570.</ref>

پس از غزوه بدر، جبیر در آتش افروزی برای [[نبرد احد|نبرد اُحد]] نقش داشت. وی [[مکیان]] را خشنود کرد تا بخشی از اموال کاروان نجات یافته قریش را به تجهیز سپاه بر ضد پیامبر(ص) اختصاص دهند.<ref>المغازی، ج1، ص199-200.</ref> او در این نبرد با راضی نمودن [[ابوعزه جمحی|ابوعزه جُمَحی]]، شاعر عرب، همکاری وی را برای جلب حمایت دیگر قبایل عرب، به رغم بی‌رغبتی ابوعزه برای دشمنی با پیامبر(ص)، به دست آورد.<ref>المغازی، ج1، ص201.</ref> وی در نبرد احد از غلامش [[وحشی بن حرب]]<ref>المغازی، ج1، ص285؛ تاریخ خلیفه، ص28؛ تاریخ طبری، ج2، ص517، 524.</ref> خواست تا پیامبر(ص) یا [[امام علی(ع)]] و یا [[حمزة بن عبدالمطلب|حمزه]] عموی پیامبر(ص) را به خون‌خواهی عمویش [[طعیمه|طُعیمه]] بکشد و انجام این‌کار را شرط آزادی او نهاد.<ref>المغازی، ج1، ص332؛ السیرة النبویه، ج2، ص61؛ مسند احمد، ج3، ص501؛ صحیح البخاری، ج5، ص36.</ref> [[هند بنت عتبه|هند]] دختر [[عتبه]] نیز وحشی را به این ‌کار تشویق کرد.<ref>المغازی، ج1، ص286؛ انساب الاشراف، ج4، ص386.</ref>

==اسلام آوردن==

بر پایه گزارشی، جبیر در [[فتح مکه]]<ref>الثقات، ج3، ص50؛ المعارف، ص285، 342؛ الاصابه، ج1، ص571.</ref> مسلمان شد و پس از حضور در [[غزوه حنین]]،<ref>تاریخ طبری، ج3، ص77؛ دلائل النبوه، ج5، ص146؛ البدایة و النهایه، ج4، ص334.</ref> در میان [[مؤلفة قلوبهم]] جای گرفت<ref>الاستیعاب، ج1، ص233.</ref> و پیامبر(ص) 100 شتر از غنیمت‌های حنین را به او بخشید.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص97.</ref> نیز گزارش‌هایی از اسلام آوردنش در [[حدیبیه]]،<ref>انساب الاشراف، ج5، ص577.</ref> سال هفتم ق. و پیش از [[فتح خیبر]]<ref>الاستیعاب، ج1، ص232.</ref> و پیش از فتح مکه در دست است.<ref>تاریخ طبری، ج11، ص553؛ الاصابه، ج1، ص571.</ref>

بر پایه این گزارش‌ها، وی پس از تقسیم سهم ذوی القربی از غنیمت‌های خیبر میان [[بنی‌هاشم]] و [[بنی‌مطلب]]، همراه [[عثمان]] نزد پیامبر(ص) رفت و با یاد کردن از این‌که آن‌ها در نسب هم‌رتبه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب هستند، خواهان نصیبی از سهم ذی‌القربی شد. اما رسول خدا(ص) با یادآوری این‌که بنی‌مطلب در [[روزگار جاهلیت]] و [[اسلام]] کنار ایشان و بنی‌هاشم بودند، جایگاه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را برتر از آنان دانست<ref>تاریخ المدینه، ج2، ص644؛ انساب الاشراف، ج2، ص171؛ الاصابه، ج1، ص571.</ref> و درخواست آنان را نپذیرفت.<ref>الاصابه، ج1، ص571.</ref>

جبیر پس از اسلام آوردن در مدینه ساکن گشت<ref>تاریخ طبری، ج11، ص553؛ المنتخب من ذیل المذیل، ص52.</ref> و با توجه به جایگاه قبیله‌ای خود، در زمره بزرگان قریش در مدینه به‌شمار می‌رفت.<ref>المعارف، ص285؛ الاستیعاب، ج1، ص232.</ref> جبیر را نخستین کسی دانسته‌اند که در مدینه طیلسان (نوعی لباس ویژه غیر عربی) پوشید.<ref>المعارف، ص554؛ الاعلاق النفیسه، ص192؛ انساب الاشراف، ج9، ص398.</ref>

