در حال ویرایش جواد اصفهانی

'''جواد اصفهانی''' (م.۵۵۹ق)، فرزند علی، از وزیران آل زنگی و دارای فعالیت‌های سازندگی و خدمات اجتماعی در [[حرمین]] بوده است. 

تزیین درون [[کعبه|خانه خدا]]، بازسازی [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، ساخت [[گلدسته|مناره]] [[باب عمره]]، رساندن آب به [[عرفات]] و بازسازی [[مسجد خیف]] برخی از اقدامات او در [[مکه]] است. او دور شهر [[مدینه]] حصاری ساخت و به بازسازی بخش‌هایی از [[مسجد‌النبی(ص)]] پرداخت.

او به دست قطب‌الدین مودود (حک: ۵۴۴–۵۶۴) زندانی و در زندان درگذشت. او پس از یک سال که در [[موصل]] دفن شده بود بر پایه وصیت خود، به مدینه منتقل شد و در مقبره‌ای که خود پیش از این ساخته بود، در ۱۵ ذراعی حجره قبر حضرت محمد(ص) دفن شد.

==نام و تبار==
جمال‌الدین ابوجعفر محمد بن علی بن ابی‌منصور اصفهانی (م ۵۵۹ق)، مشهور به «جواد اصفهانی» است.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص321-322؛ الکامل، ج 11، ص 306؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 143؛ الوافی بالوفیات، ج 4، ص 116.</ref> او از آن‌رو که در مدت وزارت خود بذل و بخشش فراوان می‌کرد، به«جواد» شهرت یافت.<ref name=":0" /> 

پدرش علی، ملقّب به«کامل»، اهل اصفهان و حاجب شمس‌الملک بن نظام‌الملک، وزیر سلطان محمد سلجوقی (حک: ۴۹۸–۵۱۱) بود.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 321.</ref> پدر بزرگ وی، ابومنصور، میرشکارِ دربار ملکشاه [[سلجوقیان|سلجوقی]] (حک: ۴۶۵–۴۸۵) بود.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 321-322؛ وفیات الاعیان ج 5، ص 143.</ref>
==زندگی سیاسی==
جواد اصفهانی، در دوره سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه سلجوقی(حک: ۵۱۱–۵۲۵) عهده‌دار «دیوان عرض» گردید. پس از پایه‌گذاری حکومت اتابکان زنگی، جمال‌الدین به عمادالدین زنگی (حک: ۵۲۲–۵۴۱) پیوست و یکی از نزدیکان او شد؛ تا جایی‌که از سوی اتابک زنگی والی نصیبین و رحبه و سپس ناظرِ دیوانِ او شد.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 321؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 143.</ref>

پس از قتل عمادالدین زنگی در ۵۴۱ق، جانشین و فرزند او سیف‌الدین غازی (حک: ۵۴۱–۵۴۴) جواد اصفهانی را وزیر خود گردانید.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 322؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 144.</ref> او در این دوره، قدرت و ثروت بسیار به دست آورد.<ref name=":0">وفیات الاعیان، ج 5، ص 144.</ref> 

جواد اصفهانی، در دوره امارت قطب‌الدین مودود (حک: ۵۴۴–۵۶۴)،<ref group="یادداشت">جانشین و برادر سیف‌الدین غازی،</ref> همچنان در مسند وزارت باقی ماند؛ ولی در سال ۵۵۸ق. توسط قطب‌الدین مودود زندانی شد و در ۵۵۹ق. در زندان درگذشت.<ref name=":1">الکامل، ج 11، ص 306-307؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 145.</ref> گویا افزایش نفوذ او، موجب نگرانی قطب‌الدین مودود شده بود.<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145.</ref> برخی، علت دستگیر شدن او را سعایت از او نزد مودود به سبب افزایش جود و کرمش دانسته‌اند.<ref>مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ص 154؛ العقد الثمین، ج 2، ص309-310.</ref>

==سازندگی در مکه==
جواد اصفهانی با اینکه در زمان حیات خود به [[حج]] نرفت،<ref>رحلة ابن جبیر، ص91-92.</ref> اقدامات عمرانی و خدمات اجتماعی مهم و فراوانی در [[حرمین]] انجام داد.

