| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''زیارتگاه های رأس الحسین (سوریه)'''، به مکانهایی در [[سوریه]] اطلاق می شود که سر امام حسین در مسیر عبور کاروان [[اسرای کربلا]] تا شام در آن جا متوقف و نگهداری شده است. | | '''زیارتگاه های رأس الحسین (سوریه)'''، به مکانهایی در سوریه اطلاق می شود که سر امام حسین در مسیر عبور کاروان اسرای کربلا تا شام در آن جا متوقف و نگهداری شده است. |
|
| |
|
| ==زیارتگاه های رأس حسین در سوریه== | | ==زیارتگاه های رأس حسین در سوریه== |
|
| |
|
| ===حلب=== | | ===حلب=== |
| {{اصلی|زیارتگاه رأس الحسین(حلب)}}
| | اين زيارتگاه نزد اهالي حلب به «مشهد الحسين» شناخته مي‌شود و در محله «جب الجلبي» حلب، ميان بافت مسکوني جديد اين شهر قرار دارد. |
|
| |
|
| [[پرونده:رأس الحسین حلب.jpg|File.png|270px|thumb|left|رأس الحسین حلب]]
| | اين زيارتگاه که در کوه جوشن واقع شده، سنگ مقدّسي وجود دارد که محل گذاشتن سر امام حسين دانسته شده است و گفته مي‌شود آثاري از خون امام حسين(ع) روي اين سنگ به‌جا مانده است. يکي از نام‌هاي اين زيارتگاه نيز در گذشته «مشهد‌النقطه» بوده و به واسطه قطره‌اي از خون امام حسين بر سنگي ريخته شد، اهل حلب روي آن، اين زيارتگاه را ساختند.[6] |
| اين زيارتگاه نزد اهالي حلب به [[مشهد الحسین(حلب)|مشهد الحسين]] و [[مشهد الحسین(حلب)|مشهد‌النقطه]] شناخته مي‌شود و در محله «جب الجلبي» حلب، ميان بافت مسکوني جديد اين شهر قرار دارد. | |
|
| |
|
| اين زيارتگاه که در [[کوه جوشن]] واقع شده، سنگ مقدّسي وجود دارد که محل گذاشتن سر امام حسين دانسته شده است و گفته مي‌شود آثاري از خون امام حسين(ع) روي اين سنگ به‌جا مانده است.<ref>نهر الذهب في تاريخ حلب، ج 2، ص 210.</ref> | | اما در منابع تاريخي، درباره عامل پيدايش اين زيارتگاه و تاريخ بناي آن، اقوال ديگري نقل شده است؛ براي مثال ابن‌عديم، علت بناي زيارتگاه را ديده شدن [[امام حسین (ع)|امام حسين(ع)]] در خواب در اين محل دانسته است.[7] |
| | |
| در منابع تاريخي، طی اقوال گوناگون، چکیدن خون سر امام بر سنگ<ref>نهر الذهب في تاريخ حلب، ج 2، ص 212.</ref>، خواب دیدن امام حسین<ref>بغية الطلب في تاريخ حلب، ج 1، ص 412.</ref> در این محل، نگهداری سر در دیری <ref>مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، ص 67.</ref>در این محل، باعث شکل گیری زیارتگاه در این مکان شده است. | |
|
| |
|
| ===حماة=== | | ===حماة=== |
| {{اصلی|زیارتگاه رأس الحسین(حماة)}}
| | اين زيارتگاه در واقع مسجدي است که نزد اهالي حماه به [[جامع حسنين|جامع (مسجد) حسنين]] شناخته مي‌شود و تحريف نام قبلي آن يعني «[[جامع الحسين]]» است که در اسناد دادگاه شرعي [[حماه]]، به اين نام ياد شده است.[1] |
|
| |
|
