در حال ویرایش حجابت

[[پرونده:کلید کعبه (سده هشتم قمری).jpg|بندانگشتی|یکی از کهن‌ترین کلیدهای موجود [[کعبه]]، که در سال ۷۶۵ق. ساخته شده  و از جنس مس و زینت‌شده با نقره است و امروزه در متحف الفن الاسلامی در قاهره نگهداری می‌شود. یکی از وظایف منصب حجابتِ کعبه، کلیدداری خانه خدا است.]]
'''حجابت''' یکی از منصب‌های [[کعبه]] است که به پرده‌داری و کلیدداری خانه خدا می‌پردازد. جایگرینی و شستشوی [[پرده کعبه]]، باز و بسته کردن در کعبه و اجازه ورود به کعبه، برخی از وظایف و اختیارات حاجب است.

منصب حجابت از دوره اسلام تا کنون به دستور [[حضرت محمد(ص)]] در میان بنی ابی طلحه به ارث می‌رسد. پیش از اسلام، فرزندان [[حضرت اسماعیل(ع)]]، [[جرهم|جرهمیان]]، خزاعیان و [[بنی‌عبدالدار]] این منصب را بر عهده داشته و برای به دست آوردن آن، جنگ و ستیزهایی روی داده است.  

حجابت، یکی از منصب‌های دربار پادشاهان و اشراف نیز بوده و در طول تاریخ وظایفی مانند خدمت‌گزاری، دربانی و گاه خبررسانی داشته است. این منصب از دوره خلفا وجود داشته و در دوره [[بنی‌عباس|عباسیان]] دارای تشکیلات گسترده‌ای شده است.

==واژه==
{{کعبه عمودی}}
واژه «حجابت»، از ریشه «ح، ج، ب» به معنای منع<ref>معجم مقاییس اللغه، ج2، ص143؛ المصباح، ج2، ص121، «حجب».</ref> یا ستر<ref>الصحاح، ج1، ص107؛ المحکم و المحیط، ج3، ص92، «حجب».</ref> و واژه «حاجب» به معنای شخص پرده‌دار است<ref>العین، ج3، ص86، «حجب».</ref>؛ از این جهت به او حاجب می‌گویند که با پوشاندن شخص یا شیئ خاصی، دیدگان را از تماشای آن منع می‌کند و این وظیفه را بیشتر از راه دربانی انجام می‌دهد.<ref>المحکم و المحیط، ج8، ص453، «سدن».</ref> به شخص حاجب، «حَجَبیّ» گفته می‌شود.<ref>صحیح مسلم، ج2، ص966.</ref> 

البته «پرده‌داری» در کاربرد دیگر خود، تنها به منصب ساخت و تعویض [[پرده کعبه]] اختصاص دارد.<ref name=":0" /> که در برهه‌ای در اختیار [[مصر]] و امروزه با اشراف پادشاه [[عربستان]] انجام می‌شود.<ref name=":0">آثار اسلامی مکه و مدینه، ص96-103.</ref> 

[[سدانت|سِدانت]] به معنای سرپرستی، کلیدداری و خدمت‌گزاری [[کعبه]]<ref>تهذیب اللغه، ج12، ص253؛ کتاب الافعال، ج2، ص144؛ النهایه، ج1، ص340، «سدن».</ref> از ریشه «س، د، ن»<ref group="یادداشت">به معنای پوشاندن.</ref><ref>العین، ج7، ص228؛ تهذیب اللغه، ج12، ص253؛ معجم مقاییس اللغه، ج3، ص150، «سدن».</ref> نیز، به معنای حجابت به کار رفته است.<ref>المصنّف، ج9، ص281-282؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص36؛ ج3، ص410؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص878.</ref> گاه نیز با تردید در همانندی آن دو،<ref>نک: معجم مقاییس اللغه، ج3، ص150، «سدن».</ref> تفاوت‌هایی میان این دو واژه گذاشته شده است؛<ref>انساب الاشراف، ج1، ص55؛ المنتظم، ج2، ص216؛ البدایة و النهایه، ج2، ص210.</ref> چنانچه سدانت را به معنای پرده‌داری بدون نیاز به کسب اجازه از دیگران و حجابت را نیازمند به کسب اجازه شمرده‌اند.<ref>لسان العرب، ج13، ص207، «سدن»؛ المفصل، ج13، ص207.</ref> 

اصطلاح «ولایة البیت» نیز، در اشعار [[جاهلیت]] به معنای حجابت به کار رفته است.<ref>الاصابه، ج4، ص444.</ref> این اصطلاح، در ادبیات قرآنی<ref group="یادداشت">{{آیه|وَمَا لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُوا أَوْلِیَاءَهُ إِنْ أَوْلِیَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ}} و چه چیزی مانع آنان است که خدا عذابشان نکند، در حالی که [مردم مؤمن را] از ورود به مسجدالحرام [و عبادت در آن] با آنکه متولّیان آن نیستند، بازمی‌دارند؛ متولّیانِ [شایسته و واقعیِ ] این [مکان مقدس] فقط پرهیزکارانند، ولی بیشتر مشرکان نمی‌دانند [که تولّیت آنجا شایستۀ آنان نیست.]</ref><ref>سوره انفال(۸)، آیه ۳۴.</ref> به معنای حق اجازه یا جلوگیری از ورود زائران به [[مسجدالحرام]] است که از مشرکان گرفته شد و تنها در اختیار پرهیزکاران نهاده شد.<ref>المیزان، ج9، ص72.</ref>

==حجابت کعبه==
حجابت، یکی از سمت‌های مهم خادمان [[کعبه]] به شمار می‌رود.<ref>نک: انساب الاشراف، ج1، ص59؛ تاریخ الطبری، ج2، ص258-260.</ref> 

===در قرآن و حدیث===
قرآن به تصریح، نامی از منصب حجابت یا سدانت به میان نیاورده است؛ ولی آیاتی درباره خدمت به کعبه و پاکیزه کردن آن از آلودگی‌های ظاهری و باطنی وجود دارد. برای نمونه، آیه {{آیه|وَعَهِدْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهرَا بَیتِی لِلطائِفِینَ وَالْعَاکفِینَ وَالرکعِ السجُودِ}}<ref group="یادداشت">و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که: خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان و اعتکاف‌کنندگان و رکوع‌کنندگان و سجده‌گزاران [از هر آلودگی ظاهری و باطنی] پاکیزه کنید!</ref><ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۹.</ref> به حجابت حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) اشاره دارد. 