==خدمات مطعم به پیامبر==

مطعم به دلیل خدماتش به پیامبر(ص) مانند تلاش برای نقض پیمان‌نامه محاصره اقتصادی بنی‌هاشم<ref>المغازی، ج1، ص110؛ الطبقات، ج1، ص164؛ انساب الاشراف، ج9، ص397.</ref> و نیز پناه دادن به ایشان در پی بازگشت از سفر [[طائف]]،<ref>انساب الاشراف، ج9، ص397؛ الاستیعاب، ج1، ص233؛ اسد الغابه، ج1، ص323.</ref> مورد احترام پیامبر(ص) بود.<ref>الاستیعاب، ج1، ص233؛ اسد الغابه، ج1، ص323.</ref> پیامبر(ص) در غزوه بدر به جبیر فرمود: «اگر پدرت زنده بود، شفاعتش را برای آزادی همه اسیران بدر می‌پذیرفتم.»<ref>المغازی، ج1، ص110؛ انساب الاشراف، ج9، ص397؛ تاریخ طبری، ج11، ص553.</ref> ایشان همچنین در [[غزوه طائف]]، با یاد کردن از خدمت او، در حقش دعا کرد.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج2، ص393.</ref>

==نسب‌شناسی==

جبیر از نسب‌شناسان معروف<ref>السیرة النبویه، ج1، ص12؛ انساب الاشراف، ج9، ص398؛ جمهرة انساب العرب، ص5.</ref> عرب به‌شمار می‌رفت. از این رو، [[عمر]]، وی را همراه شماری دیگر مسؤول سرشماری افراد مدینه برای تدوین دیوان بیت المال کرد. وی موظف شد تا مردم را بر پایه خویشاوندی با پیامبر دسته‌بندی کند و نخست از بنی‌هاشم آغاز نماید.<ref>الطبقات، ج3، ص224؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص153؛ تاریخ طبری، ج4، ص209-210.</ref> نیز آورده‌اند که عمر وی را پس از برکنار ساختن [[عمار]]، به قضاوت کوفه گمارد یا حکمران آن شهر کرد؛ اما پیش از تصدی رسمی این مقام، به دلیل بدگویی [[مغیرة بن شعبه]] نزد عمر که رازداری وی را زیر سؤال برده بود، برکنار گشت.<ref>الکامل، ج3، ص20؛ البدایة و النهایه، ج7، ص113.</ref>

==حمایت از عثمان==

جبیر در شورش بر ضد عثمان به سال 35ق. از او حمایت کرد و در مذاکره با شورشیان شرکت جست.<ref>تاریخ طبری، ج4، ص359؛ الکامل، ج3، ص162.</ref> پس از کشته شدن عثمان و جلوگیری از تدفین وی، جبیر همراه شماری دیگر، پنهانی جسد وی را از منزلش بیرون آوردند<ref>تاریخ طبری، ج4، ص412؛ الکامل، ج3، ص180.</ref> و آن‌گاه که با جلوگیری مردم از دفن عثمان در [[قبرستان بقیع]] روبه‌رو شدند، وی را به [[حش کوکب|حُش کوکب]] (باغی که قبرستان یهودیان مدینه بود) بردند<ref>المعارف، ص197؛ الطبقات، ج3، ص58؛ تاریخ المدینه، ج4، ص1240.</ref> و جبیر بر او نماز خواند<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص112؛ ج4، ص1240؛ تاریخ طبری، ج4، ص413؛ الامامة و السیاسه، ج1، ص65.</ref> و در آن‌جا به خاکش سپردند.<ref>الطبقات، ج3، ص51؛ تاریخ المدینه، ج1، ص112؛ ج4، ص1240.</ref> گزارش‌های دیگر از نماز خواندن افرادی جز جبیر حکایت دارند.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1048.</ref>

