| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| [[پرونده:حجر الاسود.jpeg|بندانگشتی|حجرالاسود.]]
| | '''حجرالاسود'''، سنگی بهشتی نصب شده در رکن شرقی کعبه است. |
| '''حجرالاسود''' سنگی نصب شده در [[رکن حجرالاسود|رکن شرقی کعبه]] است، که [[استلام]] آن مورد سفارش [[حضرت محمد(ع)|پیامبر(ع)]] و [[امامان(ع)]] قرار گرفته است. بر اساس روایات اسلامی، پیشینه این سنگ به زمان [[حضرت آدم(ع)]] می گردد. این سنگ در طوفان [[حضرت نوح(ع)|نوح]] بر [[کوه ابوقبیس]] در [[مکه]] قرار گرفت و توسط [[حضرت ابراهیم(ع)]] در رکن شرقی [[کعبه]] نصب شد. حضرت محمد(ص)، پیش از [[بعثت]] درباره اختلاف [[قریش]] در نصب حجرالاسود داوری کرد. این سنگ به خاطر اهمیت خود چند بار در طول تاریخ ربوده شده است. | |
|
| |
|
| حجرالاسود بیضی شکل و رنگ آن سیاه متمایل به قرمز است و به خاطر صدماتی که به آن وارد شده حلقه‌ای نقره‌ای به دور آن قرار داده شده است. | | حجرالاسود سنگی است که در رکن شرقی کعبه قرار دارد و نقطه شروع و پایان طواف به شمار می‌رود،<ref>التاریخ القویم، ج3، ص236؛ المعالم الاثیره، ص129.</ref> از این رو این رکن به رکن اسود نیز مشهور است. اهمیت وجود حجرالاسود در کعبه تا بدانجاست که از این سنگ با عنوان رکن در منابع یاد می‌شود<ref>تحصیل المرام، ج1، ص186- 187؛ التاریخ القویم، ج3، ص236.</ref> و در سخن از ارکان کعبه در صورت اطلاقِ کاربرد واژه «الرکن» رکن حجرالاسود اراده می‌شود.<ref>المعالم الاثیره، ص129.</ref> |
|
| |
|
| | حجرالاسود که در فاصله یک و نیم متری از سطح مسجدالحرام قرار دارد،<ref>التاریخ القویم، ج3، ص236؛ رک: مرآة الحرمین، ج1، ص264.</ref> صیقلی، به رنگ سیاه متمایل به قرمز و به شکل بیضی نامنظم است<ref>الرحلة الحجازیه، ص230.</ref> و قطر آن حدود۳۰سانتی‌متر و عرض آن حدود ۵/۱۳سانتی‌متر است.<ref>راهنمای حرمین شریفین، ج1، ص185.</ref> این سنگ در حدود۹۸ سانتی‌متر یعنی دو ذراع در دیوار فرورفته است<ref>رحله ابن ¬جبیر، ص59.</ref> و نواری به عرض ۱۰سانتی‌متر به دور آن پیچیده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص442.</ref> |
|
| |
|
| | == فضایل == |
| | روایات متعددی در فضیلت حجرالاسود نقل گردیده است بر اساس این روایات حجرالاسود از سنگ‌های بهشتی است<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص81- 82؛ الکافی، ج4، ص184؛ بحار الانوار، ج96، ص216- 217.</ref> که خداوند آن را به هنگام هبوط حضرت آدم با او فرستاد که با آن انس گیرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص328؛ اثاره الترغیب، ج1، ص84.</ref> به نقل ابوسعید خُدری روزی که عمربن خطاب به هنگام بوسیدن حجرالاسود آن را سنگی خواند که هیچ نفع و ضرری به انسان نمی‌رساند و احترام و بوسیدن آن را تنها به سبب تأسی به رفتار پیامبر دانست، علی(ع) با اعتراض به سخنان وی فرمود: هنگامی که آدم هبوط کرد این سنگ با او بود وآدم بود که آن را در رکن جای داد و سپس حج گزارد… این سنگ از سنگ‌های بهشتی است و هنگامی که از بهشت فرود آمد همانند دُر درخشان بود و زلالی و نور یاقوت را داشت اما دستان کفار و مشرکان در اثر استلام آن را سیاه کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص324؛ شرح الاخبار، ج2، ص317؛ الکافی، ج4، ص190.</ref> |