| [[پرونده:مسجد حسنین در حماة سوریه.png|File.png|270px|thumb|left|مسجد حسنین حماة]]
| | گويند اينجا محل قرار دادن سر امام حسين(ع) در مسير آن از کربلا تا دمشق است.[2] ابن‌شهرآشوب، در جايي‌که از مناقب [[امام حسین (ع)|امام حسين(ع)]] سخن مي‌گويد، نوشته است: «از مناقب او معجزاتي است که از زيارتگاه‌هاي معروف به مشهد رأس در کربلا تا عسقلان، و شهرهاي ديگر در اين مسير از جمله [[موصل]]، [[نصيبين]]، [[حماه]]، [[حمص]]، [[دمشق]] و غير آن ظاهر مي‌گردد».[3] اين سخن نشان‌دهنده شهرت زيارتگاه، در آن زمان است. |
| اين زيارتگاه مسجدي است که نزد اهالي حماه به [[جامع حسنين|جامع (مسجد) حسنين]] شناخته مي‌شود و تحريف نام قبلي آن يعني «[[جامع الحسين]]» است که در اسناد دادگاه شرعي [[حماه]]، به اين نام ياد شده است.<ref>الحوليات الاثرية العربية السورية، «مآثر نورالدين محمود زنکي العمرانية في حماة»، کامل شحادة، المجلد 20، ص 95.</ref>
| |
| | |
| در منابع آمده اين مسجد محل قرار دادن سر امام حسين(ع) در مسير آن از کربلا تا دمشق بوده‌است. ابن‌شهرآشوب، در جايي‌که از مناقب [[امام حسین (ع)|امام حسين(ع)]] سخن مي‌گويد، از حماة در کنار سایر زیارتگاه‌های رأس الحسین نام برده‌است.<ref>مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، صص 89 و 90.</ref>
| |
| ===مسجد اموی=== | | ===مسجد اموی=== |
| {{اصلی|زیارتگاه رأس الحسین(مسجد اموی)}}
| |
|
| |
|
| [[پرونده:تصویر راس الحسین در مسجد اموی.png|File.png|270px|thumb|left|راس الحسین مسجد اموی ]]
| |
| زيارتگاه رأس‌الحسين(ع)، در ضلع شرقي مقام [[امام زين‌العابدين(ع)]] قرار دارد. اين دو زيارتگاه، به واسطه طاق عريضي به يکديگر متصل است. بناي زيارتگاه شامل اتاقي مربع شکل با ديوارهاي مرتفع و گنبدي کوچک است.
| |
|
| |
| در گوشه شمال شرقي اتاق، جايگاه سر امام حسين(ع) قرار دارد که با پارچه پوشانيده شده است و بر آن يک ضريح نقره‌اي به طول 5/1، عرض 1 و ارتفاع 2 متر روي پايه‌اي از سنگ مرمر، وجود دارد.
| |
|
| |
| اين ضريح در سال 1414 ه .ق، به کوشش «محمد برهان‌الدين»، داعي مطلق [[فرقه اسماعيليان]] بهره هند، نصب شده است. شکل ظاهري آن از معماري اسلامي [[هند]] الگو گرفته است. سطح آن نيز به شکل گياهان و کتيبه‌هايي به خط کوفي که بيشتر شامل اشعار عربي است، مزيّن شده است.<ref>تاريخ المراقد الحسين و أهل‌بيته و أنصاره، ص 270 ـ 292.</ref>
| |
| ===معرة النعمان=== | | ===معرة النعمان=== |
| {{اصلی| زیارتگاه رأس الحسین(معرة النعمان)}}
| |
|
| |
| [[پرونده:معره النعمان راس الحسین.png|File.png|270px|thumb|left|رأس الحسین معرة النعمان]]
| |
| در مسجد جامع معرة النعمان، جايگاهي وجود دارد که اهالي، آن را از نقاط محل قرار دادن سر امام حسين(ع) در مسير انتقال آن به [[دمشق]] مي‌دانند.
