در حال ویرایش حج ناتمام

'''حج ناتمام'''، [[حج]] یا عمره پایان نیافته است که در فقه [[شیعه]] و [[اهل سنت]] احکام و دستورات ویژه‌ای دارد.

==چیستی==
در منابع روایی و فقهی، از ناتمام ماندن حج، بیشتر با تعابیری مانند نقصان حج،<ref>تهذیب الأحکام، ج5، ص225؛ کتاب الحج، شاهرودی، ج1، ص75؛ براهین الحج، ج1، ص210-211.</ref> بطلان حج،<ref>الحدائق الناضرة، ج14، ص396؛ ج‏15، ص66؛ ج‏16، ص165‏، ص454-455؛ مستند الشیعه، ج12، ص151، 266.</ref> [[فوات حج]]،<ref>الکافی، ج4، ص475-476؛ مسالک الإفهام، ج2، ص277، 288، 388-389، 494-495؛ جواهر الکلام، ج19، ص42، 86-89، 374؛ ج‏20، ص115، 448.</ref> [[فساد حج]]<ref>الکافی، ج4، ص339، 379-380؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص329، 336-337؛ مدارک الأحکام، ج7، ص402؛ ج‏8، ص406-408.</ref> و [[حج قضا|قضای حج]]<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص482؛ کشف اللثام، ج9، ص102.</ref> یاد شده است. همچنین از اصطلاحات مرتبط با حج ناتمام، اصطلاح [[احصار و صد|اِحصار]]{{یادداشت|ناتمام ماندن حج به علت بیماری.}} و اصطلاح [[احصار و صد|صَدّ]]{{یادداشت|ناتمام ماندن حج به علت جلوگیری دشمن.}} است. 

ناتمام ماندن حج،‌ از دو زاویه فقهی و معنوی دیده شده است؛ از دیدگاه فقهی آن، به معنای فساد و بطلان حج بوده که در مواردی نیازمند قضای حج است و از دیدگاه معنوی آن، به معنای ثواب کمتر و عدم کمال حج است که نیازمند قضا نیست.

==مصادیق تاریخی==
یکی از مهمترین مصداق‌های [[عمره]] ناتمام در تاریخ، عمره [[حضرت محمد(ص)]] و مسلمانان در سال ششم هجری است که به دلیل جلوگیری مشرکان [[مکه]] ناتمام ماند و حضرت محمد(ص) با انجام [[قربانی]] در [[مسجد شجره (حدیبیه)|حدیبیه]] از [[احرام]] خارج شد. او در سال بعد، عمره دیگری که به [[عمرة القضاء]] شهرت یافت به جا آورد. در ماجرای حدیبیه، آیه {{آیه|فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیسَرَ مِنَ الْهَدْی
}}{{یادداشت|حج و عمره را براى خدا به پايان بريد، و اگر [به علتى] از انجام آن ممنوع شديد، آنچه را از [[قربانى]] براى شما ميسر است [قربانى كنيد و از [[احرام]] در آييد].}}<ref>سوره بقره (۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> نازل شد و وظیفه مسلمانان را هنگامی که حج ناتمام می‌ماند مشخص کرد.<ref>الأم، ج2، ص173؛ جامع البیان، ج2، ص132؛ السنن الصغیر، ج2، ص207.</ref>

حج یا عمره برخی [[امامان(ع)]] نیز ناتمام مانده است. برای نمونه، عمره [[امام حسین(ع)]] در زمان زندگی [[امام علی(ع)]] به سبب بیماری به پایان نرسید و او با نحر شتر و [[حلق]] از احرام خارج شد. او پس از بهبودی، عمره دیگری به جا آورد.<ref>الکافی، ج4، ص369-370؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص421-422.</ref> او در ۸ ذی حجه ۶۰ قمری نیز، احرام خود را به عمره مفرده تبدیل کرده و پس از [[طواف]] و [[سعی]] و [[تقصیر]] از احرام خارج شده و به سمت [[عراق]] حرکت کرد.<ref>الإرشاد، ج2، ص66-67؛ تاریخ الطبری، ج5، ص381-383.</ref>

در منابع تاریخی، موارد پرشماری از ناتمام ماندن حج گزارش شده است.<ref>الکامل، ج4، ص350؛ ج11، ص287-288؛ نک شفاء الغرام، ج2، ص260-313.</ref> برخی از آنها چنین است:

#ناتمام ماندن حج برخی، به سبب جلوگیری [[عبدالله بن زبیر]] از طواف و سعی و محاصره مکه توسط [[حجاج بن یوسف|حَجّاج بن یوسف]] در سال ۷۲ق.<ref>أنساب الأشراف، ج7، ص119؛ تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ الکامل، ج4، ص350.</ref>
#[[تعطیل حج|تعطیلی حج]] از منطقه عراق به سبب جلوگیری قرامطه در سالهای ۳۱۲ق،<ref>تاریخ الطبری، ج11، ص107؛ تجارب الأمم، ج5، ص213-214؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج4، ص128.</ref> ۳۱۳ تا ۳۱۶ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص261؛ تاریخ الإسلام، ج23، ص374؛ شذرات الذهب، ج4، ص70، 76.</ref> و ۳۱۷<ref>مروج الذهب، ج4، ص312.</ref> تا ۳۲۶ق.<ref>المنتظم، ج13، ص378؛ البدایة و النهایة، ج11، ص183، 189؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج4، ص128-129.</ref>
#تعطیلی حج به سبب فتنه بنی هلال و کشتار حاجیان توسط آنان در سال ۳۶۳ق.<ref>المنتظم، ج14، ص210؛ الکامل، ج8، ص647؛ البدایة و النهایة، ج11، ص277.</ref>
#اختلاف حاکمان در سال ۴۸۷ق. که موجب تعطیلی حج شد.<ref>البدایة و النهایة، ج12، ص147؛ شفاء الغرام، ج2، ص275.</ref>
#ناتوانی حج‌گزاران از ورود به [[مکه]] و ادای طواف و سعی به سبب درگیری میان [[امیر الحاج]] و امیر مکه در سال ۵۵۷ و ۵۵۸ق.<ref>المنتظم، ج18، ص152، 155؛ الکامل، ج11، ص287- 288؛ تاریخ الإسلام، ج38، ص35-36.</ref>
#اختلال در سفر حج به سبب تسلط مغولان در سالهای ۶۵۶ تا ۶۶۵ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص287-289.</ref>
#ناتمام ماندن حج به سبب آشوب و قتل و غارت در مکه و [[عرفات]] در سالهای ۶۸۹ و ۶۹۸ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص290-292.</ref>
#آشوب و درگیری در [[منا]] میان [[مصر|مصریان]] و [[حجاز|حجازیان]] در سال ۷۰۵ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص293.</ref>
#اخلال در ادای برخی [[مناسک]] به سبب نزاع میان امیر الحاج مصری و اشراف در عرفات در سال ۷۴۳ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص298.</ref>
#کشتار و غارت حاجیان در روز هشتم و نهم [[ذی حجه]] ۷۹۷ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص303.</ref>
#آشوب و قتل و غارت در [[مسجدالحرام]] و منا در سال ۸۱۷ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص309-310.</ref>
#ناتوانی حاجیان از عزیمت به حج و ناتوانی ساکنان مکه از [[وقوف در عرفات]] به سبب تصرف مکه توسط [[وهابیت|وهابیان]] در سال ۱۲۱۹ق.<ref>تاریخ حج گزاری ایرانیان، ص221-222.</ref>
#ناتمام ماندن حج گروهی از [[ایران|ایرانیان]] پس از [[احرام]] در مسجد شجره در نیمه سده چهاردهم قمری.<ref>أعیان الشیعة، ج3، ص376-377.</ref>
#ناتمام ماندن حج به سبب بسته شدن درهای مسجدالحرام و کشتار برخی از زائران در مسجدالحرام به دست وهابی افراطی، [[جهیمان عتیبی]] در سال ۱۴۰۰ق.<ref>المهدی المنتظر فی ضوء الأحادیث و الآثار الصحیحة، ص101.</ref>