|
| |
|
| ==مکان==
| | روایات فراوانی از استلام، بوسیدن و مالیدن پیشانی بر سنگ توسط پیامبر(ص) و فضیلت این عمل حکایت دارد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، 330؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص121؛ اثاره الترغیب، ج1، ص172، 174.</ref> ابن عباس نیز به تأسی از آن حضرت بر این سنگ بوسه می‌زد و بر آن سجده می‌کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص329.</ref> امام صادق(ع) به نقل از پیامبر(ص) با توصیه مردم به استلام حجرالاسود، آن را دست راست خدا در زمین دانسته که خداوند به وسیله آن با بندگانش مصافحه می‌کند.<ref>بحار الانوار، ج96، ص220؛ الحج و العمره فی الکتاب و السنه، ص102- 103.</ref> امام سجاد(ع) نیز این سنگ را دست خدا معرفی کرده و حج کسی که آن را لمس نکند را صحیح نمی‌داند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص97.</ref> به روایتی از پیامبر(ص) استلام حجر سبب پاک شدن گناهان می‌شود.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص127؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص331؛ اثاره الترغیب ج1، ص174.</ref> هم چنین آمده است که حجرالاسود در روز قیامت برای افرادی که او را استلام کردند، شهادت می‌دهد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص82 و 93؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص323، 326.</ref> |
| {{کعبه عمودی}}
| |
| {{همچنین ببینید|رکن حجرالاسود}}
| |
|
| |
|
| حجرالاسود، سنگی است که در [[رکن حجرالاسود|رکن شرقی کعبه]] قرار دارد و نقطه آغاز و پایان [[طواف]] به شمار می‌رود؛<ref>التاریخ القویم، ج3، ص236؛ المعالم الاثیره، ص129.</ref> از این رو، این رکن به رکن حجر الاسود نیز مشهور است. این سنگ، در فاصله یک و نیم متری از سطح [[مسجدالحرام]] قرار دارد.<ref>التاریخ القویم، ج3، ص236؛ رک: مرآة الحرمین، ج1، ص264.</ref>
| | در روایتی از پیامبر(ع) دعا در کنار این سنگ مستحب و مورد اجابت است.<ref>اثاره الترغیب، ج1، ص171- 235.</ref> همچنین آمده است که در کنار حجرالاسود فرشتگان بی‌شماری حضور دارند، دو فرشته نیز در کنار این سنگ به دعای کسانی که از حجرالاسود می‌گذرند، آمین می‌گویند.<ref>اثاره الترغیب، ج1، ص175- 176.</ref> |
| | |
| ==ویژگی‌ها==
| |
| حجرالاسود، صیقلی، به رنگ سیاه متمایل به قرمز است.<ref>الرحلة الحجازیه، ص230.</ref> این سنگ در اصل یک سنگ بیضی شکل با قطر حدود ۳۰ سانتی‌متر و عرض آن حدود ۵/۱۳ سانتی‌متر بوده است اما امروزه به قطعاتی تقسیم شده که به هم چسبانده شده است.<ref>راهنمای حرمین شریفین، ج1، ص185.</ref> این سنگ در حدود ۹۸ سانتی‌متر یعنی دو ذراع در دیوار فرورفته است<ref>رحله ابن ¬جبیر، ص59.</ref> و نواری به عرض ۱۰سانتی‌متر به دور آن پیچیده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص442.</ref>
| |
| | |
| ==اهمیت==
| |
| گزارش تجدید بنای [[کعبه]] به دست قریش در سال ۳۵ عام‌الفیل و اختلاف آنها در نصب حجرالاسود و سپس داوری [[حضرت محمد(ص)]]<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص158؛ اثاره الترغیب، ج1، ص99؛ الانس الجلیل، ج1، ص289.</ref> در این نزاع حاکی از اهمیت جایگاه حجرالاسود نزد قریش است.