| |
|
| |
| جايگاه منسوب به سر امام حسين(ع)، در سمت شرقي ديوار جنوبي صحن، ميان ورودي هفتم و هشتم شبستان مسجد، براساس شمارش آنها از سمت غرب، قرار دارد. اين جايگاه شامل طاقچه کوچکي است که زير آن، يک حوض سنگي وجود دارد<ref>تاريخ معرةالنعمان، ج 1، ص 342.</ref>.
| |
|
| |
| ===مسکنه===
| |
|
| |
| اين مزار در ساحل جنوبي درياچه اسد، مجاور ويرانه‌هاي «بالِس» قرار دارد.
| |
|
| |
| مزار رأس الحسين(ع) در بالس، ميان يک قبرستان قديمي روي تپه‌اي قرار دارد که از سه سمت، با آب‌هاي درياچه اسد احاطه شده است و اطراف آن، برخي ويرانه‌هاي بالس ديده مي‌شود. بيشتر قبرهاي موجود در قبرستان، با قطعه سنگ‌هاي باقي‌مانده از ويرانه‌هاي شهر ايجاد شده است. مزار رأس‌الحسين(ع) نيز به صورت قبري است که در واقع از پوشش سنگي شکسته شده از تابوت‌هاي دوره روم يا بيزانس تشکيل شده است. اين قبر که در فضاي باز قرار دارد، نزد اهالي منطقه به «مقام حسين» يا «مقام حسن و حسين» شناخته مي‌شود.
| |
|
| |
| «علي بن ابي‌بکر هروي» در کتاب خود به وجود زيارتگاهي به نام «[[مشهد الحجر]]» (زيارتگاه سنگ) در بالس اشاره کرده است که گفته مي‌شده، سر امام حسين(ع) را هنگام عبور اسراي [[اهل بیت|اهل‌بيت]]، روي آن گذاشته‌اند.<ref>الاشارات الي معرفة الزيارات، ص 61.</ref>
| |
|
| |
| ==زیارتگاه‌های از میان رفته==
| |
|
| |
|
| ===حمص=== | | ===حمص=== |
|
| |
|
| از جمله زيارتگاه‌هاي مرتبط با سر امام حسين در سوريه، که امروزه از بين رفته است، زيارتگاه رأس الحسين شهر [[حمص]] بوده است. ابن‌شهرآشوب ضمن نام بردن از زيارتگاه‌هاي رأس‌الحسين در شهرهاي مختلف، از شهر [[حمص]]، نیز نام برده‌است.<ref>مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، صص 89 و 90.</ref> | | از جمله زيارتگاه‌هاي مرتبط با سر امام حسين در سوريه، که امروزه از بين رفته است، زيارتگاه رأس الحسين شهر حمص بوده است. اين زيارتگاه در شرق مسجد «الدمل» در خيابان «ابوالهول»، در بافت قديمي شهر قرار داشته، و در دوره اخير به «زاويه حسنويه» شناخته مي‌شده است. محل آن امروزه زميني به مساحت بيشتر از سه هزار مترمربع است که پشت خانه‌ها و مغازه‌ها قرار گرفته است. اين زمين از اوقاف خاندان «سباعي» بوده و در حال حاضر در دست خاندان «مهباني» است. |
|
| |
|
| اين زيارتگاه در شرق مسجد «الدمل» در خيابان «ابوالهول»، در بافت قديمي شهر قرار داشته، و در دوره اخير به «زاويه حسنويه» شناخته مي‌شده است. محل آن امروزه زميني به مساحت بيشتر از سه هزار مترمربع است که پشت خانه‌ها و مغازه‌ها قرار گرفته است. اين زمين از اوقاف خاندان «سباعي» بوده و در حال حاضر در دست خاندان «مهباني» است. | | براساس اقوال رايج ميان اهالي حمص، زاويه حسنويه جايگاهي براي سر امام حسين در مسير عبور آن بوده است. سپس اين محل به مسجد علي و حسين شهرت يافت.