جبیر در ماجرای [[حکمیت]] یکی از چند بزرگ قریش بود که [[عمرو بن عاص]] و [[ابوموسی اشعری]] برای تعیین خلیفه با او مشورت کردند.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص97-98.</ref> وی داماد [[زبیر بن عوام]] بود و دخترش خدیجه کبری را به همسری داشت.<ref>المحبر، ص67.</ref>

==نقش جبیر در حرمین==

وی در [[دوران جاهلی]] پس از پدر و جدش عهده‌دار [[سقایت|سقایت حاجیان]] به‌صورت محدود در میان [[صفا و مروه]] شد. البته [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] عموی پیامبر(ص) عهده‌دار اصلی سقایت حاجیان بود.<ref>انساب الاشراف، ج9، ص399؛ نسب قریش، ص32.</ref> بدین سبب، نافع فرزند جبیر، پسرش علی را که از مادر به عباس نسب می‌برد، ابن سقایتین ‌خواند.<ref>انساب الاشراف، ج9، ص399؛ نسب قریش، ص32.</ref>

به گزارشی دیگر، ریشه سقایت جبیر به حوضی چرمین و کوچک در کنار [[زمزم]] برمی‌گشت که مطعم به اذن [[عبدالمطلب]] آن را برای سیراب کردن حاجیان کنار زمزم، به احتمال در [[موسم حج]]، می‌نهاد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص113-114.</ref> آب این حوضچه از چاهی در مکه با نام «[[سجله|سَجله]]» که بعدها به جبیر بن مطعم منسوب شد،<ref>معجم البلدان، ج2، ص423.</ref> تامین می‌گشت.<ref>اخبار مکه، ج1، ص113؛ ج2، ص217.</ref> این چاه در نزدیکی [[مسجدالحرام]] تا دوره‌های متاخر وجود داشت.<ref>آثار اسلامی، ص121.</ref> پیامبر(ص) کنار این چاه نماز خوانده بود که بعدها در آن مسجدی ساخته شد.<ref>اخبار مکه، ج2، ص200.</ref> خانه جبیر در [[مکه]] که در مالکیت بازماندگانش بود، به سال 160ق. به فرمان [[مهدی عباسی]] (حک: 158-169ق.) برای گسترش مسجدالحرام خریداری شد و به آن ملحق گشت.<ref>اخبار مکه، ج2، ص75، 250.</ref>

==راوی احادیث پیامبر==

جبیر احادیث متعدد از [[پیامبر(ص)]] روایت کرده است.<ref>تاریخ طبری، ج11، ص553.</ref> فضیلت نماز در [[مسجد نبوی]]، استحباب [[طواف]] [[خانه خدا]] و خواندن نماز در هر ساعت از شبانه روز،<ref>المجموع، ج4، ص178.</ref> [[تقصیر]] در [[مروه]]، و اتصال [[عمره تمتع]] به [[حج تمتع]] تا [[قیامت]]<ref>المصنف، ج4، ص299؛ مجمع الزوائد، ج3، ص278.</ref> از آن جمله هستند. وی در واپسین حج [[عمر بن خطاب]] به سال 23ق. او را همراهی کرد.<ref>الطبقات، ج3، ص254؛ تاریخ المدینه، ج3، ص875.</ref>

==درگذشت==

جبیر در دوران [[معاویه]] در [[مدینه]] درگذشت.<ref>انساب الاشراف، ج9، ص398.</ref> سال وفاتش را 57،<ref>تاریخ خلیفه، ص139؛ الکامل، ج3، ص514.</ref> 58،<ref>اسد الغابه، ج1، ص324.</ref> 59<ref>المعارف، ص285؛ الثقات، ج3، ص50.</ref> و به سخنی ضعیف 54<ref>الاکمال، ص36.</ref> و 73ق.<ref>مشاهیر علماء الامصار، ص32.</ref> گفته‌اند. [[کشی]] در روایتی ضعیف آورده که جبیر پس از [[رخداد عاشورا]] زنده بود و روزگار [[امام سجاد(ع)]] را درک کرده و از یاران ایشان شمرده شده است.<ref>رجال کشی، ج1، ص43.</ref>