| |
| | |
| اهمیت وجود حجرالاسود در کعبه تا بدانجاست که از این سنگ با عنوان رکن در منابع یاد می‌شود<ref>تحصیل المرام، ج1، ص186- 187؛ التاریخ القویم، ج3، ص236.</ref> و در سخن از ارکان کعبه در صورت اطلاقِ کاربرد واژه «الرکن» رکن حجرالاسود اراده می‌شود.<ref>المعالم الاثیره، ص129.</ref>
| |
|
| |
|
| ==پیشینه==
| | خواندن دعاهایی به‌هنگام استلام این سنگ توصیه شده است، در روایتی از آن آمده: باسم الله و الله اکبر ایمانا بالله و تصدیقا لاجابة محمد صلی‌الله علیه و اله.<ref>التاریخ القویم، ج3، ص257.</ref> امام علی(ع) در زمان استلام حجر می‌فرمود: اللهم تصدیقا بکتابک و سنة نبیک صلی الله علیه و سلم<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص100.</ref> و در نقلی دیگر از آن حضرت آمده: الله اکبر اللهم ایمانا بک و تصدیقا بکتابک و اتباعا لسنتک و سنة نبیک.<ref>التاریخ القویم، ج3، ص257.</ref> |
| سنگ حجرالاسود، تا طوفان [[حضرت نوح(ع)|نوح]] برجای خود قرار داشت؛ ولی با آغاز طوفان، خداوند آن را نزد [[کوه ابوقبیس]] به امانت گذاشت تا آنگاه که [[حضرت ابراهیم(ع)]] خواست [[کعبه]] را بسازد و سنگی را به عنوان نشانِ آغاز [[طواف]] انتخاب کند، [[جبرئیل]]، این سنگ را از کوه ابوقبیس نزد ابراهیم آورد و او در جایش نصب کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص62؛ اثاره الترغیب، ج1، ص99.</ref> | |
|
| |
|
| حجرالاسود به دلیل اهمیت آن، در طول تاریخ بارها مورد تعرض قرار گرفته است، گزارش‌ها از ربایش سنگ و پنهان کردن آن به دست «عمرو بن حارث بن مضاض جُرهمی» از سران قبیله [[جرهم]]،<ref>مرآه الحرمین، ج1، ص302.</ref> و نیز به دست سران قبیله [[ایاد]] در نزاع با مضریان<ref>الرحله الحجازیه، ص153.</ref> در دوره پیش از اسلام حکایت دارد.
| | این سنگ تا طوفان نوح برجای خود قرار داشت اما با آغاز طوفان، خداوند آن را نزد کوه ابوقبیس به امانت گذارد تا آنگاه که ابراهیم خواست کعبه را بنا نهد و سنگی را به عنوان نشانِ آغاز طواف برگزیند، جبرییل این سنگ را از کوه ابوقبیس نزد ابراهیم آورد و آن حضرت در جایش نصب کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص62؛ اثاره الترغیب، ج1، ص99.</ref> |
|
| |
|
| حجرالاسود به دست قرامطه [[بحرین]] در سال۳۱۷ق. نیز ربوده شد. در این سال مقارن با حکومت المقتدر [[بنی‌عباس|عباسی]] (حک:۲۹۵–۳۲۰)، قرامطه [[بحرین]] به رهبری ابوطاهر قرمطی در روز [[ترویه]] به [[مکه]] یورش بردند و ضمن کشتار حاجیان، حجرالاسود را در چهاردهم [[ذی‌حجه]] ربودند. ابوطاهر، در آغاز، حجرالاسود را به [[کوفه]] برد و بر یکی از ستون‌های [[مسجد کوفه]] آویزان کرد و سپس آن را به هجر در بحرین بردند.<ref>اثاره الترغیب، ج1، ص122-123؛ الانس الجلیل، ج1، ص409.</ref> سرانجام این سنگ در روز [[عید قربان]] سال ۳۳۹ق. پس از ۲۲ سال به دست سنبر بن حسن قرمطی به مکه بازگردانده شد و به دست وی در جایش قرار داده شد. سنگ بر اثر ضرباتی که بر آن وارد شده بود، آسیب دیده و برای حفظ آن نواری از نقره به دور آن قرار داده بودند.<ref>التاریخ القویم، ج3، ص285.</ref> | | گزارش مشهور تجدید بنای کعبه به دست قریش در سال ۳۵ عام‌الفیل و اختلاف آنان در نصب حجرالاسود و سپس داوری پیامبر(ص)<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص158؛ اثاره الترغیب، ج1، ص99؛ الانس الجلیل، ج1، ص289.</ref> در این نزاع حاکی از اهمیت جایگاه حجرالاسود نزد قریش است. تنها به دلیل همین اهمیت است که در طول تاریخ این سنگ بارها مورد تعرض قرار گرفته است، گزارش‌ها از ربایش سنگ و اختفای آن به دست عمروبن حارث‌بن مضاض جُرهمی از سران قبیله جرهم،<ref>مرآه الحرمین، ج1، ص302.