==در قرآن و حدیث==
در آیه {{آیه|وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ
}}{{یادداشت|و برای خدا حجّ و عمره را به پایان رسانید.}}<ref name=":1">سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref> مسلمانان به اتمام [[حج]] و [[عمره]] امر شده‌اند. در احادیث اتمام حج در این آیه به«اقامه حج تا آخرین جزء»،<ref>فقه القرآن، ج1، ص264</ref> «ادای حج بدون ارتکاب محرّمات [[احرام]]»<ref>الکافی، ج4، ص265</ref> و «ترک [[آمیزش|جماع]]، فسوق و [[جدال]]»<ref>تفسیر العیاشی، ج1، ص88؛ الکافی، ج4، ص337</ref> تفسیر شده است.

برخی از باورهای مفسران<ref>الکشاف، ج1، ص238؛ مجمع البیان، ج2، ص518.</ref> و فقیهان،<ref>فقه القرآن، ج1، ص263؛ کنز العرفان، ج1، ص272؛ زبدة البیان، ص231-234.</ref> درباره مراد «اتمام حج» در آیه پیش‌گفته چنین است:‌ 

#تأکید بر وجوب حج و عمره،
#انجام دادن همه [[مناسک]] با تمام شرایط، حدود و اَجزاء،
#وجوب اتمام حج و عمره پس از شروع، هر چند مستحب بوده باشد،
#وجوب اتمام حج [[فساد حج|فاسد]] شده.

در آیات پرشمار دیگری نیز،{{یادداشت|از جمله: نساء(۴)، آیه ۱۶۷؛ مائده(۵)، آیه ۲؛ انفال(۸)، آیه ۳۴ و ۴۷؛ ابراهیم(۱۴)، آیه ۳؛ نحل(۱۶)، آیه ۸۸ و ۹۴؛ حج(۲۲)، آیه ۲۵؛ محمد(۴۷)، آیه ۳۲ و فتح(۴۸)، آیه ۲۵.}} به ناتمام ماندن حج و برخی احکام آن اشاره شده و عاملان ناتمام ماندن حج سرزنش شده‌اند.

در احادیث، برخی اعمال موجب تمامیت حج و عمره دانسته شده و تعبیر «تمام الحج» درباره آنها به کار رفته است؛ برخی از آنها چنین است: 

#احرام بستن از [[میقات|میقات‌]]<nowiki/>های مشخص شده توسط [[حضرت محمد(ص)]] برای غیر [[مجاور|مجاوران]]<ref>الکافی، ج4، ص318؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص54؛ علل الشرائع، ج2، ص434</ref> و از خانه برای مجاوران<ref>الکافی، ج4، ص322؛ نک: الآثار، ص101؛ السنن الکبری، بیهقی، ج5، ص29-30.</ref>؛
#[[وقوف در عرفات]]<ref>سنن إبن ماجه، ج2، ص1003؛ السنن الکبری، نسائی، ج2، ص417-418؛ السنن الکبری، بیهقی، ج5، ص113، 116.</ref> یا وقوف در [[عرفات]] و [[مزدلفه|مزدلفه؛]]<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص82-261؛ سنن أبی داود، ج1، ص435-436؛ السنن الکبری، نسائی، ج2، ص427.</ref>
#بالا بردن صدا هنگام [[تلبیه]] و ریختن خون [[قربانی|قربانی؛]]<ref>نک: سنن إبن ماجة، ج2، ص975، سنن الترمذی، ج2، ص161.</ref>
#حفظ زبان از کلام ناپسند؛<ref>الکافی، ج4، ص338؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص296.</ref>
#ملاقات و زیارت [[امام(ع)]].<ref>الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص578؛ علل الشرائع، ج2، ص459.</ref>

برخی مراد از تعبیر «تمام الحج» را متمِّم و کامل کننده حج دانسته‌اند.<ref>روضة المتقین، ج5، ص362؛ ملاذ الأخیار، ج8، ص56.</ref>

در منابع فقهی باب جداگانه‌ای به حج ناتمام اختصاص داده نشده و احکام مربوط به آن در مبحث حج، از جمله در باب [[احصار و صد]] پراکنده است. 

==وجوب اتمام==
به اجماع<ref>مدارک الأحکام، ج8، ص286.</ref> فقیهان [[شیعه]]<ref>مسالک الإفهام إلی آیات الأحکام، ج2، ص138؛ تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (کتاب الحج)، ج5، ص444.</ref> و [[اهل سنت]]،<ref>المغنی، ج3، ص119؛ المجموع، ج7، ص388-389؛ مواهب الجلیل، ج3، ص415.</ref> ناتمام گذاشتن حج یا عمره به دلیل آیه {{آیه|وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ
}}{{یادداشت|و برای خدا حجّ و عمره را به پایان رسانید.}}<ref name=":1" /> جایز نیست و پس از آغاز اعمال و [[احرام]] بستن، به پایان رساندن آن واجب است؛ هرچند شروع در آن مستحب بوده باشد.<ref>الجامع للشرائع، ص175؛ مدارک الأحکام، ج8، ص408.</ref> [[تحلل|تحلّل]] کامل نیز، وابسته به اتمام حج و عمره است؛ مگر این که عاملی ناخواسته موجب ناتمام ماندن حج شود که در آن صورت احرام‌گزار با شرایطی می‌تواند از احرام خارج شود.

