در حال ویرایش حمزة بن قاسم بن علی

{{جعبه اطلاعات اشخاص
| نام کامل = حمزة بن قاسم علوی عباسی
| نسب = از نوادگان حضرت عباس(ع)
| آرامگاه = حله
| دین = [[اسلام]]
| مذهب = [[شیعه]]
| کنیه = ابویعلی
| نام زیارتگاه = حمزة بن قاسم
| نوشته‌ها = 
| اساتید = [[سعد بن عبدالله]]، [[محمد بن اسماعيل البرمكى]]
| شاگردان = [[هارون بن موسی تلعكبرى]]، على بن محمد القلانسى
| تالیفات = كتاب الزيارات و المناسك، كتاب التوحيد
}}
'''حمزة بن قاسم'''، مکنی به '''ابویعلی''' و مشهور به علوی و عباسی، از  نوادگان [[حضرت عباس(ع)]] بوده، در سال‌های آغازین سده چهارم قمری می‌زیسته است. رجال‌نگاران و عالمان [[شیعه]] او را مورد اعتماد و جلیل القدر معرفی کرده‌اند. برای او آثاری نام برده‌اند که یکی از آن‌ها درباره زیارت و مناسک حج است.     

از مکان دفن او خبری در دست نیست؛ تنها، حکایتی مربوط به سال‌های آغازین سده چهاردهم قمری وجود دارد که [[مزار حمزه غربی (حله)|مزار حمزه غربی]] در جنوب شهر [[حله]] را متعلق به او دانسته است.    

==نام==
حمزة بن قاسم، مكنى به «ابويعلى» از نوادگان [[حضرت عباس(ع)]] است كه نسبش با ۵ واسطه به وی مى‌رسد. حمزه به دليل انتساب به [[امام علی(ع)]] به «علوى» و به دليل انتسابش به حضرت عباس(ع) به «عباسى» شهرت دارد.<ref>رجال الطوسی، الأبواب، ص۴٢۴؛ معجم رجال الحديث، ج٧، ص٢٩٠.</ref>

==تبار==
در نسب او دو قول است:

*قول مشهور: حمزة بن قاسم بن محمد بن عبدالله بن عبیدالله (امیر و قاضی حرمین) بن حسن بن عبيدالله بن [[حضرت عباس(ع)|ابى‌الفضل العباس(ع)]]. در این قول، پدربزرگ او، محمد لحیانی معرفی شده است.<ref>عمدة الطالب، ص٣٣٠؛ رجال الطوسى، ص۴٢۴.</ref>
*قول نجاشی: حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبيدالله (امیر و قاضی حرمین) بن ابى‌الفضل العباس(ع).<ref>رجال النجاشى، ص ١۴٠.</ref> در این قول، پدربزرگ او علی بن حمزة معرفی شده است.

برخی، از آنجا که علی بن حمزه، فرزندی به نام قاسم ندارد،<ref>المجدى فى الانساب، ص۴۴٠.</ref> و از آنجا که برای محمد لحیانی فرزندی به نام قاسم و نسل فراوانی برای او گزارش شده، قول مشهور را درست دانسته‌اند.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۱۲؛ سر السلسلة العلوية، ص١٣٩.</ref>

حضرت عباس(ع) چند فرزند داشت؛ ولی نسل وی از عبيدالله گسترش يافت. عبيدالله فرزند لبابه، دانشمند و فرهيخته عصر خود بوده است. او دو فرزند به نام‌هاى عبدالله و حسن داشت كه نسلش از حسن ادامه يافت. حسن بن عبيدالله ۶٧ سال زندگى كرد. او را سرشاخه اصلى نوادگان حضرت عباس(ع) شمرده‌اند.<ref>سلسله‌جنبان رادمردى،  ص ٣۴.</ref> ابراهيم<ref>اعيان الشيعه، ج٢، ص١٢٨.</ref> عباس، عبيدالله، فضل و حمزه از فرزندان اويند. 