</ref> و نیز به دست سران قبیله ایاد در نزاع با مضریان<ref>الرحله الحجازیه، ص153.</ref> در دوره پیش از اسلام حکایت دارد. ربایش حجرالاسود به دست قرامطه بحرین در سال۳۱۷ق را باید از تلخ‌ترین حوادث مربوط به این سنگ دانست. در این سال مقارن و با حکومت المقتدر عباسی (حک:۲۹۵–۳۲۰) قرامطه بحرین به رهبری ابوطاهر قرمطی در روز ترویه به مکه یورش بردند و ضمن کشتار حجاج، حجرالاسود را در ۱۴ذی‌حجه ربودند. ابوطاهر ابتدا حجرالاسود را به کوفه برد و بر یکی از ستون‌های مسجد کوفه آویزان کرد و سپس آن را به هجر در بحرین بردند.<ref>اثاره الترغیب، ج1، ص122-123؛ الانس الجلیل، ج1، ص409.</ref> سرانجام این سنگ در روز عید قربان سال ۳۳۹ق پس از ۲۲سال به دست سنبر بن حسن قرمطی به مکه بازگردانده شد و به دست وی در جایش قرار داده شد در حالی که سنگ بر اثر ضرباتی که بر آن وارد شده بود، آسیب دیده و برای حفظ آن نواری از نقره به دور آن قرار داده بودند.<ref>التاریخ القویم، ج3، ص285.</ref> |
| | |
| آسیب دیدن و شکستن حجرالاسود در حوادث پرشمار، سبب شد تا برای حفظ قطعات آن، پس از نصب سنگ، حلقه‌ای به دور قطر بیرونی آن کشیده شود. این حلقه که بدفعات تعویض گردیده غالباً از جنس نقره و گاه نیز از طلا<ref>تحصیل المرام، ج1، ص191؛ التاریخ القویم، ج3، ص285-286.</ref> تهیه می‌شد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص135؛ مراه الحرمین، ج1، ص 264، 304.</ref> در سال۱۲۹۰ق. پوشش دیگری از نقره به وزن دو کیلو به دور حجرالاسود افزوده شد و سنگ را که در آن هنگام ۱۷ قطعه شده بود به هم پیوند دادند و قسمت بیرونی آن را با پوششی از نقره خالص پوشانیدند و از آن صفحه دایره‌ای به قطر 27<ref>مرآه الحرمین، ج1، ص264.</ref> و به نقلی ۳۷ سانتی‌متر<ref>موسوعه العتبات المقدسه، ج1، ص59..</ref> که بتوان با سر و صورت آن را لمس کرد و بوسید آماده ساخته، کار گذاشتند.<ref>راهنمای حرمین شریفین، ج1، ص185.</ref>
| |
| | |
| ==فضایل==
| |
| روایات پرشماری در فضیلت حجرالاسود نقل گردیده است بر پایه این روایات حجرالاسود از سنگ‌های بهشتی است<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص81- 82؛ الکافی، ج4، ص184؛ بحار الانوار، ج96، ص216- 217.</ref> که خداوند آن را به هنگام هبوط [[حضرت آدم(ع)]] با او فرستاد که با آن انس گیرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص328؛ اثاره الترغیب، ج1، ص84.</ref>
| |
| | |
| به نقل [[ابوسعید خدری|ابوسعید خُدری]] روزی [[عمر بن خطاب]] به هنگام بوسیدن حجرالاسود آن را سنگی خواند که هیچ نفع و ضرری به انسان نمی‌رساند و احترام و بوسیدن آن را تنها به سبب تأسی به رفتار [[حضرت محمد(ص)|پیامبر(ص)]] دانست. [[امام علی(ع)]] به سخنان او اعتراض کرده وحجرالاسود را سنگی خواند که هنگام هبوط حضرت آدم(ع) با او بوده و مانند در درخشان بوده است؛ ولی دستان کافران و مشرکان در اثر [[استلام]] آن را سیاه کرده است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص324؛ شرح الاخبار، ج2، ص317؛ الکافی، ج4، ص190.</ref>
| |
| | |
| ==استلام==
| |
| {{اصلی|استلام}}
| |
| روایات فراوانی از [[استلام]]، بوسیدن و مالیدن پیشانی بر سنگ توسط حضرت محمد(ص) و فضیلت این عمل حکایت دارد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، 330؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص121؛ اثاره الترغیب، ج1، ص172، 174.</ref> [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]] نیز، به تأسی از آن حضرت بر این سنگ بوسه می‌زد و بر آن سجده می‌کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص329.</ref>