==فرزندان==
[[محمد بن جبیر|محمد]] و [[حکیم بن جبیر|حکیم]]، فرزندان جبیر، از اصحاب [[امام سجاد(ع)]] به‌شمار رفته‌اند. [[نافع بن جبیر|نافع ابومحمد]]<ref>الطبقات، ج5، ص158.</ref> بزرگ‌ترین فرزند جبیر<ref>المعارف، ص285.</ref> (درگذشت 99ق.)<ref>الکامل، ج5، ص44.</ref> و [[ابوسعید محمد بن جبیر|ابوسعید محمد]]<ref>تاریخ طبری، ج11، ص682.</ref> از فقیهان مدینه بودند.<ref>جمهرة النسب، ص62؛ انساب الاشراف، ج9، ص399.</ref>
==پیوند به بیرون==
[http://lib.eshia.ir/23019/1/4506/جبیربن_مطعم_بن_عدی بنیاد دائره المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، جُبَیربن مُطْعِم بن عدیّ.]

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7384

 | عنوان = جُبَير بن مُطعِم

 | نویسنده = گلشاد حیدری

}}

*'''آثار اسلامی مکه و مدینه''': رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.

*'''اخبار مکه''': الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

*'''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق.

*'''اسد الغابه''': ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دارالفکر، 1409ق.

*'''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.

*'''الاعلاق النفیسه''': ابن رسته (درگذشت قرن3ق.)، بیروت، دارصادر، 1892م.

*'''الاکمال فی اسماء الرجال''': الخطیب التبریزی (درگذشت 741ق.)، تعلیق: ابی‌اسدالله بن الحافظ، قم، مؤسسه اهل بیت:.

*'''الامامة و السیاسه''': ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق.

*'''امتاع الاسماع''': المقریزی (درگذشت 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.

*'''انساب الاشراف''': البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.

*'''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق.

*'''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.

*'''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (درگذشت 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، 1408ق.

*'''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (درگذشت 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دارالفکر، 1410ق.

*'''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.

*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

*'''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دارصادر، 1415ق.

*'''الثقات''': ابن حبان (درگذشت 354ق.)، الکتب الثقافیه، 1393ق.

*'''جمهرة النسب''': ابن الکلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.

*'''جمهرة انساب العرب''': ابن حزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.

*'''دلائل النبوه''': البیهقی (درگذشت 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق.

*'''رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال)''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت:، 1404ق.

*'''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.

*'''السیرة النبویه''': ابن هشام (درگذشت 213ق./218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دارالمعرفه.

*'''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت 256ق.)، بیروت، دارالفکر، 1401ق.

*'''الطبقات الکبری''': ابن سعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.

*'''الکامل فی التاریخ''': علی ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دارصادر، 1385ق.

*'''مجمع الزوائد''': الهیثمی (درگذشت 807ق.)، بیروت، دارالکتاب العربی، 1402ق.

*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (درگذشت 676ق.)، دارالفکر.

*'''المحبّر''': ابن حبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده.

*'''مسند احمد''': احمد بن حنبل (درگذشت 241ق.)، بیروت، دارصادر.

*'''مشاهیر علماء الامصار''': ابن حبان (درگذشت 354ق.)، به کوشش مرزوق علی، دارالوفاء، 1411ق.

*'''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه (درگذشت 235ق.)، به کوشش سعید محمد، دارالفکر، 1409ق.

*'''المعارف''': ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.

*'''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دارصادر، 1995م.

*'''المغازی''': الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

*'''المنتخب من کتاب ذیل المذیل''': الطبری (310ق.)، بیروت، اعلمی.

*'''نسب قریش''': مصعب بن عبدالله الزبیری (درگذشت 236ق.)، به کوشش بروفسال، قاهره، دارالمعارف.

{{پایان}}
{{صحابه}}

[[رده:راویان از پیامبر(ص)]]
[[رده:حاضران در غزوه بدر]]
[[رده:حاضران در غزوه احد]]
[[رده:صحابه]]
[[رده:اشخاص صدر اسلام]]
[[رده:اشخاص پیش از اسلام]]
[[رده:راویان حدیث از پیامبر(ص)]]