عبيدالله بن حسن، در سال ٢٠٣ قمرى از سوى مأمون عباسى، علاوه بر منصب قضاوت، عهده‌دار امارت حرمين شريفين شد و در سال‌هاى ٢٠۴ تا ٢٠۶ه .ق، امارت حج را به عهده داشت.<ref>المحبر، ص۴١؛ المنتظم، ج١٠، ص١٣١؛ الكامل فى التاريخ، ج۶، صص٣۵٨ و ٣٧٩.</ref>

پدربزرگ حمزه، محمد ملقب به لحيانى، در شهر رمله{{یادداشت|ظاهراً تنها شهر بزرگ به اين نام، در فلسطين به فاصله چهارده روز تا بيت‌المقدس قرار دارد.}}<ref>معجم البلدان، ج٣، ص۶٩.</ref> مقام رياست و خطابه را به عهده داشت.<ref>الشجرة المباركة، ص٢٠١؛ الفخرى، المروزى الأزوارقانى، ص١٧١؛ تهذيب الانساب، ص٢٨٢؛ المجدى فى الانساب، ص۴۴٨.</ref>

حمزه، که جد حمزة‌ بن قاسم است، در عصر [[مأمون عباسى]] مى‌زيست و به شباهت با [[امام علی(ع)]] شهرت داشت. وی به دليل ازدواج با زينب، يكى از نوادگان عبدالله جعفر، زينبى نيز خوانده مى‌شد.  برخی از نوادگان او، در فقه، حدیث یا شعر افراد برجسته‌ای بودند؛ مانند قاسم بن حمزه، ابو محمد علي بن حمزه،<ref>رجال‌النجاشي، ص ٢٧٣.</ref>  فضل بن محمد<ref>مقاتل الطالبيين، ص ٨٩.</ref> و محمد بن علی.<ref>الذريعه الى تصانيف الشيعه، ج ۴، ص ۴٧٨.</ref>

==زیست‌نامه==
از سال تولد و وفات او تاریخ دقیقی در دست نیست؛ برخی تولد او را ۲۰۳ق. و برخی ۲۹۳ق. دانسته‌اند.<ref>مجله الينابيع، ص۶٣.</ref> برخی وفات او را سال ۳۳۵ق. نقل کرده<ref>لوامع الأنوار فى جوامع العلوم والآثار، الامام المؤيدى، ج١، ص٣٨۶.</ref> و برخی او را در سال ۳۳۹ق. زنده دانسته‌اند.<ref>مستدركات علم رجال الحديث، ص٢٨٠.</ref> برخی دیگر، با توجه به استادان و شاگردانش، زندگی او را نیمه دوم سده سوم تا نیمه اول سده چهارم قمری دانسته‌اند.{{یادداشت|برای نمونه، او از سعد بن عبدالله(م.٣٠١ق) روايت كرده و تَلعَكبرى (م.٣٨۵ق) نيز از او روايت كرده است.}}<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۲۱؛ الذريعه الى تصانيف الشيعه، ج ۴، ص ۴٧٨.</ref> محل زندگی او، شهرهای قم و ری احتمال داده شده است.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۲۱.</ref>

===استادان و شاگردان===
برای او ۲۱ استاد و مشیخه سرشناس نقل کرده‌اند.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۳۱.</ref> برخی از آن‌ها عبارتند از: [[احمد بن ادریس|احمد بن ادريس اشعرى قمى]]، [[احمد بن محمد بن خالد|احمد بن محمد بن خالد برقى]]، [[عبدالعظیم حسنی|عبدالعظيم بن عبدالله حسنى علوى]]، عبدالله بن محمد بن سليمان علوى حسنى،{{یادداشت|وى از محدثان و دانشوران زيدى مذهب بود كه در شهر كوفه به نقل حديث مشغول شد. با توجه به حضور حمزة بن القاسم در سلسله اسناد برخى از امامان زيديه يمن، زيديان او را محدثى زيدى دانسته‌اند.}}<ref>الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج٢، ص١٠۶؛ اوضاع سياسى-اجتماعى و فرهنگى شيعه در عصر غيبت صغرا، صص ٢٢٧ و ٢۶٩.</ref> [[علی بن ابراهیم قمی|على بن ابراهيم قمى]]، [[سعد بن عبدالله بن ابی ‌خلف|سعد بن عبدالله]]، [[محمد بن اسماعیل برمکی|محمد بن اسماعيل البرمكى]]، [[حسن بن متيل|حسن بن مَتّيل]]، جعفر بن محمد بن مالك الفزارى و على بن جنيد الرازى روایت نقل کرده است.<ref>كافى، ج۴، ص١٩٨؛ امالى، صدوق، ص۶١٧؛ ارشاد، ج٢، ص٢٠١؛ اسرار توحيد، ترجمه التوحيد، صدوق، ص٢٧٩؛ تيسير المطالب، ص١٩٢ و ۵١٢؛ علل الشرايع، ج١، ص٩۶؛ كمال الدين و تمام النعمة، ج٢، ص۴١٣؛ الخصال، ج١، ص١۶٩ و ٣٠۵ و ج٢، ص٣۶٣؛ كمال الدين، ج٢، ص٣۵٨؛ معانى الاخبار، ص١٢۶؛ مختصر البصائر، ص۴١٧؛ كامل الزيارات، ص٣٢۴؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص٩٩؛ المحدثون من آل ابى‌طالب، ج١، ص۴۵٠.</ref> 