| |
| | |
| [[امام صادق(ع)]] به نقل از پیامبر(ص) با توصیه مردم به استلام حجرالاسود، آن را دست راست خدا در زمین دانسته که خداوند به وسیله آن با بندگانش مصافحه می‌کند.<ref>بحار الانوار، ج96، ص220؛ الحج و العمره فی الکتاب و السنه، ص102- 103.</ref> امام سجاد(ع) نیز این سنگ را دست خدا معرفی کرده و [[حج]] کسی را که آن را لمس نکند صحیح نمی‌داند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص97.</ref> به روایتی از پیامبر(ص)، استلام حجر سبب پاک شدن گناهان می‌شود.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص127؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص331؛ اثاره الترغیب ج1، ص174.</ref> و حجرالاسود در روز قیامت برای افرادی که او را استلام کردند، شهادت می‌دهد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص82 و 93؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص323، 326.</ref>
| |
| | |
| در روایتی از پیامبر(ع) دعا در کنار این سنگ مستحب و مورد اجابت است.<ref>اثاره الترغیب، ج1، ص171- 235.</ref> همچنین آمده است که در کنار حجرالاسود فرشتگان بی‌شماری حضور دارند، دو فرشته نیز در کنار این سنگ به دعای کسانی که از حجرالاسود می‌گذرند، آمین می‌گویند.<ref>اثاره الترغیب، ج1، ص175- 176.</ref>
| |
|
| |
|
| خواندن دعاهایی به‌هنگام استلام این سنگ توصیه شده است.<ref group="یادداشت">برای نمونه، باسم الله و الله اکبر ایمانا بالله و تصدیقا لاجابة محمد صلی‌الله علیه و اله.</ref><ref>التاریخ القویم، ج3، ص257.</ref> [[امام علی(ع)]] در زمان استلام حجر می‌گفت: «اللهم تصدیقا بکتابک و سنة نبیک صلی الله علیه و سلم.»<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص100.</ref> در روایتی دیگر از امام علی(ع) دعای پیش رو نقل شده شده است: «الله اکبر اللهم ایمانا بک و تصدیقا بکتابک و اتباعا لسنتک و سنة نبیک.»<ref>التاریخ القویم، ج3، ص257.</ref>
| | آسیب دیدن و شکستن حجرالاسود در حوادث متعدد سبب گردید تا برای حفظ قطعات آن، پس از نصب سنگ حلقه-ای به دور قطر بیرونی آن کشیده شود این حلقه که بدفعات تعویض گردیده غالباً از جنس نقره و گاه نیز از طلا<ref>تحصیل المرام، ج1، ص191؛ التاریخ القویم، ج3، ص285-286.</ref> تهیه می‌شد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص135؛ مراه الحرمین، ج1، ص 264، 304.</ref>در سال۱۲۹۰ق پوشش دیگری از نقره به وزن دو کیلو به دور حجرالاسود افزوده شد و سنگ را که در آن هنگام ۱۷قطعه شده بود به هم پیوند دادند و قسمت بیرونی آن را با پوششی از نقره خالص پوشانیدند و از آن صفحه دایره‌ای به قطر 27<ref>مرآه الحرمین، ج1، ص264.</ref> و به نقلی ۳۷سانتی‌متر<ref>موسوعه العتبات المقدسه، ج1، ص59..</ref> که بتوان با سر و صورت آن را لمس کرد و بوسید آماده ساخته، کار گذاشتند.<ref>راهنمای حرمین شریفین، ج1، ص185.</ref> |
|
| |
|
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| خط ۵۱: |
خط ۲۷: |
| {{دانشنامه | | {{دانشنامه |
| | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22195/حجرالاسود | | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22195/حجرالاسود |
| | عنوان = حجرالاسود | | | عنوان = حجر الاسود |
| | نویسنده = سید علی خیرخواه علوی | | | نویسنده = سید علی خیرخواه علوی |
| }} | | }} |
| *'''الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل'''، عبدالرحمن بن محمد حنبلی (م. ۹۲۸ق)، تحقیق ابو تبانه و دیگران، عمان، مکتبة دنیس، ۱۴۲۰ق. | | * التاريخ القويم لمکة و بيت الله الکريم: محمد طاهر کردي( -1400ق) بيروت،دار خضر، 1420 ق. |