در آیاتی دیگر،<ref group="یادداشت">سوره توبه(۹)، آیات ۱۷-۱۹.</ref> صلاحیت آباد کردن [[مسجدالحرام]] را از مشرکان گرفته و این کار را تنها حق مؤمنان دانسته است. این آیات، درباره فخرفروشی برخی از تازه‌مسلمانان بر سر منصب حجابت نازل شد و ارزش ایمان و جهاد را از این منصب‌ها بالاتر دانست. مراد از تازه‌مسلمان‌ها [[عباس بن عبدالمطلب]] به عنوان صاحب [[سقایت]]، شیبة بن عثمان به عنوان صاحب حجابت بودند<ref>و به روایتی همچنین [[حمزه]] به عنوان صاحب عمارت مسجد، یا عثمان بن طلحه بودند.</ref> و مراد از مؤمن و مجاهد [[امام علی(ع)]] بود.<ref>تفسیر مقاتل، ج2، ص163؛ قس: تفسیر قمی، ج1، ص284؛ جامع البیان، ج10، ص68؛ تفسیر عیاشی، ج2، ص83.</ref> 

برخی، آیه {{آیه|إِن اللهَ یأْمُرُکمْ أَن تُؤدواْ الأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا}}<ref group="یادداشت">خدا قاطعانه به شما فرمان می‌دهد که: امانت‌ها را به صاحبانش بازگردانید!</ref><ref>سوره نساء(۴)، آیه ۵۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۸۷.</ref> را ناظر به لزوم بازگرداندن کلیدهای کعبه به دست حاجبان پیشین آن می‌دانند.<ref>المنمق، ص287؛ انساب الاشراف، ج1، ص59؛ ج4، ص23؛ ج9، ص403؛ احکام القرآن، ج2، ص259.</ref>

در احادیث نیز، به منصب حجابت اشاره شده است. برای نمونه [[حضرت محمد(ص)]]، در خطبه‌ای هنگام فتح [[مکه]] در کنار [[کعبه]]، بر بطلان همه امتیازهای [[جاهلیت]] جز [[سقایت]] و حجابت تأکید کرد.<ref>المصنّف، ج9، ص281؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص11، 36، 410؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص878.</ref>
===اختیارات و وظایف===
حاجب [[کعبه]]، بر باز و بسته کردن در کعبه و اجازه وارد شدن به کعبه ولایت دارد. وی گاه از ورود خواص حکومت نیز جلوگیری می‌کرد. در ماجرای اعتراض [[عایشه]] به حضرت محمد(ص) مبنی بر جلوگیری شیبة بن عثمان از ورود وی به درون کعبه، پس از توضیح قانع کننده شیبه، حضرت محمد(ص) به همسرش پیشنهاد داد که به داخل [[حجر اسماعیل]] برود که حجر نیز از کعبه است.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص67.</ref>

برخی از امور کعبه نیز بر عهده حاجب است. برای نمونه، شیبة بن عثمان پرده‌های کعبه را که میراث [[جاهلیت]] به حساب می‌آمد برگرفت<ref>المفصل، ج12، ص20.</ref> و پول آن را صدقه داد.<ref>مجموعة الحدیث، ج4، ص66.</ref> البته برگرفتن پرده از کعبه در زمان مهدی [[بنی‌عباس|عباسی]]، منوط به اجازه خلیفه بوده است.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص133؛ تاریخ الاسلام، ج9، ص371.</ref> سادن، امروزه نیز مسؤولیت تعویض و شستشوی پرده کعبه و تعطیر آن را عهده‌دار است.<ref name=":4" />

حاجبان گاه به سلیقه خود در معماری کعبه دست می‌بردند و به آراستگی ظاهری کعبه می‌پرداختند. برای نمونه، در سال ۴۳۰ق. حاجبان کعبه با الهام از بازسازی [[عبدالله بن زبیر]] بر پایه روایت عایشه، [[حجر الاسود|حجرالاسود]] را داخل دیوار کعبه جای دادند و پوششی از نقره بر گرد آن ساختند.<ref>تاریخ الاسلام، ج25، ص47.</ref>

حاجبان در سده‌های نخستین، جایگاه ویژه‌ای داشته و از طبقه اشراف جامعه به شمار می‌آمدند.<ref>معجم قبائل العرب، ج1، ص30.</ref> پست حجابت گاه دارای کارکرد سیاسی نیز بوده و حاجبان در منازعات سیاسی دخالت داده می‌شدند<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص377؛ المنتظم، ج10، ص27.</ref> و گاه خانه آنان به عنوان مأمنی برای مردم در جنگ‌ها به شمار می‌رفت.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص126.</ref>
==پیشینه==
کاربست حجابت در پرده‌داریِ عبادتگاه‌ها از پیشینه‌ای طولانی برخوردا بوده و نمونه آن در ادیان و فرهنگ‌های دیگر و همچنین بعد از ظهور اسلام نیز به کار رفته است.<ref name=":1">البدایة و النهایه، ج2، ص58؛ البلدان، ص617؛ البدء و التاریخ، ج6، ص104.</ref>
===حجابت کعبه قبل از ظهور اسلام===
حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) نخستین حاجبان کعبه بودند و بعد از آنها تا ظهور اسلام طوایف مختلفی عهده‌دار این مسئولیت شدند که عبارتند از:
====بنی‌اسماعیل====
نخستین حاجبان [[کعبه]] را بر پایه قرآن،<ref group="یادداشت">{{آیه|وَعَهِدْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهرَا بَیتِی لِلطائِفِینَ وَالْعَاکفِینَ وَالرکعِ السجُودِ}}