برای او ۲۲ شاگرد سرشناس نقل شده است.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۳۲.</ref> برخی از آن‌ها عبارتند از: إبراهيم بن الحسن،{{یادداشت|وى پدر ابوالعباس حسنى و از محدثان زيدى مذهب است.}}<ref>الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣۵١.</ref> حسن بن حمزة بن على علوى حسينى طبرى، ابوعبدالله الحسين بن احمد العلوى، حسين بن ابراهيم بن احمد مكتب، [[هارون بن موسی تلعكبرى]]، حسين بن هارون حسينى،{{یادداشت|او پدر امامان زيدى يمن است و روايات متعددى را از جناب حمزه نقل كرده است.}}<ref>تيسير المطالب، ص١٨؛ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣٢٨.</ref> على بن محمد القلانسى، حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام المؤدب، على بن احمد بن محمد الدقاق<ref name=":0">موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص ١٨۶.</ref>

===فرزندان===
پسرانى به نام‌هاى محمد<ref>بصائر الدرجات، الصفار، ص٣٧۴.</ref>، حسن<ref>تهذيب الانساب، ص٢٨٢.</ref>، على<ref>الأمالى، ص۴۵۵.</ref>، قاسم و حيدر را به وى نسبت داده‌اند.<ref>مجله الينابيع، ج٢۶، ص۵٣.</ref> از میان نوادگان او، ابوطاهر حسن بن محمد بن حسن بن حمزه و پسرش نعمه و نوه‌اش مانكديم،{{یادداشت|مانكديم معرب تركيب گيلكى: مان + ديم به معناى ماه + رخ است.}} از چهره‌هاى بنام علويان در [[رى]] بودند.<ref>تهذيب الانساب، ص٢٨٢.</ref>

===فعالیت فرهنگی===
دوران زندگی حمزه، دوران پرچالشی از نظر مسائل اعتقادی بوده است. مسئله جبر و اختيار، ظهور دوباره غاليان و حيرت [[شيعه]] در دوران غیبت صغرا چالش‌های اعتقادی شیعیان بود.<ref>ر.ك: تاريخ امامت، صص٢۵٠ - ٢٧٠ و دولت عباسيان، صص١٨١ - ٢١٠.</ref> برخی، آثار علمی و روایات حمزه، از جمله کتاب او در رد عقیده جبرگرایان را{{یادداشت|كتاب الرد على محمد بن جعفر الاسدی.}} نشانه حضور وی در زمینه مسائل فرهنگی دوره خویش دانسته‌اند.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۲۱.</ref>

===فعالیت سیاسی===
نوادگان حضرت عباس(ع) و عموزادگان حمزة بن قاسم در برخى از قيام‌های علویان در برابر عباسیان شرکت داشتند. ولی از حمزه و بستگان نزديكش، چيزى در اين مورد گزارش نشده است.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۲۰.</ref>

==تألیفات==
آثار او، نشان از تخصص او در رشته‌های فقه، کلام، تاریخ و رجال دارد. برخی از آن‌ها چنین‌اند:‌ 