[1] فاطميان در زمان تصرف شام، در اين مسجد نماز مي‌خواندند. اين مسجد داراي مناره بلندي بود که در گذر زمان، رأس آن فرو ريخت و از آن پس به مناره شکسته شهرت يافت. گفته شده است سلطان سليم عثماني به منظور محو آثار علويان و فاطميان، تعدادي از بناهاي مرتبط با آنان را در حمص و حماه از بين مي‌برد. اين مناره را نيز وي ويران کرد.[2] |
|
| |
|
| براساس اقوال رايج ميان اهالي حمص، [[زاويه حسنويه]] جايگاهي براي سر امام حسين در مسير عبور آن بوده است. سپس اين محل به مسجد علي و حسين شهرت يافت.<ref>حمص دراسة وثائقية، نعيم سليم الزهراوي، ج 5، صص 69 و 70.</ref>
| | بقاياي اين مناره تا دوره متأخر باقي بوده، و «محمد کردعلي» درباره آن نوشته است: |
|
| |
|
| [[فاطميان]] در زمان تصرف شام، در اين مسجد نماز مي‌خواندند. اين مسجد داراي مناره بلندي بود که در گذر زمان، رأس آن فرو ريخت و از آن پس به مناره شکسته شهرت يافت.<ref>تاريخ حمص، خوري عيسي اسعد، ج 2، ص 179</ref>
| | هنوز در حمص، بقاياي مناره‌اي ساخته دست بکجور، که در سال 367ه .ق حمص را تصرف کرد، باقي مانده است و روي آن کتيبه‌اي درخور توجه از نظر معماري وجود دارد.[3] |
|
| |
|
| هنوز در حمص، بقاياي مناره‌اي ساخته دست بکجور، که در سال 367ه .ق حمص را تصرف کرد، باقي مانده است و روي آن کتيبه‌اي درخور توجه از نظر معماري وجود دارد.<ref>خطط الشام، محمد کردعلي، ج 6، ص 59.</ref>
| | شهرداري حمص، براي تعريض خيابان، اين مناره را از بين برد و امروزه مقابل آن، مسجد جديدي به نام مسجد حسنين وجود دارد.[4] پيش‌تر به سخن ابن‌شهرآشوب اشاره شد که وي از زيارتگاه‌هاي رأس‌الحسين در شهرهاي مختلف، از جمله شهر حمص، نام برده[5] و نشان‌دهنده شهرت زيارتگاه در آن زمان بوده است. |
| | |
| شهرداري حمص، براي تعريض خيابان، اين مناره را از بين برد و امروزه مقابل آن، مسجد جديدي به نام [[مسجد حسنين]] وجود دارد.<ref>حمص دراسة وثائقية، ج 5، ص 69.</ref> | |
|
| |
|
| ===تل عاس=== | | ===تل عاس=== |
|
| |
|
| زيارتگاه رأس‌الحسين(ع) ديگري، نزديک روستاي [[تل عاس]]، در جنوب غربي شهرک خان شيخون، ميان راه حماه و معرةالنعمان وجود داشته، که بهاءالدين روّاس رفاعي در سفرنامه خود از آن ياد کرده است.<ref>بوارق الحقائق، ص 88</ref> «کامل شحاده» نيز براساس شکل معماري آن، قدمت آن را از دوره ايوبي دانسته است.<ref>«مآثر نورالدين محمود زنکي العمرانية في حماة»، ص 98.</ref> | | زيارتگاه رأس‌الحسين(ع) ديگري، نزديک روستاي «تل عاس»، در جنوب غربي شهرک خان شيخون، ميان راه حماه و معرةالنعمان وجود داشته، که بهاءالدين روّاس رفاعي در سفرنامه خود از آن ياد کرده است.[6] «کامل شحاده» نيز براساس شکل معماري آن، قدمت آن را از دوره ايوبي دانسته است.