===شهر مکه===
یکی از دو حمّام موجود در [[مکه]] در نیمه دوم سده ششم قمری،<ref group="یادداشت">که از حمام دیگر نیز بزرگ‌تر بوده است.</ref> از آثار جواد اصفهانی بوده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص91.</ref> او هر سال برای فقیران و درماندگان [[جارالله|ساکن مکه]]، اموال و لباس‌هایی را، به مقداری که برای یک سال آنها کافی باشد، می‌فرستاد.<ref name=":3">وفیات الاعیان، ج5، ص144.</ref>

===مسجدالحرام===
جواد اصفهانی، در سال ۵۴۹ق. شخصی را از طرف خود به مکه فرستاد تا با مبلغ پنج هزار درهم، [[کعبه]] را از داخل و نیز ارکان آن را با پوششی از صفحات طلا و نقره آراسته کند.<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص514.</ref> سپس در ۵۵۰ق، [[باب الکعبه|درِ کعبه]] را بازسازی کرد و برای آن پوششی از نقره آب‌طلاکاری شده ساخت و نام خلیفه [[بنی‌عباس|عباسی]] المقتفی لأمر الله (خلافت: ۵۳۰–۵۵۵) را بر آن نوشت.<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص515.</ref> او آستانه درِ کعبه را با صفحه‌ای از طلا زینت داد<ref>رحلة ابن جبیر، ص92.</ref> و [[حجر اسماعیل]] را بازسازی کرد.<ref>الکامل، ج11، ص308؛ مرآة الزمان، ص154؛ العقد الثمین، ج2، ص309.</ref> 

در سال ۵۵۰ یا ۵۵۱ق. همه ورودی‌های [[مسجدالحرام]] را بازسازی کرد<ref>اتحاف الوری، ج2، ص516.</ref> و بر ارتفاع آنها افزود.<ref>مرآة الزمان، ص154؛ العقد الثمین، ج2، ص309.</ref> او در سال ۵۵۲ق. نیز [[گلدسته|مناره]] [[باب عمره]] را ساخت.<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص 517.</ref> همچنین [[گنبد]] «سقایة العباس» را از چوب ساخت، که تا ۸۰۷ق. پابرجا بود و در آن سال تخریب و بازسازی شد.<ref>اتحاف الوری، ج 3، ص 443.</ref> 

او برای دریافت اجازه این اقدامات، برای المقتفی عباسی هدیه باارزشی فرستاد و برای امیر [[مکه]]،<ref group="یادداشت">عیسی بن فلیته (امارت: ۵۵۶–۵۵۰).</ref> هدایای نفیس و فراوانی، از جمله یک عمامه به قیمت سیصد دینار، فرستاد.<ref>الکامل، ج 11، ص 308.</ref>

===عرفات===
او در سال ۵۵۱ یا ۵۵۲ق،<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص 518.</ref> در [[عرفات]] آب‌انبارهایی ساخت و از منطقه «نعمان» به واسطه قنات‌هایی در دل زمین، آب را به آنجا انتقال داد. هر سال در ایام عرفات، با باز کردن قنات‌ها، آب در این آب‌انبارها جاری می‌شد.<ref>الکامل، ج 11، ص 308.</ref> او برای رساندن آب به عرفات، برای اعراب بنی‌شعبه که ساکن مناطق محل عبور آب بودند، مبلغی مقرّر کرد تا آب را بر حاجیان نبندند؛<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص 518؛ رحلة ابن جبیر، ص91.</ref> ولی آنها پس از درگذشت اصفهانی به بستن آب ادامه دادند.<ref>رحلة ابن جبیر، ص91.</ref>

جواد اصفهانی در بالای [[جبل الرحمه]] مسجدی ساخت و پله‌هایی را از پایین تا بالای کوه ایجاد کرد. تا پیش از این، مردم در بالا رفتن از کوه با سختی مواجه بودند.<ref name=":2" />