و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که: خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان و اعتکاف‌کنندگان و رکوع‌کنندگان و سجده‌گزاران [از هر آلودگی ظاهری و باطنی] پاکیزه کنید!</ref><ref name=":2" /> [[حضرت ابراهیم(ع)]] و [[حضرت اسماعیل(ع)]] دانسته‌اند، که از جانب خداوند به پاکیزه کردن کعبه از پلیدی دستور یافتند.<ref>تفسیر مقاتل، ج1، ص138؛ جامع البیان، ج1، ص423-424؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص227-228؛ تفسیر قمی، ج1، ص59.</ref> تا زمان زنده بودن حضرت اسماعیل(ع)، منصب حجابت در اختیار او بود.<ref>البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> پس از درگذشت او سه باور درباره حاجبان کعبه وجود دارد که چنین است: 

#بر پایه روایتی، پس از درگذشت حضرت اسماعیل(ع)، حجابت در اختیار فرزندش نابت<ref group="یادداشت">نبت.</ref> و پس از او در اختیار «مُضاض بن عمرو» رهبر قبیله [[جرهم|جُرهُم]] قرار گرفت.
#بر پایه روایتی دیگر، حاجبان پس از حضرت اسماعیل(ع) چنین بوده‌اند: قیدر بن اسماعیل(ع)،<ref group="یادداشت">قیذار یا قیدار بن اسماعیل(ع).</ref><ref>تاریخ الطبری، ج1، ص314؛ المنتظم، ج1، ص304.</ref> نبت بن قیدر، تیمن بن نبت، نابت بن هَمیسَع بن تیمن. پس از او جرهمیان والیان کعبه بودند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص111؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ قس: انساب الاشراف، ج1، ص12.</ref>
#برخی برای جمع میان این دو روایت، جرهمیان را والیان مکه پس از نابت بن اسماعیل(ع)، و بنی‌اسماعیل را پیوسته حاجبان کعبه دانسته‌اند.<ref name=":3" /> بر این پایه، حاجبان کعبه پس از حضرت اسماعیل(ع) چنین بوده‌اند: نابت، امین، یشجُب بن امین، همیسع، أدد، عدنان و معد.<ref name=":3">تاریخ یعقوبی، ج1، ص223-222.</ref>

====جرهمیان====
در جریان انتقال حجابت به جرهمیان، مقاومتی از بنی‌اسماعیل به ثبت نرسیده است، که شاید از این جهت باشد که آن‌ها از طرف مادر خویش، که همسر حضرت اسماعیل(ع) بود، منسوب به این قبیله بودند و از سویی جنگ در [[مکه]] را حرام می‌شمردند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص113.</ref> گمان‌های دیگری نیز برای مقاومت نکردن بنی‌اسماعیل گفته شده است. مانند کمی جمعیت و نبود قدرت<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ المنتظم، ج2، ص321.</ref><ref group="یادداشت">که این نظر مخالفانی دارد.</ref><ref>البدایة و النهایه، ج2، ص184.</ref> و مانند مهاجرت بسیاری از بنی‌اسماعیل از مکه، و ملاحظه‌کاری آنها.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref> در طول این مدت منصب حجابت، میان نخست‌زادگانِ هر حاجب به ارث می‌رسید.<ref>المنتظم، ج2، ص321.</ref> 

پس از تسلط جرهمیان بر منصب حجابت کعبه، قبیله قطوراء<ref group="یادداشت">این قبیله، به همراه جرهم از [[یمن]] به مکه مهاجرت کرده و در ناحیه جنوبی آن ساکن شده بودند.</ref> برای گرفتن این منصب به رهبری سَمَیدَع با جرهمیان و بنی‌اسماعیل به جنگ پرداختند. سرانجام این جنگ به نفع جرهم رقم خورد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص112؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> و استقرار آن‌ها بر منصب حجابت را برای مدتی طولانی تضمین کرد.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref> 

پس از چندی جرهمیان حجابت و امارت را از دست دادند. سبب زوال قدرت و هلاکت جرهمیان، ظلم نسبت به هدایا و نذورات کعبه و نیز تازه واردان به حرم امن الهی دانسته شده است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص113-114؛ اخبار مکه، ج1، ص80.</ref> جرهمیان پرده‌داری را بدانجا رسانده بودند که در کعبه مرتکب فحشا می‌شدند. داستان إساف و نائله، مرد و زنی که در اثر ارتکاب زنا به دو سنگ مسخ شدند مربوط به این زمان است.<ref>المنمق، ص282؛ المنتظم، ج2، ص321؛ البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref> آن‌ها در اثر ظلم و ستمی که روا داشتند پیوسته رو به کاستی نهادند و فرزندان اسماعیل که اکثر آن‌ها اینک در بیرون مکه زندگی می‌کردند رو به افزونی گذاردند و این خود سبب غلبه یافتن اسماعیلیان بر آن‌ها شد. برخی از جرهمیان به قبائل [[یمن|یمنی]] پیوسته و برخی میان مکه و [[مدینه|یثرب]] ساکن شده و رفته رفته به سبب بیماری هلاک شدند<ref>انساب الاشراف، ج1، ص12.</ref> و به روایتی پس از ملحق شدن به قبیله‌های حبشی در اثر سیل هلاک گشتند.<ref>المنمق، ص283؛ المنتظم، ج2، ص322.</ref> بر پایه روایتی عامر، آخرین حاجب و رهبر جرهمیان پس از آن که خود را شکست خورده دید، توبه کنان به [[حجر الاسود|حجرالاسود]] متوسل شد اما کارگر نیفتاد.<ref>المنتظم، ج2، ص322.</ref> 

