در حال ویرایش جده (بخش)

==تاریخچه==

جده یکی از شهرهای تاریخی حجاز<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/69/فقصبته احسن التقاسیم، ص69.]؛ نخبة الدهر، ص335-336؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص213.</ref> است که پیشینه آن به سده‌های پیش از [[اسلام]] می‌رسد. وجود کتیبه‌هایی از [[قوم ثمود]] در کوه‌های شرقی جده گزارش شده است.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج8، ص229-232.</ref> به گزارشی، نخستین ساکنان این شهر قبیله قُضاعه بودند که در این منطقه ساکن شدند.<ref>[http://lib.eshia.ir/40581/2/115/قضاعة معجم البلدان، ج2، ص115.]؛ [http://lib.eshia.ir/40056/2/40/سكنت المفصل، ج2، ص40.]</ref> سپس این شهر به‌عنوان بندرگاه به دست [[ایرانیان]]<ref>[http://lib.eshia.ir/40559/2/97/يقال رحلة ابن بطوطه، ج2، ص97.]؛ [http://lib.eshia.ir/40538/1/157/بنيان الروض المعطار، ص157.]</ref> و به نقلی، شاهان ساسانی ساخته شد.<ref>تاریخ المستبصر، ص55.</ref> ایرانیان در پی ویرانی بندر سیراف، این شهر را به‌عنوان بندری برای پهلو گرفتن کشتی‌های تجاری خود برگزیدند. آنان با ساخت حصار و برج و خندق، به آبادی این شهر پرداختند و آن را بارانداز کشتی‌های تجاری نمودند. این حصار نخست با چهار دروازه به نام باب الرومه در جهت [[شام]]، باب مکه در جهت [[قبله]]، باب الفرضه در جهت دریا، و باب المربعه/ المدبغه در جهت [[یمن]] ساخته شد. سپس به‌خاطر نگرانی از کمبود [[آب]] در شهر، 500 و به نقلی 88 مخزن سنگی آب درون شهر و به‌همین تعداد بیرون آن ساختند که از [[آب باران]] پر می‌شد.<ref>تاریخ المستبصر، ص56-57؛ نک: تحصیل المرام، ج1، ص479؛ التاریخ القویم، ج6، ص308.</ref> [[ابن جبیر]] (م. 612ق.) از این حصار دیدار کرده و با وصف آثار و بناهای کهن درون و بیرون حصار، برخی از آثار بیرون آن را به ایرانیان منتسب دانسته است. وی مخازن آب را بیش از 700 مخزن شمرده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/40561/1/48/يتصل رحلة ابن جبیر، ص47-48.]</ref> 

بر پایه گزارشی، خانواده [[سلمان فارسی]] پس از پذیرش اسلام، در این بندر ساکن شدند.<ref>تاریخ المستبصر، ص55.</ref> در گزارشی دیگر، از گریز [[صفوان بن امیه]] به سوی جده در پی [[فتح مکه]] به سال هشتم ق. یاد شده است. با وساطت عمیر بن وهب نزد پیامبر(ص)، امان‌نامه‌ای برای صفوان فراهم شد و عمیر در جده آن را هنگام سوار شدن صفوان بر کشتی، به‌دست او رساند.<ref>السیرة النبویه، ج4، ص874؛ تاریخ طبری، ج3، ص63؛ اسد الغابه، ج2، ص406.</ref> 

===دوران عثمان===

در سال 26ق. [[عثمان بن عفان]] به درخواست مکیان، جده را بندرگاه مکه ساخت. وی با آگاهی از درخواست مکیان، در سفری به جده، دستور ساخت و آماده‌سازی آن را به‌عنوان بندرگاه مکه صادر کرد.<ref>نک: تاریخ المستبصر، ص56؛ التاریخ القویم، ج6، ص305؛ [http://lib.eshia.ir/40545/1/88/الخليفة المعالم الاثیره، ص88.]</ref> از آن پس، بندر شُعیبه در 68 کیلومتری جنوب جده<ref>فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص212.</ref> که پیشتر بندرگاه مکه بود و [[مسلمانان]] در [[هجرت به حبشه]] از آن رهسپار شده بودند،<ref>اتحاف الوری، ج1، ص214.</ref> از رونق افتاد. فاصله فراوان شعیبه تا مکه را سبب این جابه‌جایی دانسته‌اند.<ref>البلدانیات، ص43؛ اتحاف الوری، ج2، ص575.</ref> به نقلی، جده پس از آن‌که در دوران عثمان به بندر تبدیل گشت، به این نام خوانده شد.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص440.</ref> 