==اسباب ناتمامی فقهی==
سبب‌های ناتمامی فقهی، باعث ناقص شدن [[حج]] از دیدگاه فقهی شده{{یادداشت|به معنای مُجزی نبودن یا [[فساد حج]] و یا بطلان حج.}} و در بیشتر موارد [[حج قضا|قضای حج]] را لازم می‌کنند. برخی از سبب‌های مهم آن چنین است:

===بیماری===
{{اصلی|احصار و صد}}
اگر [[احرام|احرام‌]]<nowiki/>گزار به سبب بیماری یا عواملی مانند شکستگی اعضا و جراحت<ref>مناسک حج، محشی، امام خمینی، ص506.</ref> نتواند حج یا عمره خود را تمام کند، می‌تواند در همان جا با انجام دادن اعمالی از احرام بیرون آید. به باور مشهور فقیهان [[شیعه]]<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص334-335؛ مسالک الإفهام، ج2، ص386-387؛ الإحصار و الصد، ص5.</ref> و [[اهل سنت]]،<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص106؛ المجموع، ج8، ص294.</ref> شخص [[احصار و صد|مُحصَر]] در حج، با فرستادن [[قربانی]] به [[منا]]، ذبح آن در روز [[عید قربان]] و [[حلق]] یا تقصیر در هنگام ذبح از احرام خارج می‌شود. شخص مُحصَر در عمره نیز، با فرستادن قربانی به [[مکه]] و حلق یا تقصیر در هنگام ذبح از احرام خارج می‌شود. پس از خروج از احرام، همه محرّمات، جز [[آمیزش]] که وابسته به ادای [[طواف نساء]] است، بر او حلال می‌شود. البته در صورت [[استقرار حج]]، [[حج قضا|قضای]] آن در سال آینده لازم است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص332؛ المغنی، ج8، ص306؛ المجموع، ج3، ص372؛</ref>

===دیوانگی، بی‌هوش یا مستی===
{{اصلی|حج محجوران}}
همه فقیهان شیعه<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص296-297؛ ریاض المسائل، ج6، ص36-38؛ جواهر الکلام، ج17، ص229.</ref> و اهل سنت،<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص120، 160؛ المغنی، ج3، ص161؛ المجموع، ج7، ص20.</ref> یکی از شرایط وجوب و درستیِ حج را کامل بودن عقل دانسته‌اند؛ از این رو، ادای حج یا انجام برخی [[مناسک]] آن در حال دیوانگی، بی‌هوشی یا مستی درست نبوده و در صورت انجام، قضای آن واجب است.<ref>السرائر، ج1، ص620-621؛ مختلف الشیعه، ج4، ص254-255؛ الحدائق الناضرة، ج16، ص460-461.</ref>

اگر حج‌گزار در میان مناسک دچار دیوانگی یا بی‌هوشی شود و زمانی بهبود یابد که فرصتی برای جبران اعمال نمانده باشد، حج او ناتمام و باطل است.<ref>کشف الغطاء، ج4، ص474؛ کتاب الحج، گلپایگانی، ج1، ص77-78.</ref> اگر او پیش از احرام دچار دیوانگی، بی‌هوشی یا مستی شود، حج از او ساقط است؛<ref name=":0" /> اگر چه به استناد روایتی،<ref>الکافی، ج4، ص325؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص60</ref> [[احرام]] دادن او جایز بوده تا چنانچه پیش از وقوفین بهبود یافت حج را به پایان برساند.<ref name=":0">الدروس الشرعیه، ج1، ص342؛ مدارک الأحکام، ج7، ص232؛ کشف اللثام، ج5، ص241-243.</ref> برخی فقیهان شیعه، هشیاری به هنگام احرام، وقوفین، [[طواف]] و [[سعی]] را کافی دانسته و در بقیه اعمال، نبود هشیاری را موجب بطلان حج ندانسته‌اند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص384.</ref> در برابر، برخی دیگر هیچ عملی را از دیوانه، بی‌هوش یا مست{{یادداشت|یا حتی شخص به خواب رفته در طول وقوف.}} به دلیل نبود اراده و نیت صحیح ندانسته‌اند.<ref>السرائر، ج1، ص620-621.</ref> 

===مرگ===
به اجماع فقیهان شیعه<ref>مسالک الإفهام، ج2، ص143؛ مجمع الفائدة و البرهان، ج6، ص93؛ جواهر الکلام، ج17، ص295.</ref> اگر حاجی پس از احرام و پس از ورود به محدوده حرم بمیرد، حج ناتمام او از [[حجة الاسلام]] کفایت می‌کند؛ ولی اگر پس از احرام و پیش از ورود به حرم بمیرد و حج بر عهده او [[استقرار حج|مستقر]] شده باشد، به باور مشهور فقیهان، حج ناتمام او از حجة الاسلام کفایت نکرده و باید برای او [[نیابت|نائب]] گرفته شود.<ref>الحدائق الناضرة، ج14، ص151؛ مستمسک العروة الوثقی، ج10، ص206؛ مهذب الأحکام، ج12، ص129.</ref> در برابر، به باور برخی، حج او کافی بوده و [[حج قضا|قضا]] لازم ندارد.<ref>السرائر، ج1، ص650؛ نک: الحدائق الناضرة، ج14، ص151.</ref>{{یادداشت|بر همین اساس، برخی فقیهان شیعه برای کسی که می‌داند در زمان معینی می‌میرد و می‌داند در صورت حرکت به قصد حج پس از احرام و داخل شدن در حرم، خواهد مرد ولی با این حال حرکت نکند، حکم به استقرار حج کرده و تصریح کرده‌اند که تمامیت حج در حق او همان احرام و داخل شدن در حرم است.}}<ref>العروة الوثقی، محشی، ج4، ص454-455؛ مصباح الهدی، ج12، ص63-64؛ مدارک العروة، ج24، ص281-282.</ref> به نظر فقیهان اهل سنت، اگر حاجی پیش از اتمام [[ارکان حج]] بمیرد، حج او از حجة السلام کفایت نمی‌کند؛ ولی اعمال انجام شده مقبول بوده و باید برای ادای دیگر مناسک از مکان مرگ او، نائب گرفته شود. اگر مرگ حاجی پس از ادای همه ارکان باشد، حج او از حجة الاسلام کفایت کرده و تنها باید برای اعمال انجام نشده کفاره داده شود.<ref>فتح العزیز، ج7، ص70-73؛ المغنی، ج3، ص196-197؛ المجموع، ج7، ص135؛ ج15، ص83.</ref>

به نظر فقیهان شیعه<ref>مسالک الإفهام، ج2، ص168؛ الحدائق الناضرة، ج14، ص254؛ جواهر الکلام، ج17، ص366.</ref> و اهل سنت،<ref>فتح العزیز، ج7، ص70-73؛ المغنی، ج3، ص196-197؛ المجموع، ج7، ص135-137؛ ج15، ص83.</ref> احکام پیش‌گفته در مورد حج [[نیابت|نیابی]] که نائب در آن بمیرد نیز صادق بوده و در مواردی که حج از حجة الاسلامِ میّت کفایت می‌کرد، در اینجا نیز از ذمه منوب‌عنه ساقط می‌شود. البته برخی فقیهان شیعه، حجی که مرگ نائب پس از احرام و پیش از دخول حرم باشد را کافی دانسته‌اند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص323؛ السرائر، ج1، ص628؛ مناسک حج، محشی، ص70.</ref> مشهور فقیهان در این حکم، میان اقسام گوناگون حج نیابی{{یادداشت|حجة الاسلام یا غیر آن، حج با اجرت یا حج تبرعی و مانند آنها.}} تفاوتی نگذاشته‌اند؛ ولی برخی آن را در حج تبرعی و غیر حجة الاسلام{{یادداشت|مانند حج [[نذر|نذری]] و حج استحبابی.}} جاری ندانسته‌اند.<ref>مناسک حج، محشی، ص70.</ref>