===منا===
بازسازی [[مسجد خیف]] در [[منا]] از دیگر اقدامات وی است که در این راه اموال فراوانی هزینه کرد.<ref name=":2">الکامل، ج 11، ص 308.</ref>

==سازندگی در مدینه==

===شهر مدینه===
از مهم‌ترین اقدامات جواد اصفهانی در [[مدینه]]، ساختن حصاری در گرداگرد شهر بود،<ref>الکامل، ج11، ص308؛ وفیات الاعیان، ج5، ص144.</ref> که شهر را در برابر حمله اعراب بادیه‌نشین نگه می‌داشت.<ref>مرآة الزمان، ص 154؛ العقد الثمین، ج 2، ص309.</ref> او برای این کار اموال فراوانی صرف کرد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص92.</ref> پس از ساخت حصار، خطیب مدینه جواد اصفهانی را بر منبر دعا می‌کرد.<ref>مرآة الزمان، ص 154؛ العقد الثمین، ج2، ص309.</ref>

برخی، از ساختن دو حصار برای مدینه به دست وی سخن گفته‌اند؛<ref>رحلة ابن جبیر، ص91.</ref> ولی سمهودی (م.۹۱۱ق) از مطری چنین نقل کرده است که جواد اصفهانی گرداگرد مسجدالنبی حصاری ساخت و سپس نورالدین محمود بن زنگی (حک: ۵۴۱–۵۶۹) در سال ۵۵۸ق. حصار دیگری در گرداگرد شهر ساخت. سپس خود او چنین نتیجه‌گیری کرده است که نورالدین محمود حصار دیگری نساخته، بلکه حصار جواد اصفهانی را کامل کرده است.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص270-271.</ref>

اصفهانی، [[مسجد قبا]] را نیز در سال ۵۵۵ق. بازسازی کرد.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص24.</ref> او هر سال برای فقیران و درماندگان ساکن مدینه، اموال و لباس‌هایی را، به مقداری که برای یک سال آنها کافی باشد، می‌فرستاد.<ref name=":3" />

===مسجدالنبی(ص)===
جواد اصفهانی، بخش‌هایی از مسجدالنبی را بازسازی کرد<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص144.</ref> و حجره قبر حضرت محمد(ص) را سنگ‌کاری کرد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> 

او نزدیک مسجدالنبی [[رباط|رباطی]] ساخت تا پس از مرگ در آن دفن شود.<ref>الکامل، ج 11، ص 306-307؛ وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> این رباط، در مقابل [[باب جبرئیل|باب عثمان]] قرار داشت و جواد آن را بر فقیرانِ<ref group="یادداشت">دراویش.</ref> عجم وقف کرده بود.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> مقبره‌ای که او در این رباط برای خود ساخته بود، مقابل حجره قبر حضرت محمد(ص) قرار داشت و در آن پنجره‌ای به سوی پنجره روضه پیامبر(ص) باز می‌شد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص103؛ وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> میان این مقبره و حجره نبوی(ع) تنها ۱۵ ذراع<ref>الکامل، ج11، ص307.</ref> یا به اندازه عرض خیابان<ref>مرآة الزمان، ص155-156؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> فاصله بود.

ذهبی ساخت مدرسه‌ای را در مدینه به جواد اصفهانی نسبت داده است،<ref>سیر اعلام النبلاء، ج20، ص349.</ref> که با توجه به سکوت سایر منابع در این باره، احتمالاً مقصود ذهبی، رباط وی است.

==فرزند==
جواد اصفهانی پسری به نام جلال‌الدین ابوالحسن علی داشت، که چندی وزیر سیف‌الدین غازی بن قطب‌الدین مودود (حک: ۵۶۵–۵۷۶) بود. او در سال ۵۷۴ق. در دُنیسَر<ref group="یادداشت">شهری نزدیک ماردین در منطقه جزیره.</ref> درگذشت و جنازه‌اش را به [[موصل]] و سپس به [[مدینه]] منتقل کردند و در آرامگاه پدرش به خاک سپردند.<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص146-147.</ref>

==درگذشت==
جواد اصفهانی، در زندان قطب‌الدین مودود سلجوقی (حک: ۵۴۴–۵۶۴)، در سال ۵۵۹ق. درگذشت.<ref name=":1" />