===حصار جده در دوره‌های گوناگون===

حصار جده در دوره‌های گوناگون، از جمله به سال 918ق. در دوران حکومت سلطان قانصوه غوری از [[ممالیک مصر]]<ref>تاریخ مکه، ص316؛ التاریخ القویم، ج6، ص317.</ref> و نیز در سال 1216ق. به دست شریف غالب، حکمران مکه<ref>التاریخ القویم، ج6، ص318.</ref> بازسازی شد. در این بازسازی‌ها گاه بر تعداد دروازه‌های این شهر نیز افزوده می‌شد. در آغاز سده 14ق. شش دروازه به نام باب مکه در شرق، باب مدینه در شمال، و چهار باب شریف، شهداء، بحر و مغاربه در جهت دریا گزارش شده است.<ref>موسوعة مرآة الحرمین، ج5، ص128.</ref> در نیمه این [[سده]]، رفعت پاشا (م. 1353ق.) تعداد این دروازه‌ها را نُه عدد شمرده است. به گزارش وی، حصار جده حصاری پنج ضلعی به ارتفاع چهار متر بود که از نُه دروازه آن، شش دروازه به سوی دریا باز می‌شد.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص22.</ref> کردی (م. 1400ق.) از ویرانی کامل این دیوار به سال 1367ق. همراه سه دروازه شرقی (باب مکه) و شمالی (باب جدید) و جنوبی (باب شریف) گزارش داده است.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص318.</ref> 

===زبان رسمی مردم===

زبان رسمی مردم این شهر [[زبان عربی|عربی]] است. حضور بازرگانان ایرانی و نیز فارسی‌زبانان دیگر کشورها در این شهر در سده‌های نخستین اسلامی سبب گشته تا مقدسی (م. 380ق.) از آشنایی مردم و بازاریان جده با [[زبان فارسی]] و توانایی آنان در گفت‌وگو به این زبان گزارش دهد.<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/96/وكلامهم احسن التقاسیم، ص96.]</ref> عنوان «شاه بندر جده» که از نام‌های این بندر بوده،<ref>[http://lib.eshia.ir/40062/16/353/شاه النجوم الزاهره، ج16، ص353.]؛ الدر الکمین، ج1، ص133؛ اتحاف الوری، ج4، ص64.</ref> از حضور تاثیرگذار فرهنگ ایرانی در این شهر حکایت دارد.

===محل هبوط حواء===

جده را محل هبوط حواء و نیز منزل و مدفن وی دانسته‌اند.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42060/4/290/وَأَهْبَطَ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص290.]؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص312؛ البلدان، ابن فقیه، ص536؛ نزهة المشتاق، ج1، ص139.</ref> به‌گزارش منابع سده 14ق. بر [[قبر]] وی که در قبرستانی بیرون شهر و در یک کیلومتری دروازه شرقی جده قرار دارد،<ref>التاریخ القویم، ج6، ص339؛ سفرنامه فرهاد میرزا، ص129.</ref> سه گنبد بر سر، شکم و پای او وجود داشت.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص22.</ref> از هنگام ساخت این گنبدها گزارشی در دست نیست. [[ابن مجاور]] (م. 690ق.) ساخت نخستین آرامگاه بر قبر حواء را به ایرانیان نسبت داده و از ویرانی آن در سده هفتم ق. سخن گفته است.<ref>تاریخ المستبصر، ص61.</ref> در سال 1344ق. با تسلط وهابیان بر جده، این گنبدها ویران شد.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص320.</ref> 

===مشکل کمبود آب شهر===

مشکل کمبود آب شهر که از گذشته وجود داشت<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/79/تعب احسن التقاسیم، ص79.]</ref> و مردم را ناچار به ساخت مخازن سنگی کرده بود، در سده‌های اسلامی نیز ساکنان و حاجیان را ناگزیر از پرداخت هزینه‌های تامین آب می‌کرد.<ref>سفرنامه‌های خطی فارسی، ج1، ص254.</ref> در [[قرن]] 14ق. در دوران [[حکومت عثمانی]]، زه‌کشی آب چشمه رغامه نزدیک جده به سال 1302ق.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص23؛ التاریخ القویم، ج6، ص327.</ref> و بهره‌گیری از دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن از سال 1327ق.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص325.</ref> انجام شد. در حکومت سعودی لوله‌کشی آب چشمه‌های پیرامون جده به سال 1340ق. به پایان رسید و مشکل کم‌آبی شهر برطرف شد.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص327.</ref> 