*من روی عن [[امام صادق(ع)|جعفر بن محمد(ع)]]؛ کتابی رجالی است و نام کسانی که از [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] روایت کرده‌اند را گردآوری کرده است. نجاشی، این کتاب را نیکو شمرده است.
*كتاب التوحيد
*كتاب الزيارات و المناسك
*كتاب الرد على محمد بن جعفر الاسدي.<ref>رجال النجاشی، ص۱۴۰.</ref>

از حمزة بن قاسم، بیش از ۵۰ روایت در کتاب‌های روایی شیعه باقی مانده، که موضوع آن‌ها عبارتند از:‌ مباحث كلامى (خداشناسى و امامت)، فضايل و سيره [[اهل‌بيت(ع)|اهل‌ بيت(ع)]]، مواعظ و احاديث تربيتى و اخلاقى، آداب و مستحبات فقهى، اوضاع آخرالزمان و معارف عام اهل بيت(ع).<ref>كافى، ج۴، ص١٩٨؛ امالى، صدوق، ص۶١٧؛ ارشاد، ج٢، ص٢٠١؛ اسرار توحيد، ترجمه التوحيد، صدوق، ص٢٧٩؛ تيسير المطالب، ص١٩٢ و ۵١٢؛ علل الشرايع، ج١، ص٩۶؛ كمال الدين و تمام النعمة، ج٢، ص۴١٣؛ الخصال، ج١، ص١۶٩ و ٣٠۵ و ج٢، ص٣۶٣؛ كمال الدين، ج٢، ص٣۵٨؛ معانى الاخبار، ص١٢۶؛ مختصر البصائر، ص۴١٧؛ كامل الزيارات، ص٣٢۴؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص٩٩.</ref>

==توثیق==
[[نجاشی]](م.۴۵۰ق.) رجال‌نگار [[شیعه]] و [[علامه حلى]] (م.٧٢۶ق)، حمزة بن قاسم را ثقه، جلیل القدر، از اصحاب [[شیعه|امامیه]] و کثیر الحدیث خوانده است.<ref>رجال النجاشی، ص۱۴۰؛ رجال العلامه الحلّى، ص ۵٣. </ref> ابن‌داود حلى (ت.۶۴٧ق)،<ref>رجال ابن داود، ص ۸۵.</ref> سيد مصطفى تفرشى (م.١٠۴۴ق) در «نقد الرجال»،<ref>نقد الرجال، ج ٢، ص ١۶٨.</ref> حائرى مازندرانى (م.١٢١۶ق) در «منتهى المقال»،<ref>منتهى المقال فى أحوال الرجال، ج ٣، ص ١٣٩.</ref> [[شيخ عباس قمى]]<ref name=":1">منتهى الآمال، ج ١، ص ۴۰۸- ۴۱۰.</ref> و [[سيد ابوالقاسم خويى]] (م.١۴١٣ق)<ref>معجم رجال الحديث، ج ٧، ص ٢٩٠.</ref> نيز به بزرگى از وی ياد كرده‌اند. 

==در نگاه زیدیه==
حمزة بن قاسم، از برخی دانشوران زیدی مذهب روایت نقل کرده و برخی از آنان از او روایت نقل کرده‌اند. برای نمونه، وی از عبدالله بن محمد بن سليمان علوى حسنى روایت نقل کرده است؛ او از محدثان و دانشوران [[زیدیه|زيدى]] مذهب بود كه در شهر [[كوفه]] به نقل حديث مشغول شد.<ref>الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج٢، ص١٠۶؛ اوضاع سياسى-اجتماعى و فرهنگى شيعه در عصر غيبت صغرا، صص ٢٢٧ و ٢۶٩.</ref> دو نفر از زیدی مذهبانی که از حمزه روایت نقل کرده‌اند عبارتند از: ابرهیم بن الحسن،<ref>الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣۵١.</ref> و حسين بن هارون حسينى،{{یادداشت|وی پدر امامان زيدى يمن است که روايات متعددى را از حمزه نقل كرده است.}}<ref>تيسير المطالب، ص١٨؛ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣٢٨.</ref>