====خزاعیان====
درباره سرنوشت حجابت کعبه پس از جرهمیان، سه روایت وجود دارد:

#[[عمرو بن لحی|عمرو بن لُحَی]] به کمک بنی اسماعیل<ref group="یادداشت">یا [[بنی‌کنانه|بنی کنانه]] تیره‌ای از بنی اسماعیل، و به روایتی بدون دخالت بنی‌اسماعیل.</ref> به جنگ جرهمیان رفت و آن‌ها را برای همیشه شکست داد و از مکه بیرون کرد.<ref>الاصنام، ص8؛ المنمق، ص287-288؛ قس: السیرة النبویه، ج1، ص113؛ البدایة و النهایه، ج2، ص187.</ref> این نزاع در زمان «أدد» جد عدنان روی داد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref> این گروه، تیره خزاعه را که عمرو بن لحی جد یا رئیس آن است، تیره‌ای از بنی اسماعیل به شمار می‌آورند.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref><ref group="یادداشت">لیک بسیاری از تاریخ‌نگاران، خزاعه را قبیله‌ای به جای مانده از قوم سبأ در جریان تخریب سد مأرب می‌دانند که به مکه مهاجرت کرده بودند.</ref><ref>انساب الاشراف، ج1، ص12؛ تاریخ بلعمی، ج3، ص7؛ البدایة و النهایه، ج2، ص156.</ref> اینگونه پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان، به دست خزاعیان افتاد.
#با هلاکت جرهمیان به سبب بیماری یا غرق گشتن آن‌ها در سیل<ref>المنمق، ص282-283؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref> این سمت نخست در اختیار وَکیع بن سلَمه منسوب به [[ایاد|قبیله ایاد]] از قبائل بنی اسماعیل<ref>المنمق، ص283-284.</ref> قرار گرفت.<ref>المنمق، ص283؛ الاعلام، ج8، ص117.</ref> وی شخصی راست پیشه و حکیم<ref>المحبر، ص136.</ref> و از قاضیان معروف [[جاهلیت|جاهلی]] به شمار می‌آمد.<ref>الاعلام، ج8، ص117.</ref>‏ پس از مرگ وی، میان دو تیره مضر و إیاد از قبائل بنی اسماعیل اختلاف افتاد و با پافشاری دو تن از مضر به نام‌های عدوان و فهم، قبیله إیاد مجبور به کوچ شدند. آن‌ها پیش از کوچ، رکن را مخفی کردند. خزاعیان از این فرصت بهره جستند و به مضریان پیشنهاد دادند در عوض تحویل رکن، منصب حجابت را در اختیار آن‌ها گذارند؛ و اینگونه منصب حجابت از میان بنی اسماعیل خارج و در اختیار خزاعه قرار گرفت.<ref>المنمق، ص284-285؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص238.</ref>
#با الهام از اشعار به جای مانده، پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان نخست به عمرو بن حارث منسوب به قبیله غسان از قبائل ساکن [[شام]]<ref>الانساب، ج10، ص42.</ref> و سپس خزاعیان رسید؛<ref>المنتظم، ج2، ص322؛ الکامل، ج2، ص43.</ref> ولی ابن هشام (م.۲۱۸ق)، عمرو بن حارث را فردی غبشانی از تیره‌های خزاعه دانسته و آخرین حلقه حاجبان خزاعی را حلیل بن حبشیه می‌خواند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ انساب الاشراف، ج1، ص55.</ref>

با تسلط خزاعه بر منصب حجابت، بت‌پرستی در مکه رواج یافت. عمرو بن لُحَی در سفری که به شام داشت با مشاهده بت‌پرستی و استشفای از بتان، برخی از آن بت‌ها را برگرفته و در اطراف کعبه قرار داد. مکیان نیز بنا بر عادت پیشین خود در تقدیس سنگ‌ها، این بار به تقدیس بتان روی آوردند.<ref>الاصنام، ص8؛ المنمق، ص288؛ قس: الاعلام، ج5، ص84.</ref> بنی‌اسماعیل در زمان نضر بن کنانه هفتمین نواده عدنان، خزاعیان را از مکه بیرون کردند؛<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص271ـ272؛ المسالک و الممالک، ج1، ص384-388؛ معجم البلدان، ج5، ص186.</ref> ولی گویا دیری نپایید که خزاعیان بازگشته و چون بیشتر بنی‌اسماعیل در خارج از مکه ساکن بودند، نضر بن کنانه تاب مقابله در برابر آن‌ها نیاورد و سرانجام از میان دو منصب حجابت و [[سقایت]]، تنها به سقایت بسنده کرد.<ref>تاریخ بلعمی، ج3، ص7.</ref> قبیله خزاعه، به مدت سیصد سال حاجبان کعبه بودند.<ref>مروج الذهب، ج2، ص32.</ref>
====قصی بن کلاب و بنی‌عبدالدار====
دومین تلاش بنی‌اسماعیل برای گرفتن منصب حجابت از خزاعیان، به رهبری قُصَی بن کلاب انجام شد. او پانزدهمین نواده عدنان و نام اصلیش زید بود.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ المعارف، ص70.</ref> او که با دختر حلیل بن حبشیه، رئیس وقت خزاعه و کلیددار کعبه<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117.</ref> ازدواج کرده بود،<ref>الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ الطبری، ج2، ص255.</ref> پس از درگذشت حلیل دعوی حجابت کرد.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص55ـ56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص239؛ تاریخ الطبری، ج2، ص256.</ref>