===ارتداد===
{{اصلی|ارتداد}}
یکی از اسباب ناتمام شدن حج و عمره، [[ارتداد]] احرام‌گزار است و فقهیان شیعه و اهل سنت بر این مطلب اتفاق نظر دارند؛ با این تفاوت که به نظر فقیهان اهل سنت اگر حج‌گزار در حال [[احرام]] مرتد شود، احرام و حج او باطل می‌شود،<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص65-68؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص514؛ کشاف القناع، ج2، ص439-440.</ref> ولی به نظر فقیهان شیعه ارتداد در میان حج، موجب بطلان احرام نشده و در صورت توبه، احرام‌گزار می‌تواند اعمالش را ادامه دهد.<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص314؛ جواهر الکلام، ج17، ص304؛ مستمسک العروة الوثقی، ج10، ص221-223.</ref> البته به باور آنها، اگر ارتداد همزمان با برخی اعمال و [[مناسک]] رخ داده باشد، سبب بطلان آن عمل خاص می‌شود و در صورت توبه باید آن را دوباره انجام دهد.<ref>براهین الحج، ج1، ص236-237.</ref> 

ارتداد پس از اتمام حج، به نظر فقیهان [[حنفی]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج2، ص96؛ بدائع الصنائع، ج1، ص95.</ref> و [[مالکی]]،<ref>المدونةالکبری، ج2، ص317؛ التاج و الإکلیل، ج6، ص284؛ مواهب الجلیل، ج4، ص65-68.</ref> موجب بطلان حج و وجوب تکرار آن پس از توبه می‌شود. در برابر، به باور فقیهان شیعه،<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص18؛ مسالک الإفهام، ج2، ص146؛ جواهر الکلام، ج17، ص302.</ref> [[مذهب شافعی|شافعی]]<ref>المجموع، ج3، ص5؛ فتح العزیز، ج7، ص5.</ref> و [[حنبلی]]<ref>الإنصاف، ج3، ص388؛ کشاف القناع، ج2، ص439؛ مطالب أولی النهی، ج1، ص275.</ref> حج انجام شده پیش از ارتداد نیاز به تکرار ندارد.

===ترک برخی اعمال===
'''ترک عمدی رکن'''
{{اصلی|ارکان حج|ارکان عمره}}
به باور فقیهان شیعه<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص314، 382-384؛ کشف اللثام، ج5، ص473؛ ج‏6، ص19؛ جواهر الکلام، ج18، ص136-137؛ ج‏19، ص370.</ref> و اهل سنت،<ref>نک: تحفة الفقهاء، ج1، ص381-382؛ المجموع، ج8، ص265-266؛ کشاف القناع، ج2، ص 605.</ref> اگر حج‌گزار یکی از [[ارکان حج]] را عمداً ترک کند و زمانی برای جبران آن نداشته باشد، حج یا عمره او باطل و ناتمام است و باید سال دیگر آن را [[حج قضا|قضا]] کند؛ ولی اگر از روی فراموشی آن را ترک کند حجش صحیح است، البته باید آن را جبران و حج را کامل کند و اگر نتواند خودش جبران کند باید نائب بگیرد.<ref>غایة المرام، ج1، ص456؛ جواهر الکلام، ج18، ص136-137.</ref> البته ترک وقوفین، هر چند سهوی باشد موجب بطلان و ناتمامی حج است.<ref>الجامع للشرائع، ص180-181؛ کشف اللثام، ج5، ص19-20؛ جواهر الکلام، ج18، ص3-5.</ref>

'''ترک وقوفین'''
{{اصلی|فوات حج}}
به باور فقیهان شیعه، ترک وقوفین،{{یادداشت|[[وقوف در عرفات]] و [[وقوف در مشعر الحرام]].}} هرچند به‌طور غیرعمدی و از روی فراموشی یا ندانستنِ حکم باشد، موجب بطلان و ناتمام ماندن حج است.<ref>مسالک الإفهام، ج2، ص27، 287؛ مستند الشیعه، ج12، ص251؛ جواهر الکلام، ج19، ص85.</ref> در منابع فقهی نرسیدن به [[وقوف در عرفات]] و [[وقوف در مشعر|مشعر]]، [[فوات حج]] نامیده شده است.{{یادداشت|از دست رفتن حج.}}<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص426؛ الحدائق الناضرة، ج16، ص461؛ مفاتیح الشرائع، ج1، ص385.</ref> به باور مشهور فقیهان شیعه، در صورت نرسیدن حج‌گزار به وقوف عرفات و وقوف اختیاری مشعر{{یادداشت|حتی اگر وقوف اضطراری مشعر را درک کند.}} حج او ناتمام و تبدیل به عمره می‌شود و باید با انجام اعمال عمره از احرام خارج گردد و اگر حجِّ واجب است، در سال آینده [[حج قضا|قضا]] کند.<ref>مجمع الفائدة، ج7، ص239-240؛ نک رسائل و مسائل، نراقی، ج3، ص365-376؛ التهذیب فی مناسک العمرة و الحج، ج3، ص161-167.</ref> در مقابل، فقیهان اهل سنت ملاک اتمام حج را، تنها درک کردن وقوف عرفات دانسته‌اند.<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص236؛ بدائع الصنائع، ج2، ص220؛ المغنی، ج3، ص549.</ref>

'''ترک طواف نساء'''

به باور برخی فقیهان شیعه،‌تمامیت حج و عمره وابسته به انجام [[طواف نساء]] بوده و بدون آن، حج ناتمام است.<ref>کتاب الحج، محقق داماد، ج3، ص378؛ التهذیب فی مناسک العمرة و الحج، ج3، ص279؛ نک: براهین الحج، ج1، ص245.</ref> با این همه، ترک طواف نساء، هرچند عامدانه باشد به اجماع فقیهان<ref>مسالک الإفهام، ج2، ص348؛ مدارک الأحکام، ج8، ص172؛ الحدائق الناضرة، ج16، ص157.</ref> موجب بطلان حج یا عمره نمی‌شود؛ زیرا آنها طواف نساء را از [[ارکان حج]] یا [[ارکان عمره|عمره]] نشمرده‌اند، ولی آن را واجب و حلال بودن [[آمیزش]] را وابسته به آن دانسته‌اند؛ از این رو، اگر احرام‌گزار آن را ترک کند باید شخصاً یا به وسیله نائب جبران کند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص383؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص403-404؛ جواهر الکلام، ج19، ص405-407.</ref> 

===ترک برخی شروط یا اجزاء===
شرائطی مانند اسلام<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص297؛ مسالک الإفهام، ج2، ص144-145؛ مستمسک العروةالوثقی، ج10، ص213.</ref><ref>المغنی، ج3، ص214؛ مواهب الجلیل، ج3، ص24؛ تحفة المحتاج، ج3، ص236.</ref> و نیت شرط صحت حج<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص307؛ إیضاح الفوائد، ج1، ص261-262؛ مجمع الفائدة، ج6، ص157-158.</ref> معرفی شده و نبود آن دو موجب ناتمامی و بطلان حج دانسته شده است.<ref>جامع الشتات، ج1، ص343.</ref><ref>السرائر، ج1، ص621.</ref> برخی، در حج [[نیابت|نیابی]] نیز تغییر نیت را از سوی نائب موجب ناتمامی حج شمرده‌اند.<ref>إرشاد الأذهان، ج1، ص313؛ شرائع الإسلام، ج1، ص169-171؛ قواعد الأحکام، ج1، ص411.</ref>