با توجه به حضور حمزة بن القاسم در سلسله اسناد برخى از بزرگان زيديه يمن، زيديان او را محدثى زيدى دانسته‌اند.<ref>الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، صص ٢۵۵ و ٣۵١.</ref>

==مدفن==
{{اصلی|مزار حمزه غربی (حله)}}
از جای دفن او، نشانه‌ای در کتاب‌های تاریخی یافت نشده است. تنها، حکایتی مربوط به سال‌های آغازین سده چهاردهم قمری وجود دارد که [[مزار حمزه غربی (حله)|مزار حمزه غربی]] در کشور [[عراق]]، در جنوب شهر [[حله]] را متعلق به او دانسته است. این حکایت از [[سید مهدی قزوینی]] (1210-1300ق) درباره رویدادی که برای پدرش رخ داده نقل شده است.{{یادداشت|بر پایه این حکایت، سید مهدی قزوینی، از پدر خود نقل کرده است که وی به زیارت مرقدی منسوب به حمزة بن کاظم(ع) در جنوب حله نمی‌رفته؛ چرا که معتقد بوده حمزة بن کاظم(ع) در ری دفن شده است. به گفته او، شبی پس از نافله شب، سیدی نزد او آمده و به او گقته صاحب آن مرقد در جنوب حله، حمزة بن کاظم(ع) نبوده، بلکه ابویعلی حمزة بن قاسم علوی عباسی است. به باور پدر سید مهدی قزوینی آن سید، امام مهدی(ع) بوده است.}}<ref>جنة المأوى، حكايت ۴۵؛ منتهى الآمال، ج ١، ص ۴۰۸- ۴۱۰؛ المثل الاعلى، ص۴٠؛ بحارالأنوار، ج۵٣، ص٢٨٣.</ref>

==کتاب‌شناسی==

*المثل الاعلی فی ترجمة ابویعلی، نام کتابی است که محمدعلی اردوباری(م.١٣٨٠ق/ ١٣١٢ش) درباره حمزة بن قاسم، در سال ۱۳۶۰ق نگاشته است.<ref>الذريعه، ج ١٩، ص ٧٨؛ حمزة بن قاسم علوی،‌ ص۱۶۰.</ref> این کتاب، با تحقیق و اضافات جودت قروینی، توسط CASIS، در لندن، در سال ۱۴۱۳ق. (۱۹۹۳م/۱۳۷۲ش) به چاپ رسیده است.<ref>[http://www.lib.ir/book/86647277/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AB%D9%84-%D9%85%D8%AB%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D9%81%DB%8C-%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D9%87-%D8%A7%D8%A8%DB%8C-%DB%8C%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85/ کتاب‌شناسی المثل‌ الاعلی‌ فی‌ ترجمه‌ ابی‌ یعلی‌]، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.</ref> اين اثر، در ۹۰ صفحه نگاشته شده و دارای معرفى راويان، آثار و مدح حمزة بن قاسم در كلام بزرگان و معرفى مرقد او است. ۸ مقاله به کتاب ضميمه شده که عبارتند از: زندگى‌نامه كوتاه [[حضرت عباس(ع)]]، زيارت حمزه، [[مزار حمزه شرقی (حله)|حمزه شرقی]]، بناها و ساختمان‌هاى مرقد حمزه، ناحيه مدحتيه كه قبر حمزه در آن قرار دارد، اشعارى كه در مدح ابويعلى سروده شده و معرفى كتاب.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۱۶۰ و ۱۶۱.</ref>
*الحمزة و القاسم، نام کتابی است نوشته علی بن الحسن خاقانی (ت.۱۳۳۹ق) که به زندگی حمزة بن قاسم پرداخته است. این کتاب توسط المطبعة الحیدریة، در [[نجف]]، در سال ۱۳۶۷ق. چاپ شده است.<ref>حمزة بن قاسم علوی، ص۱۶۱؛ رجال الخاقانی، ص۳۲.</ref>
*حمزة بن قاسم علوی، کتاب است نوشته محمدسعید نجاتی، که به زندگی حمزة بن قاسم، جایگاه علمی، استادان، شاگردان، فرزندان، بررسی فرهنگی-سیاسی دوران زندگی او، فعالیت‌ فرهنگی و سیاسی او و مرقد حمزة بن قاسم پرداخته است.<ref>حمزة بن قاسم علوی، تمام کتاب.</ref> این کتاب در ۱۸۳ صفحه، توسط پژوهشكده حج و زیارت، نشر مشعر، در [[تهران]]، در سال ١٣٩٣ش. چاپ شده است.<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3746191 کتاب‌شناسی حمزة بن قاسم علوی]، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.</ref>

==جستارهای وابسته==

* [[مزار حمزة بن قاسم (حله)|مرقد حمزة بن قاسم]].