==تشییع و دفن==
اصفهانی، در [[موصل]] دفن شد. سپس در سال ۵۶۰ق، بر پایه وصیتش، جنازه‌اش به [[مدینه]] منتقل و در این شهر دفن شد.<ref>الکامل، ج11، ص306؛ وفیات الاعیان، ج5، ص145.</ref> اسدالدین شیرکوه (مقتول.۵۶۴ق) هزینه انتقال تابوت او به [[مدینه]] را تأمین و چند نفر را مأمور کرد که به [[نیابت]] از او [[حج]] بگزارند و چند نفر دیگر را مأمور کرد که در طول مسیر حمل تابوت، برای وی قرآن بخوانند و به هر شهری برسند مردم را به نماز خواندن بر جنازه او فرا بخوانند. در شهرهای تکریت، [[بغداد]]، حلّه، فَید، [[مکه]] و مدینه بر جنازه وی نماز خوانده شد.<ref>الکامل، ج11، ص307.</ref> همچنین جنازه او را وارد [[کوفه]] کردند و گویا در [[آستان مقدس امام علی(ع)|حرم امام علی(ع)]] و [[آستان مقدس امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]] در [[نجف]] و [[کربلا]] طواف دادند.<ref>مرآة الزمان، ص155؛ العقد الثمین، ج2، ص310.</ref>

جواد اصفهانی در زمات حیات دستور داده بود که از [[باب الکعبه|درِ]] قدیمی‌تر [[کعبه]]، که به دستور خود وی با درِ جدیدتری جایگزین شده بود، برایش تابوتی بسازند. پیش از درگذشت نیز وصیت کرد تا پس از مرگ، او را در همین تابوت قرار داده و به گرد کعبه [[طواف]] دهند.<ref>رحلة ابن جبیر، ص92.</ref>

پس از ورود جنازه وی به [[حجاز]]، ابتدا آن را بالای [[جبل الرحمه|کوه عرفات]] بردند<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145؛ مرآة الزمان، ص155؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> و مردم مکه در عرفات گریه‌کنان به استقبال جنازه آمدند. سپس آن را به [[منا]] بردند و شترهایی را برای وی قربانی کردند.<ref>مرآة الزمان، ص155؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> سپس جنازه را به [[مکه]] بردند و در مدت حضور در مکه، روزی چند بار آن را اطراف کعبه طواف می‌دادند. سپس به مدینه منتقل کردند و پس از چند بار طواف به گرد حجره قبر حضرت محمد(ص)، دفن کردند.<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145؛ مرآة الزمان، ص 155؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> ذهبی، این کار را مخالف سنت پیامبر(ص) دانسته است.<ref>تاریخ الاسلام، ص 293.</ref> سپس او را در مقبره‌اش به خاک سپردند.<ref>الکامل، ج11، ص307؛ مرآة الزمان، ص 155-156؛ العقد الثمین، ج 2، ص311.</ref> برخی محل دفن وی را [[بقیع]] ذکر کرده‌اند<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145.</ref> که صحیح نیست.

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22084/%d8%ac%d9%88%d8%a7%d8%af-%d8%a7%d8%b5%d9%81%d9%87%d8%a7%d9%86%d9%8a
 | عنوان = جواد اصفهانی
 | نویسنده = احمد خامه‌یار
}}
* اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد ( -۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
* تاریخ دولة آل سلجوق، محمد بن محمد الاصفهانی ( - ۵۹۷ق)، به کوشش یحیی مراد، بیروت، دارالعلمیه، ۱۴۲۵ق.
* رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد بن جبیر ( -۶۱۴ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
* سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی ( -۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
* العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی ( -۸۳۲ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
* الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
* مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، یوسف بن قزاوغلی سبط ابن الجوزی( - ۶۵۴ق)، حیدرآباد دکن، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۷۱ق.
* الوافی بالوفیات، خلیل بن ابیک الصفدی ( -۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
* وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی ( -۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
* وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبته العِیان، احمد بن محمد بن خلکان ( -۶۸۱ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
{{پایان}}