فقیهان شیعه، به استناد روایتی از [[امام صادق(ع)]]{{یادداشت|در این روایت که صحیحه‌ای از [[معاویة بن عمار]] است، احرام بستن از [[میقات‌]]هایِ مشخص شده به وسیله [[حضرت محمد(ص)]] موجب تمامیت حج و عمره دانسته شده است.}}<ref>الکافی، ج4، ص318؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص54.</ref> به تأخیر انداختن [[احرام]] را از میقات یا محاذی آن، چنانچه از روی آگاهی و عمد باشد و امکان جبران نداشته باشد، موجب بطلان و ناتمامی حج و عمره شمرده‌اند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص312؛ مصباح الهدی، ج12، ص424-425؛ کتاب الحج، گلپایگانی، ج1، ص232-237.</ref> 

فقیهان اهل سنت به استناد روایتی از [[امام علی(ع)]] که احرام از خانه را موجب تمامیت حج معرفی کرده،<ref>الآثار، ص101؛ المصنّف، ج4، ص195؛ السنن الکبری، بیهقی، ج5، ص30.</ref> احرام از منزل را برای همگان جایز و حتی برای برخی افضل دانسته‌اند.<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص69؛ بدائع الصنائع، ج2، ص164؛ المغنی، ج3، ص215.</ref> اما فقیهان شیعه به استناد برخی احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص322؛ دعائم الإسلام، ج1، ص298؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص59.</ref> در برداشت اهل سنت از روایت پیش‌گفته مناقشه کرده‌اند.<ref>مجمع الفائدة و البرهان، ج6، ص184-185 و167؛ مدارک الأحکام، ج7، ص222، 228؛ الحدائق الناظرة، ج14، ص447-449، 458-460.</ref>

به تصریح برخی فقیهان شیعه، بدون خِتان{{یادداشت|ختنه کردن.}} حج مردان ناتمام است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص358؛ مدارک الأحکام، ج8، ص117-118؛ جواهر الکلام، ج19، ص274.</ref> برخی فقیهان، برای زنی که در عمره [[حج تمتع|تمتّع]] پیش از پایان دور چهارمِ [[طواف]] حائض گردد، حکم به ناتمام ماندن عمره و وجوب از سر گرفتن آن پس از پایان حج کرده‌اند.<ref>شرح تبصره المتعلمین، ج3، ص354-355</ref> این حکم به شرط طهارت در صحت طواف<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص357؛ مسالک الإفهام، ج2، ص328؛ کشف اللثام، ج5، ص405-407.</ref><ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص144؛ بدایة المجتهد، ج1، ص274-275؛ المغنی، ج3، ص390.</ref> برمی‌گردد.

===ارتکاب برخی محرّمات احرام===
{{اصلی|آمیزش|جدال|خودارضایی|التذاذ جنسی}}
در فقه شیعه<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص336-337؛ السرائر، ج1، ص548؛ جواهر الکلام، ج20، ص349، 352-353، 363، 367-368، 380.</ref> و اهل سنت،<ref>المغنی، ج3، ص315؛ فتح العزیز، ج7، ص473.</ref> انجام دادن برخی محرّماتِ [[احرام]] از روی آگاهی و عمد گاه موجب ناتمام ماندن حج یا عمره می‌شود. برای نمونه، به باور فقیهان شیعه [[آمیزش]] در احرامِ حج اگر پیش از [[وقوف در مشعر]] باشد، موجب [[فساد حج|فساد]] و ناتمام ماندن حج می‌شود.<ref>کشف اللثام، ج6، ص435</ref> به باور [[حنفیه|حنفیان]]،<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص57-58؛ بدائع الصنائع، ج2، ص217-218.</ref> اگر آمیزش پیش از [[وقوف در عرفات]] و به باور دیگر مذهب‌های اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص315؛ المجموع، ج7، ص384، 414.</ref> اگر پیش از [[تحلل|تحلّل]]ِ اول باشد موجب فساد و ناتمام ماندن حج می‌شود. به باور فقیهان شیعه، در احرامِ عمره اگر آمیزش پیش از [[سعی]] باشد موجب فساد و ناتمام ماندن عمره می‌شود.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص337؛ جواهر الکلام، ج20، ص380؛ التهذیب فی مناسک العمرة و الحج، ج2، ص243 و257.</ref>

برخی فقیهان ارتکاب فسوق و [[جدال]] را موجب ناتمامی و فساد حج شمرده‌اند.<ref>المقنعة، ص432؛ نک: ریاض المسائل، ج1، ص376؛ کتاب الحج، گلپایگانی، ج2، ص139.</ref> همچنین به باور برخی فقیهان شیعه،<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص337؛ مختلف الشیعه، ج4، ص153-154؛ جواهر الکلام، ج20، ص367-368.</ref> [[خود ارضایی]] پیش از وقوف به مشعر و به نظر فقیهان [[مالکی]]،<ref>التاج و الإکلیل، ج3، ص166؛ شرح مختصر خلیل، ج2، ص358-359؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص68.</ref> پیش از [[تحلل|تحلّل]] اول موجب فساد و ناتمامی حج است. نیز به باور شماری از فقیهان اهل‌سنت، برخی از مصداق‌های [[التذاذ جنسی]]، موجب ناتمامی و فساد حج می‌شود.<ref>المغنی، ج3، ص332؛ حاشیةالدسوقی، ج2، ص68؛ مواهب الجلیل، ج4، ص242-243.</ref>
===جلوگیری دشمن===
{{اصلی|احصار و صد}}
چنانچه احرام‌گزار به سبب جلوگیری دشمن{{یادداشت|یا فرد دیگر.}} نتواند حج یا عمره خود را تمام کند، به باور مشهور فقیهان شیعه<ref>الخلاف، ج2، ص424؛ شرائع الاسلام، ج1، ص211</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج8، ص302-303؛ المجموع، ج3، ص371؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص106.</ref> با انجام [[قربانی]] و [[حلق]] یا تقصیر در همان مکان، از [[احرام]]ِ حج یا عمره خارج شده و همه محرمات احرام{{یادداشت|حتی مباشرت با زنان.}} بر او حلال می‌شود و در صورت [[استقرار حج]]، سال بعد باید حج خود را [[حج قضا|قضا]] کند.