در زمان قصی چندین دستیار حاجب برای پاسداری از کعبه تعیین شد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص239.</ref> پس از قصی، نوبت به فرزند وی «عبدالدار» و سپس پسرش «عثمان» و پس از او نوادگانش «عبدالعُزی بن عثمان»، «أبی طلحه عبدالله بن عبدالعُزی» و «طلحة بن ابی طلحة» می‌رسد.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص59.</ref> عبدالدار برادر بزرگ‌تر عبد مناف جد اعلای [[حضرت محمد(ص)]] به شمار می‌رود و با وجود ضعف عقلانی<ref>المنمق، ص390؛ المحبر، ص379.</ref> و برتری عبد مناف<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص209.</ref> این منصب به او داده شد.<ref>المنمق، ص188.</ref> برخی سبب آن را، علاقه زیاد قصی به او و نخست‌زاده بودنِ وی دانسته‌اند.<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص259؛ انساب الاشراف، ج1، ص59.</ref>

به هر رو این انتخاب، موجب پدید آمدن تنش میان فرزندان دو برادر شد.<ref group="یادداشت">گرچه برخی دلیل بروز این نزاع را دو منصب رفادت و سقایتی دانسته‌اند که عبدالدار پس از مرگ قصی آن را از برادرش عبد بن قصی گرفته بود.</ref><ref>انساب الاشراف، ج1، ص61ـ62.</ref> این اختلاف در زمانی روی داد که عبدالمطلب تنها نخست‌زاده‌اش حارث را داشت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص247-248.</ref> در یک طرف نزاع، بنی عبد مناف<ref group="یادداشت">هاشم، مطلب و نوفل.</ref> و متحدان آنها از بنی‌اسد و [[بنی‌زهره]] و [[بنی‌تیم]] و بنی‌حارث، و در طرف دیگر، [[بنی‌عبدالدار]] و متحدانشان [[بنی‌مخزوم]]، [[بنی سهم|بنی‌سَهم]]، [[بنی‌جمح|بنی‌جُمَح]]، و بنی‌عَدِی قرار گرفتند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص130-131؛ الطبقات، ج1، ص64، 209؛ قس: تاریخ یعقوبی، ج1، ص248.</ref> پیش از جنگ، هر دو جناح با آدابی ویژه پیمانی سخت بر حمایت از یکدیگر بستند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص132؛ الطبقات، ج1، ص63؛ المحبر، ص166.</ref><ref group="یادداشت">کاربست اصطلاحات أحلاف، و لعَقَة الدم درباره بنی عبدالدار مربوط به این مراسم است.</ref> کار به جنگ نیانجامید و با مصالحه میان منصب‌ها و تقسیم آنها تمام شد و حجابت هم‌چنان در میان خاندان عبدالدار باقی ماند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص132؛ الطبقات، ج1، ص63؛ المحبر، ص166.</ref>

===حجابت کعبه پس از ظهور اسلام===
این منصب در دوره اسلامی ارزشی مضاعف یافت.<ref>المحبر، ص241.</ref> پس از فتح [[مکه]]، حضرت محمد(ص) کلید کعبه را از عثمان بن طلحه گرفت<ref>المغازی، ج2، ص833؛ السیرة النبویه، ج2، ص411؛ الطبقات، ج2، ص104.</ref> و پس از پاکیزه کردن کعبه، به خود او و به نقلی به شیبة بن عثمان یا به هر دوی آن‌ها یا نخست به عثمان بن طلحه و سپس به شیبه بازگرداند.<ref>المغازی، ج2، ص837-838؛ الاستیعاب، ج2، ص712؛ البدء و التاریخ، ج4، ص110.</ref><ref group="یادداشت">به باور برخی، عثمان بن طلحه از این منصب به نفع شیبه صرف نظر کرد.</ref><ref>التحریر و التنویر، ج4، ص161.</ref> حضرت محمد(ص) همراه با دادن این منصب به وی، بر همیشگی بودن این حق برای بنی أبی طلحه<ref>المغازی، ج2، ص838؛ الطبقات، ج2، ص104؛ الاستیعاب، ج2، ص713.</ref> و به نقلی بنی طلحه<ref>المعجم الاوسط، ج1، ص155ـ156؛ المعجم الکبیر، ج11، ص98.</ref> تأکید کرد<ref group="یادداشت">با این بیان: «جز ظالم آن را بازنستاند.»</ref><ref>المغازی، ج2، ص837-838؛ السیرة النبویه، ج2، ص412؛ المعجم الاوسط، ج1، ص155ـ156.</ref> و به حاجب سفارش کرد از نذورات کعبه سوء استفاده نکند.<ref>المغازی، ج2، ص837-838؛ السیرة النبویه، ج2، ص104، 412.</ref> درباره دادن کلید به شیبه<ref>تاریخ الاسلام، ج2، ص551.</ref> و عثمان تردید شده است؛ سبب این تردید، اسلام نداشتن شیبه<ref>المغازی، ج3، ص909؛ السیرة النبویه، ج2، ص444؛ انساب الاشراف، ج1، ص464-465.</ref> و عثمان<ref>الاستیعاب، ج3، ص1034؛ البدایة و النهایه، ج3، ص17.</ref> در آن موقع است.<ref group="یادداشت">البته اسلام نداشتن عثمان در آن موقع، با مخالفت ابن حجر (م.۸۵۲ق) مواجه شده است.</ref><ref>الاصابه، ج4، ص373.</ref>

در جریان برگرداندن کلید کعبه به [[بنی‌عبدالدار]]، برخی به تمایل [[بنی‌هاشم]] برای به دست آوردن این منصب و مخالفت حضرت محمد(ص) اشاره کرده‌اند.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص412؛ عیون الاثر، ج2، ص227؛ البدایة و النهایه، ج4، ص301.</ref> بر پایه نقلی، حضرت محمد(ص) در پاسخ عباس عموی خویش به ترجیح منصب [[سقایت]] بر حجابت اشاره کرد.<ref>الطبقات، ج4، ص18.</ref> برخی نیز، به دادن منصب حجابت به عباس و بازستانده شدن آن از وی اشاره کرده‌اند.<ref>انساب الاشراف، ج9، ص403.</ref>