| *'''اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق'''، محمد بن اسحاق الخوارزمی (م. ۸۲۷ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق. | | * تحصيل المرام في اخبار البيت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام: محمد بن احمد الصباغ ( -1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، مکه، مکتبه الاسدي، 1424ق. |
| *'''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق. | | * المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دارالشاميه، 1411ق. |
| *'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق. | | * مراه الحرمين (ال‍رح‍لات الحجازيه و الحج و م‍ش‍اع‍ره الدينيه م‍ح‍لاه ب‍م‍ئ‍ات ال‍ص‍ور ال‍ش‍م‍س‍ي‍ه): ابراهيم رفعت پاشا، قاهره، مکتبه الدينيه، بي تا. |
| *'''بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. | | * الرحلة الحجازيه: اوليا چلبي، قاهره، دارالافاق العربيه، 1999م. |
| *'''التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم'''، محمد طاهر کردی (م. ۱۴۰۰ق) بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ ق. | | * رحلة ابن جبير: محمد بن احمد ابن جبير ( -614.ق)، بيروت، دارالهلال. |
| *'''تحصیل المرام فی اخبار البیت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام'''، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
| | * الجامع اللطيف: محمد بن محمد ابن ظهيره، تحقيق علي عمر، قاهره، الثقافة الدينيه، 1423ق. |
| *'''الجامع اللطیف'''، محمد بن محمد ابن ظهیره، تحقیق علی عمر، قاهره، الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق. | | * الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش. |
| *'''الحج و العمره فی الکتاب و السنه'''، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش. | | * بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، داراحياء التراث العربي و موسسه الوفاء، 1403ق. |
| *'''رحلة ابن جبیر'''، محمد بن احمد ابن جبیر (م. ۶۱۴ق)، بیروت، دارالهلال.
| | * اخبار مکه في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي ( -275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، مکه، مکتبه الاسدي، 1424ق. |
| *'''الرحلة الحجازیه'''، اولیا چلبی، قاهره، دارالافاق العربیه، ۱۹۹۹م.
| | * اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، بيروت، دارالاندلس، 1416ق. |
| *'''شرح الاخبار'''، نعمان بن محمد المغربی (م. ۳۶۳ق)، تحقیق سید محمد الحسینی الجلالی، قم، نشر الاسلامی. | | * اثارة الترغيب و التشويق الي المساجد الثلاثه و البيت العتيق، محمد بن اسحاق الخوارزمي ( -827ق.)، به کوشش محمد حسين الذهبي، مکه، مکتبه نزار مصطفي الباز، 1418ق. |
| *'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش. | | * شرح الاخبار: نعمان بن محمد المغربي ( -363.ق)، تحقيق سيد محمد الحسيني الجلالي، قم، نشر الاسلامي. |
| *'''مراه الحرمین (ال‍رح‍لات الحجازیه و الحج و م‍ش‍اع‍ره الدینیه م‍ح‍لاه ب‍م‍ئ‍ات ال‍ص‍ور ال‍ش‍م‍س‍ی‍ه)'''، ابراهیم رفعت پاشا، قاهره، مکتبه الدینیه، بی‌تا.
| | * الحج و العمره في الکتاب و السنه: محمد محمدي ري شهري، قم، دارالحديث، 1376ش. |
| *'''المعالم الاثیره'''، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالشامیه، ۱۴۱۱ق.
| | * الانس الجليل بتاريخ القدس و الخليل: عبدالرحمن بن محمد حنبلي ( -928.ق)، تحقيق ابو تبانه و ديگران، عمان، مکتبة دنيس، 1420ق. |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| ==مقاله‌های مرتبط==
| |
| {{کعبه}}
| |
| [[رده:حجرالاسود]]
| |