===تقیه===
{{اصلی|تقیه}}
بر پایه فقه شیعه، گاه [[تقیه]] موجب ناقص شدن حج می‌شود و آن در جایی است که حج‌گزار به دلیل تقیه، اعمال حج را طبق مذاهب اهل سنت انجام دهد. برخی فقیهان، تصریح کرده‌اند که چنین حجی هرچند ناقص و ناتمام است، مُجزی است و حتی در صورت از بین رفتن سبب تقیه نیازی به اعاده ندارد.<ref>القواعد الفقهیة، ج5، ص61-62.</ref>

===حوادث===
حوادث طبیعی مانند سیل، طوفان و زلزله یا حوادث غیر مترقبه دیگر مانند تصادف، سقوط هواپیما، تمام شدن هزینه حج و ازدحام جمعیت گاه مانع از پایان یافتن حج یا عمره می‌شود. در منابع تاریخی، مواردی از آن گزارش شده؛ که برخی از آنها چنین است:

#بارش باران شدید و بی‌سابقه در [[منا]] و ریزش کوه در جمره عقبه در سال ۲۲۸ق. که موجب کشته شدن گروهی از حج‌گزاران شد،<ref>تاریخ الطبری، ج9، ص124؛ المنتظم، ج11، ص129؛ الکامل، ج7، ص9.</ref>
#ناتمام ماندن حج در سال ۳۵۷ق. به دلیل از بین رفتن شتران در اثر تشنگی،<ref>المنتظم، ج14، ص189</ref>
#ناتمام ماندن حج در سال ۳۹۷ق. به سبب وزیدن بادهای سیاه و شدید در منطقه ثَعلَبیه{{یادداشت|از منازل میان [[کوفه]] و [[مکه]].}}<ref>معجم البلدان، ج2، ص78.</ref> که منجر به بازگشت حج‌گزاران شد،<ref>المنتظم، ج15، ص54-55.</ref>
#ازدحام حج‌گزاران در [[کعبه]] در سال ۵۸۱ق. که موجب کشته شدن ده‌ها نفر از آنها شد،<ref>تاریخ الإسلام، ج41، ص13؛ شفاء الغرام، ج2، ص279.</ref>
#کشته شدن شماری از حاجیان هنگام [[سعی]] به سبب ازدحام جمعیت در سال ۶۱۷ق،<ref>شفاء الغرام، ج2، ص283.</ref>
#کشته شدن شماری از حاجیان هنگام خروج از [[مسجدالحرام]] برای عمره در ۱۴ [[ذی حجه]] ۶۷۷ق،<ref>شفاء الغرام، ج2، ص289-290.</ref>
#بازگشت بیشتر حاجیان [[مصر|مصری]] به سبب کم‌آبی در [[رباط|منازل]] میان راه در سال ۷۲۵ق،<ref>شفاء الغرام، ج2، ص295.</ref>
#مرگ برخی حج‌گزاران [[یمن|یمنی]] به سبب تشنگی در نزدیکی [[مکه]] در سال ۸۰۰ق.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص303.</ref>

===چند سبب===
گاهی چند سبب از اسباب پیش‌گفته، حج را ناتمام می‌کند. برای نمونه، حج‌گزار پس از [[فساد حج]]، [[احصار و صد|مُحصَر]] یا [[احصار و صد|مصدود]] شود. در این صورت، به باور فقیهان شیعه<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص333، 338؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص373؛ مسالک الإفهام، ج2، ص396-397، 483.</ref> و اهل سنت،<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص356؛ مواهب الجلیل، ج3، ص532.</ref> اِحصار، کفاره اِفساد حج را ساقط نمی‌کند و فساد حج نیز مانع [[تحلل|تحلّل]] نشده و ادای یک [[حج قضا]] در سال آینده کافی است. اگر پیش از تحلّلِ مُحصر یا مصدود، سبب احصار یا صدّ از میان برود و فرصت ادای حج باقی باشد، به نظر فقیهان شیعه<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص333؛ مدارک الأحکام، ج8، ص297؛ جواهر الکلام، ج20، ص135-137.</ref> و اهل‌سنت،<ref>المجموع، ج7، ص389، ج8، ص307؛ کشاف القناع، ج2، ص528-529.</ref> وی باید در همان سال حج خود را به پایان برساند.

==اسباب ناتمامی معنوی==
در احادیث و منابع فقهی، برخی اعمال موجب ناتمامی حج معرفی شده‌اند، با اینکه موجب بطلان و ناتمامی فقهی حج نمی‌شوند، بلکه مراد از آنها نبود کمال و تمامیت معنوی است؛ برخی از آنها چنین‌اند:

===ملاقات نکردن با امام(ع)===
در برخی روایات، یکی از اعمالی که حج با آن تمام می‌شود، ملاقات و زیارت [[امام(ع)]] بعد از فریضه حج دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص578؛ علل الشرائع، ج2، ص459.</ref> از برخی احادیث برمی‌آید که غرض اصلی از واجب شدن حج، [[زیارت حضرت محمد(ص)]] و امامان(ع) است و حج تنها با آن تمام می‌شود.<ref>علل الشرائع، ج2، ص459؛ شرح فروع الکافی، ج5، ص521-522.</ref> در روایتی دیگر، به کامل کردن حج با زیارت حضرت محمد(ص) و قبرهای معصومان(ع) و طلب روزی نزد قبر آنان امر شده است.<ref>الخصال، ص616.</ref>

فقیهان شیعه به استناد این احادیث و روایات فراوان دیگر، زیارت [[حرم حضرت محمد(ص)|حرم نبوی(ص)]] و قبرهای امامان(ع) را پس از فریضه حج تکمیل‌کننده حج<ref>روضة المتقین، ج5، ص362؛ دلیل الناسک، ص493.</ref> و مستحب مؤکّد<ref>وسائل الشیعة، ج14، ص320-325؛ الحدائق الناضرة، ج17، ص401؛ جواهر الکلام، ج20، ص79-82.</ref> و حتی برخی واجب<ref>علل الشرائع، ج2، ص459-460.</ref> دانسته‌اند.<ref>الوافی، ج14، ص1320-1321؛ الحدائق الناضرة، ج17، ص403.</ref>

===کلام ناپسند===
در برخی احادیث، حفظ زبان از کلام ناپسند موجب تمامیت حج و عمره معرفی شده است.<ref>الکافی، ج4، ص338؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص296</ref> برخی فقیهان شیعه به استناد این احادیث، حفظ زبان را در حال [[احرام]] مستحب دانسته<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص349؛ مجمع الفائدة و البرهان، ج6، ص294</ref> یا بیهوده‌گویی را از مکروهات احرام شمرده‌اند.<ref>سداد العباد و رشاد العباد، ص304.</ref> حتی برخی به استناد آن، هرگونه کلام بد و ناپسند را مصداق فسوق و برای احرام‌گزار حرام دانسته‌اند.<ref>براهین الحج، ج3، ص128-129.</ref>

===ننوشیدن از آب زمزم===
برخی فقیهان اهل سنت، نوشیدن از آب [[زمزم]] را مستحب دانسته و از موارد تمامیت حج برشمرده‌اند.<ref>عمدة القاری، ج9، ص276- 277.</ref> فقیهان [[مذهب شافعی|شافعی]]<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص193؛ المجموع، ج8، ص271.</ref> نیز، نوشیدن از سقایه عباس را پس از [[طواف زیارت]] مستحب شمرده‌اند. آنها به عمل [[حضرت محمد(ص)]] و اخباری که آن را موجب تمامیت حج دانسته استدلال کرده‌اند.<ref>مصنف، ج4، ص265؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص55، 58؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص56، 59.</ref>