با تصریح حضرت محمد(ص) بر جاودانی ماندن حجابت در میان بنی طلحه، این منصب همچنان در بین خاندان بنی شیبه که منسوب به شیبة بن عثمان هستند<ref>تاریخ الاسلام، ج4، ص238.</ref> به جای مانده است.<ref>الاعلام، ج3، ص181.</ref> نام برخی از این کلیدداران چنین است: 

*مسلم بن شیبه که پس از وفات پدر در سال ۵۹ق.<ref>شذرات الذهب، ج1، ص268.</ref> عهده‌دار این منصب گشت و از صحابه به شمار آمده است؛<ref>الاصابه، ج6، ص85.</ref>
*ابوالمحاسن محمد بن علی الشیبی (م.۸۳۷ق) فقیه شافعی و قاضی مکه و صاحب کتاب تمثال الأمثال؛<ref>الاعلام، ج6، ص287.</ref>
*محمد بن زین العابدین بن محمد (م.۱۲۵۳ق) صاحب کتاب مناسک الحج؛<ref>الاعلام، ج6، ص133.</ref>
*عبدالعزیز الشیبی (م.۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م)؛<ref>[https://www.alyaum.com/articles/793418 الشیخ عبد العزیز الشیبی]، الیوم؛ گرفته شده در ۲۵ اسفند ۱۳۹۸ش.</ref>
*عبدالقادر الشیبی (م.۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م)؛<ref>[https://www.albayan.ae/five-senses/east-and-west/2014-10-24-1.2228378 رحیل سادن الکعبة عبد القادر الشیبی]، البیان؛ گرفته شده در ۲۵ اسفند ۱۳۹۸ش.</ref>
*صالح زین العابدین الشیبی، تا امروزه.<ref name=":5">[https://www.almowaten.net/2014/10/%D9%85%D9%83%D8%A9-%D8%AA%D9%88%D8%AF%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%A8%D9%8A-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%B4%D8%AD-%D9%84%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%85-%D9%85%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84/ مکة تودع الشیبی والمرشح لتسلم مفتاح الکعبة صالح زین العابدین]، المواطن؛ [https://www.almowaten.net/2019/08/%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%A8%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%83-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B5%D9%84-%D9%8A%D8%B3%D9%84%D9%85-%D9%83%D8%B3%D9%88%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B9%D8%A8%D8%A9/ نیابة عن الملک.. الفیصل یسلم کسوة الکعبة لکبیر السدنة]، المواطن؛ گرفته شده در ۲۵ اسفند ۱۳۹۸ش.</ref>

===امروزه===
«پرده‌داری» در کاربرد دیگر خود، که تنها به منصب ساخت و تعویض [[پرده کعبه]] اختصاص دارد، امروزه با اشراف پادشاه [[عربستان]] انجام می‌شود<ref name=":0" /> و سادن، مسؤولیت تعویض و شستشوی [[پرده کعبه]] و تعطیر آن را عهده‌دار است.<ref name=":4">نک: الجامع اللطیف، ص107؛ تحصیل المرام، ج1، ص255.</ref> امروزه بزرگِ منصب سدانت، صالح زین العابدین الشیبی است.<ref name=":5" />
===کتاب‌شناسی===
فارغ از اطلاعات موجود در کتاب‌های مفصل تاریخی، تک نگاره‌هایی در زمینه حجابت کعبه وجود دارد؛ برای نمونه، رساله «الحجابة» نوشته جاحظ (م.۲۵۵ یا ۲۵۶ق) در باب آداب حجابت نگاشته شده است.<ref name=":1" />

تفاخرها، نزاع‌ها، و گاه جنگ‌هایی که بر سر تصاحب حجابت صورت می‌گرفت، از خود میراث ادبی هنگفتی بر جا گذاشته است. تاریخ‌نویسان با تفصیل زیاد جزئیات این حوادث را نوشته‌اند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص128؛ المنمق، ص284، 290؛ انساب الاشراف، ج1، ص56.</ref>

==حجابتِ دربار بزرگان==
حجابت، یکی از منصب‌های با اهمیتِ دربار پادشاهان و اشراف نیز بوده است.<ref>تاریخ خلیفه، ص141؛ المحبر، ص259؛ صبح الاعشی، ج5، ص296.</ref> نمونه‌هایی از استفاده از حاجب به معنای کارگزار دربار اشراف و بزرگان در دوره نخست ظهور [[اسلام]] در [[مدینه]] و سپس پایتخت‌های دیگر خلافت اسلامی<ref>صبح الاعشی، ج5، ص423.</ref> و در زمان خلفای پس از [[حضرت محمد(ص)]]<ref>الطبقات، ج3، ص237؛ تاریخ الطبری، ج4، ص187، 189؛ الاصابه، ج6، ص546.</ref> توسط بردگان<ref>المحبر، ص258ـ259؛ صبح الاعشی، ج5، ص422-423.</ref> به چشم می‌خورد. 