==پانوشت==
{{پانویس}}
==منابع==

{{برگرفتگی
| پیش از لینک = مقاله
| منبع = 
| پس از لینک = فصلنامه فرهنگ زیارت، 
| لینک = 
}}
==منابع==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
| پیش از لینک = کتاب [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1400 حمزة بن قاسم علوی]، محمدسعید نجاتی و مقاله
| منبع = حیات و مزار حمزة(ع)، 
| پس از لینک = فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره نهم، زمستان 1390، ص54
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1267/1/54
}}
*'''اسرار توحيد'''، ترجمه التوحيد صدوق، چ١، تهران، بى‌تا.
*'''الأمالى'''، محمد بن على ابن‌بابويه (شيخ صدوق)، ترجمه كمره‌اى، چ۶، تهران، ١٣٧۶ش.
*'''أعيان الشيعة'''، محسن الأمين، بيروت، دار التعارف، ١۴٠٣ق.
*'''اوضاع سياسى - اجتماعى و فرهنگى شيعه در عصر غيبت صغرى'''، حسن حسين‌زاده شانه‌چى، دفتر تبليغات اسلامى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، ١٣٨۶ش.
*'''بحار الأنوار'''، محمدباقر بن محمدتقى مجلسى، چ٢، بيروت، ١۴٠٣ق.
*[http://www.lib.ir/ '''پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.''']
*'''اعيان الشيعه'''، امین محسن عاملی، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۳ق.
*'''بصائر الدرجات فى فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم'''، محمد بن حسن صفار، چ٢، قم،١۴٠۴ق.
*'''تاريخ امامت'''، اصغر منتظر قائم، چ١۵، قم، دفتر نشر معارف، ١٣٩٠ش.
*'''تهذيب الانساب و نهاية الاعقاب'''، ابى‌الحسن محمد بن ابى‌جعفر شيخ الشرف العبيدلى النسابه، تحقيق شيخ محمدكاظم محمودى، چ٢، قم، مكتبة آية الله مرعشى نجفى، ١۴٢٨ق.
*'''تيسير المطالب فى أمالى أبى طالب'''، سيد يحيى بن حسين بن على بن أبى طالب، چ١، صنعاء، ١۴٢٢ق.
*'''ثواب الأعمال و عقاب الأعمال'''، محمد بن على ابن بابويه، (شيخ صدوق)، چ٢، قم، ١۴٠۶ق.
*'''حمزة بن قاسم علوی'''، محمدسعید نجاتی، پژوهشكده حج و ز يارت، مشعر، تهران، ١٣٩٣ش.  ٢٧.الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، علامه عبدالله بن الإمام الهادى الحسن بن يحيى القاسمى، عمان، مؤسسة الإمام زيد ابن على الثقافية، بى‌تا، بى‌چا.
*'''الخصال'''، محمد بن على ابن بابويه (شيخ صدوق)، چ١، قم، ١٣۶٢ش.
*'''دولت عباسيان'''، محمد سهيد طقوش، ترجمه حجت الله جودكى با اضافاتى از رسول جعفريان، چ۴، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ١٣٨٧ش.
*'''الذريعه الى تصانيف الشيعه'''،آقابزرگ تهرانی، دار الاضواء، بیروت، بی‌تا.
*'''رجال ابن داود'''، ابن داوود حلی، تحقیق سید محمدصادق ال بحرالعلوم، المطبعة الحیدریة، نجف، ۱۳۹۲ق.
*'''رجال الطوسي‏'''، محمد بن حسن‏ طوسى، با تحقیق و تصحیح جواد قيومى اصفهانى، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجامعة المدرسين بقم المقدسه‏، قم‏، 1373ش‏.
*'''رجال الخاقانی'''، علی خاقانی، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، مرکز النشر-مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌جا، ۱۴۰۴ق.