===دیگر موارد===
در منابع اهل سنت موارد دیگری نیز موجب تمامیت حج دانسته شده است؛ از جمله انجام دادن عمره پیش از حج{{یادداشت|ادای حج به صورت [[حج تمتع|تمتّع]].}}<ref>مصنف، ج4، ص304.</ref> و حضور در نماز جماعت ظهر و عصر [[عرفه]].<ref>مصنف، ج4، ص327.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22188
 | عنوان = حج ناتمام
 | نویسنده = سعید گلاب‌بخش 
}}
* الاحصار والصد، سید محمد رضا موسوی گلپایگانی، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
* اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی ( -۲۷۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
* اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی( -۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
* ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸ ـ ۷۲۶ق.)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
* الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق.)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
* اعیان الشیعه، سید محسن الامین ( -۱۳۷۱ق.)، به کوشش سید حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
* الام، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق. 
* انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری ( -۲۷۹ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
* الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل، علی بن سلیمان المرداوی ( -۸۸۵ق.)، به کوشش محمد حامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.
* ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۷۱ق.)، به کوشش سید حسین موسوی کرمانی و عبدالرحیم بروجردی و علی پناه اشتهاردی، قم، چاپخانه علمیه، ۱۳۸۷ق.
* الآثار، یعقوب بن إبراهیم الأنصاری( -۱۸۲ق.)، تحقیق أبو الوفا، بیروت، دارالکتب العلمیه،۱۳۵۵ق.
* بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی ( -۵۹۵ق.)، تحقیق و تصحیح العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
* البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
* بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، علاء الدین ابی بکر الکاشانی ( -۵۸۷ق.)، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
* براهین الحج للفقهاء و الحجج،‏ رضا مدنی کاشانی ( -۱۴۱۳ق.)کاشان،‏ مدرسه علمیه آیة الله مدنی کاشانی‏، ۱۴۱۱ق‏.
* البیان فی مذهب الإمام الشافعی، یحیی العمرانی الیمنی الشافعی ( -۵۵۸ق.)، تحقیق النوری، جدة، دارالمنهاج، ۱۴۲۱ق.
* التاج و الاکلیل لمختصر خلیل، محمد بن یوسف العبدری ( -۸۹۷ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق. 
* تاریخ ابن خلدون (ال‍ع‍ب‍ر و دی‍وان ال‍م‍ب‍ت‍داء و ال‍خ‍ب‍ر ف‍ی ای‍ام ال‍ع‍رب و ال‍ع‍ج‍م و ال‍ب‍رب‍ر و م‍ن ع‍اص‍ره‍م م‍ن ذوی ال‍س‍ل‍طان الاک‍ب‍ر)، عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون ( -۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده و سهیل صادق زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
* تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی ( -۷۴۸ق.)، تحقیق عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
* تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی ( -۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
* تاریخ حج گزاری ایرانیان‏، اسرا دوغان،‏ تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۹ش.
* تجارب الامم، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه ( -۴۲۱ق.)، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
* تحفة الفقهاء، محمد بن احمد السمرقندی ( -۹-۵۳۵ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. 
* تحفة المحتاج فی شرح المنهاج، احمد بن محمد بن حجر الهیتمی ( -۹۷۴ق.)، مصر مکتبه التجاریه الکبری، ۱۳۵۷ق.
* تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی ( -۳۲۰ق.)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
* تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (کتاب الحج)، فاضل لنکرانی، بیروت، دارالتعارف، ‏۱۴۱۸ق‏.
* تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
* التهذیب فی مناسک العمرة و الحج‏، جواد تبریزی (م ۱۴۲۷ق)، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
* جامع البیان عن تاویل ای القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
* جامع الشتات، میرزای قمی (م۱۲۳۱ق) تصحیح مرتضی رضوی، کیهان، ۱۳۷۱ش.
* الجامع للشرائع، یحیی بن سعید حلی (۶۰۱-۶۹۰ق.)، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.
* جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی ( -۱۲۶۶ق.)، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۸ق.
* حاشیة الدسوقی، محمد بن احمد الدسوقی ( -۱۲۳۰ق.)، احیاء الکتب العربیه. 
* حاشیة رد المحتار ع‍ل‍ی الدر ال‍م‍خ‍ت‍ار، ش‍رح ال‍ت‍ن‍وی‍ر الاب‍ص‍ار ف‍ی ف‍ق‍ه م‍ذه‍ب الام‍ام اب‍ی‌ح‍ن‍ی‍ف‍ه ال‍ن‍ع‍م‍ان، محمد امین ابن عابدین ( -۱۲۵۲ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
* الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، علی بن محمد الماوردی ( -۴۵۰ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
* الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، یوسف بن احمد البحرانی ( -۱۱۸۶ق.)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
* الخصال المحموده و المذمومه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
* الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
* الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، محمد بن مکی ( -۷۸۶ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
* دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، نعمان بن محمد المغربی ( -۳۶۳ق.)، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
* دلیل الناسک ، سید محسن حکیم ( -۱۳۹۰ق.)‏، تحقیق محمد قاضی طباطبائی، مدرسة دارالحکمة، ۱۴۱۶ق‏.
* ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری ( -۱۰۹۰ق.)، آل البیت. 
* رسائل و مسائل شامل هشتصد و پانزده سوال و جواب و دوازده رساله فقهی و غیره، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵-۱۲۴۵ق.)، به کوشش رضا استادی، قم، انتشارات کنگره بزرگداشت فاضلین نراقیین، ۱۳۸۰ش.
* روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی (۱۰۰۳-۱۰۷۰ق.)، تحقیق سید حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتهاردی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ۱۳۹۹ق.
* ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، سید علی طباطبائی ( -۱۲۳۱ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
* زبده البیان فی احکام القرآن، مقدس اردبیلی احمد بن محمد  ( -۹۹۳ق.)، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۳۸۶ش.
* سداد العباد و رشاد العباد، حسین بحرانی آل عصفور ( -۱۲۱۶ق.)، تحقیق محسن آل عصفور، قم، محلاتی، ‏۱۴۲۱ق‏.
* السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس ( -۵۹۸ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
* سنن ابن ماجه، محمد بن زید الربعی ابن ماجه ( -۲۷۵ق.)، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
* سنن ابی داود، سلیمان بن الأشعث ( -۲۷۵ق.)، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق. 
* سنن الترمذی (الجامع الصحیح)، محمد عیسی الترمذی ( -۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
* سنن الصغیر للبیهقی، ابوبکر بیهقی (م۴۵۸ق) تحقیق امین قلعجی، باکستان،جامع الدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۰ق.
* السنن الکبری، احمد بن علی النسائی (۲۱۵-۳۰۳ق.)، تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری و سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
* السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴-۴۵۸ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق. 
* السیره النبویه، عبدالملک بن هشام ( -۲۱۸ق.)، تحقیق مصطفی السقاء و عبدالحفیظ شبلی و ابراهیم الابیاری، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
* شَذَراتُ الذَهَب فی اخبار من ذَهَب، عبدالحی بن عماد ( -۱۰۸۹ق.)، به کوشش عبدالقادر الارنووط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
* شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.
* الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه ( -۶۸۲ق.)، بیروت، دارالکتب العربی.
* شرح تبصره المتعلمین، آقا ضیاء عراقی (۱۲۴۰-۱۳۲۱ق.)، تحقیق محمد الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
* شرح فروع الکافی، محمد هادی بن محمد صالح مازندرانی ( -۱۱۲۰ق.)، به کوشش محمد جواد محمودی و محمد حسین درایتی، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
* شرح مختصر خلیل، محمد الخرشی ( -۱۱۰۱ق.)، بیروت، دارالفکر للطباعة.
* شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی ( -۸۳۲ق.)، تحقیق گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. 
* العدة فی شرح العمدة، بهاء الدین المقدسی ( -۶۲۴ق.)، صلاح بن محمد عویضه،بیروت،دارالکتب العلمیه،۱۴۲۶ق.
* العروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
* علل الشرائع و الاحکام، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
* عمدة السالک و عدة الناسک، شهاب الدین ابن النقیب الشافعی ( -۷۶۹ق.)، تحقیق عبدالله الأنصاری، قطر، الشؤون الدینیة، ۱۹۸۲م.
* عمدة القاری، العینی (م۸۵۵ق) بیروت، دارالإحیاء التراث العربی.
* غایه المراد فی شرح نکت الارشاد، محمد بن مکی (۷۳۴-۷۸۶ق.)، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۴ – ۱۴۲۱ق.
* غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام، مفلح بن الحسن الصیمری ( -۹۰۰)، تحقیق کوثرانی، بیروت، دارالهادی، ۱۴۲۰ق.
* فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی ( -۶۲۳ق.)، بیروت، دارالفکر. 
* فقه القرآن، قطب الدین الراوندی ( -۵۷۳ق.)، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
* قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
* القواعد الفقهیه، سید محمد حسن بجنوردی، تحقیق مهریزی و درایتی، قم، الهادی، ۱۴۱۹ق. 
* الکافی فی فقه الإمام احمد، عبدالله بن قدامة ( -۶۲۰ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
* الکافی، محمد بن یعقوب کلینی ( -۳۲۹ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
* کتاب الحج،‏ سید محمد رضا موسوی گلپایگانی ( -۱۴۱۴ق‏.)، به تقریر احمد صابری همدانی، قم، دارالقرآن الکریم ۱۴۱۴ق‏.
* کتاب الحج،‏ سید محمد محقق داماد یزدی ( -۱۳۸۸ق)‏، به تقریر عبدالله جوادی آملی، قم، چاپخانه مهر، ۱۴۰۱ق‏.
* کتاب الحج،‏ سید محمود شاهرودی ( -۱۳۹۴ق.)‏، مقرر ابراهیم جناتی، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق‏.
* کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی ( -۱۰۵۲ق.)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* الکشاف، محمود بن عمر الزمخشری ( -۵۳۸ق.)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق. 
* کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، جعفر کاشف الغطاء ( -۱۲۲۸ق.)، تحقیق عباس تبریزیان و دیگران،قم، نشر الإسلامی، ۱۴۲۲ق. 
* کشف اللثام، محمد بن الحسن الفاضل الهندی ( -۱۱۳۷ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق. 
* کنز العرفان فی فقه القرآن، محمد بن عبدالله المقداد ( -۸۲۶ق.)، تحقیق محمد قاضی، قم، مجمع تقریب مذاهب، ۱۴۱۹ق. 
* المبسوط فی فقه الامامیه، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
* المبسوط، محمد بن احمد السرخسی ( -۴۸۳ق.)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
* مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق.)، به کوشش محمد جواد بلاغی (۱۸۶۴-۱۹۳۳م.)، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
* مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مقدس اردبیلی احمد بن محمد  ( -۹۹۳ق.)، به کوشش مجتبی عراقی و حسین یزدی و علی پناه اشتهاردی (۱۲۹۶-۱۳۸۷ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
* المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱-۶۷۶ق.)، بیروت، دارالفکر. 
* مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
* مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، سید محمد بن علی موسوی عاملی (۹۵۶ – ۱۰۰۹ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
* مدارک العروة، علی پناه اشتهاردی، تهران، دارالأسوه، ۱۴۱۷ق‏.
* المدونة الکبری، مالک بن انس ( -۱۷۹ق.)، بیروت، دارالآحیاءالتراث العربی، ۱۳۲۳ق. 
* مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن الحسین المسعودی ( -۳۴۶ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
* مسالک الافهام الی آیات الاحکام، الجواد الکاظمی ( -۱۰۶۵ق.)، تعلیق شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش. 
* مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱-۹۶۶ق.)، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
* مستمسک العروة الوثقی، سید محسن حکیم ( -۱۳۹۰ق.)، قم، انتشارات دارالتفسیر، ۱۴۱۶ق.
* مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵-۱۲۴۵ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق. 
* مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل ( -۲۴۱ق.)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
* مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، محمد تقی آملی ( -۱۳۹۱ق.)، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.
* المصنّف، عبدالله بن محمد بن ابی شیبه (م۲۳۵ق) تحقیق و تعلیق سعید اللحام،بیروت، دارالفکر،۱۴۰۹ق.
* مطالب أولی النهی، مصطفی السیوطی الرحیبانی ( -۱۲۴۳ق.)، دمشق المکتب الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
* معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی ( -۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۹۹ق.
* المغازی، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق. 
* المغنی، عبدالله بن قدامه ( -۶۲۰ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه. 
* مفاتیح الشرائع، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶-۱۰۹۱ق.)، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، انتشارات مجمع ذخائر اسلامی، ۱۴۰۱ق.
* المقنعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
* ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق.)، به کوشش سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
* من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
* مناسک حج (المحشی)، امام خمینی ( -۱۴۱۰ق.)، مشعر، ۱۳۸۱ش‏.
* المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی ( -۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
* مواهب الجلیل، محمد بن محمد الحطاب الرعینی ( -۹۵۴ق.)، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق. 
* المهدی المنتظر فی ضوء الاحادیث و الاثار الصحیحه و اق‍وال ال‍ع‍ل‍م‍اء و اراء ال‍ف‍رق ال‍م‍خ‍ت‍ل‍ف‍ه، عبدالعظیم البستوی، مکه، مکتبه المکیه، ۱۴۲۰ق.
* مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام،‏ سید عبدالأعلی‌سبزواری ( -۱۴۱۴ق‏.)، قم، دفتر آیة الله سبزواری، ‏۱۴۱۳ق‏.
* الموتلف من المختلف بین ائمه السلف، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق.
* الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶-۱۰۹۱ق.)، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین، ۱۴۰۶ق.
* وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳-۱۱۰۴ق.)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
{{پایان}}
{{حج و عمره}}

[[Category،احکام حج]]

[[رده:احکام حج]]