===دوره خلفا===
حاجب در دوره [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] به عنوان خدمت‌گزار،<ref>الطبقات، ج3، ص237؛ تاریخ الطبری، ج4، ص187، 189؛ الاصابه، ج6، ص546.</ref> دربان و هوادار<ref>الطبقات، ج3، ص218؛ المعرفة و التاریخ، ج2، ص474؛ انساب الاشراف، ج10، ص340.</ref> و گاه خبررسان<ref>صبح الاعشی، ج5، ص422.</ref> ایفای نقش می‌کرد. گاهی نیز از نفوذ اجتماعی خود به نفع مصالح شخصی سوء استفاده می‌کرد.<ref>انساب الاشراف، ج6، ص139.</ref> 

حاجب، در دوره [[عثمان بن عفان|عثمان]] با ارتقای رتبه، گاه به عنوان فرستاده ویژه خلیفه خدمت می‌کرد و برای پی‌گیری شکایت‌های مردم از والیان، به آن محل اعزام می‌شد.<ref>انساب الاشراف، ج6، ص171.</ref> حاجب از راه نامه‌نگاری، خلیفه را در جریان اوضاع حکمرانان قرار می‌داد.<ref>انساب الاشراف، ج13، ص15.</ref> گاهی خمس را برای وی ارسال می‌کرد<ref>البدایه و النهایه، ج6، ص350.</ref> و مهر مخصوص خلیفه را نیز در اختیار داشت.<ref>انساب الاشراف، ج6، ص181.</ref> 

حجابت در دوره [[امام علی(ع)]] در نقش دربان،<ref>نک: مقاتل الطالبیین، ص20؛ البدایة و النهایه، ج9، ص132.</ref> خدمتگزار<ref>الغارات، ج1، ص106؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص211؛ تاریخ الاسلام، ج3، ص643.</ref> و صاحب نفوذ در بیت المال<ref>الغارات، ج1، ص55ـ57.</ref> بر عهده قنبر بود.<ref>تاریخ دمشق، ج49، ص291؛ صبح الاعشی، ج5، ص423.</ref> 

در دوره کوتاه خلافت [[امام حسن(ع)]] نیز حجابت را بر عهده سالم یا قنبر دانسته‌اند<ref>التنبیه و الاشراف، ص261.</ref> و برخی وجود چنین منصبی را در آن زمان انکار کرده‌اند.<ref>صبح الأعشی، ج3، ص296.</ref> 

برخی از اشراف یا بزرگان قوم نیز برای خود حاجبانی داشتند؛ برای نمونه، «ذکوان» را به عنوان حاجب [[عایشه]] معرفی کرده‌اند.<ref>الطبقات، ج8، ص60؛ البدایة و النهایه، ج8، ص93.</ref> 

===دوره اومیان===
با آغاز حکومت [[بنی‌امیه|امویان]] و تبدیل دارالخلافه به دارالسلطنه، منصب حجابت گسترش یافته و از تشکیلات بزرگی برخوردار شد.<ref>انساب الاشراف، ج9، ص116؛ تاریخ ابن خلدون، ج1، ص358-360 و برای آگاهی بیشتر نک: EI (The Encyclopaedia of Islam), hadjib.</ref> برای نخستین بار در زمان حکمرانی عبدالملک بن مروان (۲۶-۸۶ق)، به پرده‌داری پادشاهان نیز «حجابت» گفته شد.<ref>صبح الاعشی، ج4، ص20.</ref> 