نقش مهم جده در بازرگانی حجاز و نیز اهمیت آن در موسم حج به‌عنوان مهم‌ترین ورودی و خروجی حاجیان، سبب شده تا همواره این بندر در کانون توجه گزارش‌گران و سفرنامه‌‌نویسان قرار گیرد. در این گزارش‌ها، جده شهری بزرگ<ref>نزهة المشتاق، ج1، ص138-139.</ref> با خانه‌هایی که به سبب گرمای هوا از نی ساخته شده‌اند، وصف گشته است. وجود مسافرخانه‌هایی با گل و سنگ و دو مسجد منسوب به [[عمر بن خطاب]] یا‌ [[هارون الرشید|هارون خلیفه عباسی]]، در این گزارش‌ها یاد شده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/40561/1/47/وجدة رحلة ابن جبیر، ص47-48.]؛ [http://lib.eshia.ir/40559/2/97/وبخارجها رحلة ابن بطوطه، ج2، ص97.]</ref> افزایش خانه‌های موجود در این شهر از 1300 واحد در آغاز سده 14ق.<ref>موسوعة مرآة الحرمین، ج5، ص129.</ref> به 3300 واحد در نیمه این سده، از سرعت گسترش شهر در این سده حکایت دارد.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص22.</ref> 

===رشد جمعیتی===

این گسترش با رشد جمعیت و نیز تغییرات کلان در بافت جمعیتی همراه بوده است. در سده‌های نخستین، ایرانیان بیشتر ساکنان این بندر را تشکیل می‌دادند.<ref>المسالک و الممالک، ص19؛ صورة الارض، ج1، ص31؛ [http://lib.eshia.ir/40523/1/96/بالفارسيّة احسن التقاسیم، ص96.]</ref> گزارش [[ابن بطوطه]] (م. 779ق.) را درباره برپایی [[نماز ظهر]] در روزهای جمعه‌ که تعداد حاضران در مسجد کمتر از چهل تن بود،<ref>[http://lib.eshia.ir/40559/2/98/وصلّى رحلة ابن بطوطه، ج2، ص98.]</ref> می‌توان بیانگر تعداد کم ساکنان جده دانست. در سده 14ق. از سکونت افزون بر 25 هزار تن در جده با ترکیبی از ساکنان بومی شبه جزیره و نیز مردمانی از [[هند]]، [[مصر]]، [[سوریه]]، [[یمن]]، [[ترکیه]] و مسقط سخن به میان آمده است.<ref>موسوعة مرآة الحرمین، ج5، ص128؛ ترحال فی الجزیرة العربیه، ج1، ص38.</ref> 

حضور و سکونت [[مسیحیان]] برخی از کشورها، از جمله یونان، در این بندر گزارش شده است که گاه بر اثر فشار حکومت، ناچار به پوشیدن لباس‌های ویژه بودند.<ref>ترحال فی الجزیرة العربیه، ج1، ص39.</ref> در اواخر سده 11ق. شیخ الحرم و حکمران جده، احمد پاشا، دستور اخراج همه غیرمسلمانان را از جده داد.<ref>تاریخ مکه، ص391.</ref> 

از این شهر در سده‌های اسلامی راویان و دانش‌ورانی برخاسته‌اند که [[جابر بن مرزوق]]،<ref>الثقات، ج7، ص19.</ref> [[محمد بن ابی‌زیاد]]،<ref>عیون اخبار الرضا، ج2، ص35.</ref> [[عبدالملک بن ابراهیم]]،<ref>التاریخ الکبیر، ج5، ص406؛ سنن ابی داود، ج2، ص521؛ سنن الترمذی، ج5، ص56.</ref> [[قاسم بن محمد]]،<ref>الاکمال، ج2، ص263.</ref> [[حفص بن عمر]]<ref>ضعفاء العقیلی، ج1، ص86.</ref> و [[احمد بن سعید فرقد]]<ref>الاکمال، ج2، ص263.</ref> از آن جمله هستند. به سخن [[سخاوی]]، برخی مشایخ وی و بزرگانی چون [[طبرانی]] (م. 360ق.) در این شهر می‌زیسته‌اند.<ref>البلدانیات، ص46.</ref>