*'''رجال العلامة الحلی'''، حسن بن یوسف حلی، تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، مکتبة الرضی، قم، مطبعة الحیدریه‌‫، نجف، ۱۴۰۲ق.‬‫‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
*'''رجال النجاشی‌'''، احمد بن علی‌ نجاشی، تحقیق موسی‌ شبیری زنجانی، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی‌، قم‌، ۱۳۶۵ش.
*'''سرالسلسلة العلويه فى انساب السادة العلويه'''، ابى‌نصر سهل بن عبدالله البخارى، تحقيق: سيدمهدى الرجائى، چ١، قم، مكتبة سماحة آيةالله العظمى مرعشى النجفى، ١۴٣٢ق.
*'''[http://www.nlai.ir/ سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران.]'''
*'''سلسله‌جنبان رادمردى، پژوهشى در اعقاب و بازماندگان حضرت عباس بن على(ع)'''، ابوالفضل هادى‌منش، ماهنامه شمیم یاس، شماره 47، بهمن 1385ش، ص۳۴.
*'''علل الشرائع'''، محمد بن على ابن بابويه (شيخ صدوق)، چ١، قم، ١٣٨۵ش.  ۴۶.عمدة الطالب فى أنساب آل أبى‌طالب، ابن‌عنبه حسنى، قم، انصاريان، ١۴١٧ق.
*'''كامل الزيارات'''، جعفر بن محمد ابن قولويه، ج١، نجف اشرف، ١٣۵۶ش.
*'''الكامل فى التاريخ'''، عزالدين ابوالحسن على بن ابى الكرم المعروف بابن الأثير، بيروت، دار بيروت، ١٣٨۵ق.
*'''لوامع الأنوار فى جوامع العلوم والآثار'''، مجدالدين بن محمد بن منصور المؤيدى، مركز أهل البيت(ع) للدراسات الإسلامية، يمن، ١۴٢١ق.
*'''المثل الاعلى فى ترجمة ابى يعلى، الحمزة بن القاسم حفيد العباس بن على بن ابى‌طالب(ع)'''، محمدعلى اردوبادى، با تحقيق و اضافات جودت القزوينى، چ١، لندن، ١۴١٣ق.
*'''المجدى فى أنساب الطالبيين'''، ابن صوفى نسابه، قم، مكتبة آيةالله المرعشى النجفى، قم، ١۴٢٢ق.
*'''المجدى فى انساب الطالبيين'''، سيد الشريف نجم الدين ابى‌الحسن على بن محمد بن على بن محمد العلوى العمرى، تحقيق: الدكتور احمد المهدوى الدامغانى، اشراف الدكتور السيد محمود المرعشى، چ٢، قم، مكتبة آيةالله العظمى المرعشى النجفى، قم، ١۴٢٢ق.
*'''معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة'''،  سید ابوالقاسم خوئی، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، قم، ۱۳۷۲ش.
*'''مقاتل الطالبيين'''، ابو الفرج اصفهانی، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۱۹ق.
*'''منتهى الآمال'''، شیخ عباس قمى، تحقیق صادق حسن‌زاده، مؤمنین، قم، ۱۳۷۹ش.
*'''منتهى المقال فى أحوال الرجال'''، با تحقیق مؤسسة آل البيت(ع) لاحياء التراث‏، موسسة آل البيت(ع) لإحياء التراث‏، قم‏، 1416ق‏.
*'''موسوعة طبقات الفقهاء'''، گروه علمی مؤسسه امام صادق(ع)، با اشراف جعفر تبریزی سبحانى، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
*'''نقد الرجال'''، مصطفی بن الحسین التفرشی، تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء‌ التراث، قم، ۱۳۷۶ق.
{{پایان}}

[[رده:بنی‌هاشم]]
[[رده:نوادگان حضرت عباس]]
[[رده:فقیهان شیعه سده چهارم قمری]]
[[رده:مدفونان در حله]]
[[رده:اشخاص قرن چهارم]]