===دوره عباسیان===
در دوره [[بنی‌عباس|عباسیان]] روحیه اشرافیت و کناره‌گیری از رعیت به تدریج موجب شد حاجب از یک دربان، به واسطه‌ای میان دولت و ملت ارتقا یابد.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج1، ص358-360.</ref> در دوره موفق عباسی (م.۲۷۸ق) لقب «حاجب الحجاب» پدیدار شد<ref>نک: شذرات‌الذهب، ج4، ص190؛ الاعلام، ج3، ص341.</ref> که نشان از تشکیلات بزرگ حجابت دارد و برای مقتدر عباسی (م.۳۲۰ق) هفتصد حاجب ذکر کرده‌اند.<ref>البدایة و النهایه، ج10، ص100؛ صبح الاعشی، ج4، ص20.</ref>
==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22190/حجابت
 | عنوان = حجابت
 | نویسنده = گروه مطالعات اجتماعی 
}}
*'''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''احکام القرآن'''، احمد بن علی الجصاص ( -۳۷۰ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی( -۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
*'''الاستیعاب فی معرفه الاصحاب'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق.)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۲۹ق.
*'''الاصابه فی تمییز الصحابه'''، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
*'''الاصنام'''، تنکیس الاصنام (تاریخ پرستش تازیان پیش از پدیده اسلام). هشام بن محمد الکلبی ( -۲۰۴ق.)، تحقیق احمد زکی پاشا، ترجمه محمد رضا جلالی نائینی، تهران، تابان، ۱۳۴۸ش.
*'''الاعلام'''، خیر الدین بن محمود الزرکلی ( -۱۳۹۶ق.)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
*'''الانباء فی تاریخ الخلفاء'''، محمد بن علی ابن العمرانی (۵۸۰ ش)، به کوشش قاسم السامرائی، القاهره، الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق.
*'''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری ( -۲۷۹ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
*'''الانساب'''، عبدالکریم السمعانی ( -۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائره المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق.
*'''البدء والتاریخ'''، المطهر المقدسی ( -۳۵۵ق.)، تحقیق سمیر شمس، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م.
*'''البدایه و النهایه فی التاریخ'''، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
*'''البلدان'''، ابن الفقیه احمد بن محمد بن اسحاق ( -۳۶۵ق.)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
*'''تاریخ ابن خلدون''' (ال‍ع‍ب‍ر و دی‍وان ال‍م‍ب‍ت‍داء و ال‍خ‍ب‍ر ف‍ی ای‍ام ال‍ع‍رب و ال‍ع‍ج‍م و ال‍ب‍رب‍ر و م‍ن ع‍اص‍ره‍م م‍ن ذوی ال‍س‍ل‍طان الاک‍ب‍ر)، عبدالرحمن بن محمد عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون ( -۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده و سهیل صادق زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر'''، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی ( -۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
*'''تاریخ بلعمی (تاریخنامه طبری)'''، محمد بن جریر الطبری، ترجمه محمد بن محمد بلعمی ( -۳۲۵ق.)، به کوشش محمد روشن، سروش، ۱۳۷۸ش. و البرز، ۱۳۷۳ش.
*'''تاریخ خلیفه بن خیاط'''، خلیفه بن خیاط( -۲۴۰ق.)، به تحقیق مصطفی نجیب فواز و حکمت کشلی فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
*'''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''تاریخ مدینه دمشق'''، علی بن الحسن ابن عساکر ( -۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
*'''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی ( -۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
*'''التحریر والتنویر'''، محمد بن الطاهر بن عاشور ( -۱۳۹۳ق.)، بیروت، موسسه التاریخ، ۱۴۲۱ق.
*'''تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام'''، محمد بن احمد الصباغ ( -۱۳۲۱ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
*'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
*'''تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم)'''، عبدالرحمن بن محمد ابن ابی حاتم ( -۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۱۹ق.
*'''تفسیر العیاشی'''، محمد بن مسعود العیاشی ( -۳۲۰ق.)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
*'''تفسیر القمی'''، علی بن ابراهیم قمی ( -۳۰۷ق.)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
*'''تفسیر مقاتل بن سلیمان'''، ( -۱۵۰ق.)، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق.
*'''التنبیه و الاشراف'''، علی بن الحسین المسعودی ( -۳۴۶ق.)، بیروت، دارالصعب، بی‌تا.
*'''تهذیب اللغه'''، الازهری ( -۳۷۰ق.)، به کوشش محمد عوض، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۲۰۰۰م.
*'''جامع البیان عن تاویل ای القرآن (تفسیر الطبری)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
*'''الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و بناء البیت الشریف'''، محمد ابن ظهیره ( -۹۸۶ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق.
*'''سنن ابن ماجه'''، محمد بن زید الربعی ابن ماجه ( -۲۷۵ق.)، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
*'''السیرة النبویه و آثار المحمدیه'''، زینی دحلان ( -۱۳۰۴ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''شَذَراتُ الذَهَب فی اخبار من ذَهَب'''، عبدالحی بن عماد ( -۱۰۸۹ق.)، به کوشش عبدالقادر الارنووط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
*'''صبح الاعشی فی صناعة الانشاء'''، احمد بن علی قلقشندی ( -۸۲۱ق.)، به کوشش سهیل صادق زکار، دمشق، وزاره الثقافه، ۱۹۸۱م.
*'''الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)'''، اسماعیل بن حماد الجوهری ( -۳۹۳ق.)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
*'''صحیح مسلم بشرح النووی (ال‍م‍ن‍ه‍اج ف‍ی ش‍رح ص‍ح‍ی‍ح م‍س‍ل‍م ب‍ن ال‍ح‍ج‍اج)'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱-۶۷۶ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد ( -۲۳۰ق.)، بیروت، دارالصادر، ۱۴۰۹ق.
*'''العین'''، الخلیل بن احمد الفراهیدی ( -۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
*'''عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیره النبویه)'''، فتح‌الدین محمد ابن سید الناس ( -۷۳۴ق.)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.
*'''الغارات'''، ابراهیم بن محمد الثقفی ( -۲۸۳ق.)، به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
*'''الکامل فی التاریخ'''، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
*'''کتاب الافعال'''، علی ابن القطاع ( -۵۱۵ق.)، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
*'''لسان العرب'''، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰-۷۱۱ق.)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
*'''مجموعة الحدیث علی ابواب الفقه'''، محمد بن عبدالوهاب ( -۱۲۰۶ق.)، به کوشش خلیل ابراهیم، الریاض، جامعة الامام محمد بن مسعود، ۱۴۰۴ق.
*'''المحبر'''، محمد بن حبیب ( -۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده.
*'''المحکم و المحیط الاعظم'''، علی بن اسماعیل ابن سیده ( -۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.
*'''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، علی بن الحسین المسعودی ( -۳۴۶ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
*'''مسند الامام احمد بن حنبل'''، احمد بن حنبل (م۲۴۱ق.)، قاهره، مؤسسة القرطبه.
*'''المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی'''، احمد بن محمد بن علی، الفیومی ( -۷۷۰ق.)، قم، دارالهجره، ۱۴۰۵ق.
*'''المصنّف'''، عبدالرزاق الصنعانی ( -۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
*'''المعارف'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
*'''المعجم الاوسط'''، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰-۳۶۰ق.)، تحقیق طارق بن عوض الله و عبدالحسن بن ابراهیم الحسینی، قاهره، دارالحرمین، ۱۴۱۵ق.
*'''معجم البلدان'''، یاقوت بن عبدالله الحموی ( -۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
*'''المعجم الکبیر'''، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰-۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
*'''معجم قبائل العرب القدیمه و الحدیثه'''، عمر رضا کحاله، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ق.
*'''معجم مقاییس اللغه'''، احمد بن فارس ( -۳۹۵ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
*'''المعرفة والتاریخ'''، یعقوب بن سفیان الفسوی ( -۲۷۷ق.)، به کوشش العمری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق.
*'''المغازی'''، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
*'''المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام'''، جواد علی عبیدی (۱۳۲۴-۱۴۰۸ق.)، بیروت، دارالساقی، ۱۴۲۲ق.
*'''مقاتل الطالبیین'''، ابوالفرج الاصفهانی ( -۳۵۶ق.)، به کوشش مظفر، قم، دارالکتاب، ۱۳۸۵ق.
*'''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم'''، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی ( -۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
*'''المنمق فی اخبار قریش'''، محمد بن حبیب ( -۲۴۵ق.)، به کوشش خورشید احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
*'''المیزان فی تفسیر القرآن'''، سید محمد حسین طباطبایی (۱۲۸۲-۱۳۶۰ش.)، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
*'''النهایه فی غریب الحدیث و الاثر'''، ابن اثیر ( -۶۰۶ق.)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.
*'''وقعة صفین'''، ابن مزاحم المنقری ( -۲۱۲ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق.
{{پایان}}