[7] بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت اين زيارتگاه تا کمتر از نيم قرن گذشته پابرجا بوده است. اما متأسفانه نگارنده در بازديد خود از اين منطقه، با وجود جست‌وجوي فراوان، موفق به يافتن آن نشد و به نظر مي‌رسد که آن مکان از بين رفته باشد. گفتني است محل اين زيارتگاه، نزديک ويرانه‌هاي شهر تاريخي «کفرطاب» قرار دارد که شايد از شهرهاي محل عبور کاروان اسراي اهل‌بيت: بوده است.[8] |
|
| |
|
| ===فوعه=== | | ===فوعه=== |
|
| |
|
| در وقف‌نامه [[دوره مملوکي]] مدرسه سلطان ناصر حسن در قاهره،که در بخشي از آن اوقاف اين مدرسه در [[فوعه]] آمده، به زيارتگاهي به نام «مشهد الحسين» اشاره شده است.<ref>کتاب وقف السلطان الناصر حسن بن محمد بن قلاوون علي مدرسته بالرميلة، ص 122</ref>البته امروزه زيارتگاهي به اين نام در فوعه وجود ندارد. اما ميان باغ‌هاي زيتون جنوب غربي آن، ويرانه‌هاي تاريخي به چشم مي‌خورد که نزد اهالي منطقه به «مشهد» شهرت دارد و شايد همان «مشهد الحسين» مذکور در وقف‌نامه دوره مملوکي بوده است.<ref>ولاية الفوعة، ص 75، آثار پیامبر و زیارتگاه های اهل بیت در سوریه، ص 167</ref> | | همچنين در وقف‌نامه دوره مملوکي مدرسه سلطان ناصر حسن در قاهره، که در بخشي از آن، اوقاف اين مدرسه در فوعه آمده، به زيارتگاهي به نام «مشهد الحسين» اشاره شده است.[9] البته امروزه زيارتگاهي به اين نام در فوعه وجود ندارد. اما ميان باغ‌هاي زيتون جنوب غربي آن، ويرانه‌هاي تاريخي به چشم مي‌خورد که نزد اهالي منطقه به «مشهد» شهرت دارد و شايد همان «مشهد الحسين» مذکور در وقف‌نامه دوره مملوکي بوده است. به گفته اهالي، در دوره اشغال فرانسه، به منظور ساخت يک پادگان نظامي در ادلب، سنگ‌هاي اين بنا را به اين شهر منتقل کردند. براي همين امروزه جز بخش‌هايي از ديوارهاي خارجي بنا، چيزي از آن باقي نمانده است. اما همين ويرانه‌هاي باقي‌مانده و ضخامت سنگ‌هاي به کار رفته در آن، نشان‌دهنده اين است که بناي بزرگي بوده است. اطراف بنا نيز سنگ قبرهاي قديمي شکسته و پراکنده‌اي به چشم مي‌خورد؛ از جمله سنگ قبري به تاريخ «تسعون و سبعمائه» يعني 790 ه .ق يافت شده که نشان مي‌دهد اين بنا، دست‌کم از قرن هشتم هجري مسکوني بوده است.[10] |
|
| |
|
| ===دیرالزور=== | | ===دیرالزور=== |
|
| |
|
| ميرزا علي اصفهاني در مسير سفر [[حج]] خود در سال 1331 ه .ق وارد شهر [[ديرالزور]] شده، و به وجود محلي منتسب به رأس‌الحسين در مسجد جامع اين شهر موسوم به «[[مسجد عمری|مسجد عمري]]» اشاره کرده و گفته است، برخی ایرانیان آن را زیارت می کدند و اذعان می کردند بوی معطری از این مکان به‌مشام می‌رسد.<ref>به سوي ام‌القري، «سفرنامه حج»، ميرزا علي اصفهاني، ص 171</ref>
| | «ميرزا علي اصفهاني»، که در مسير سفر حج خود در سال 1331 ه .ق وارد شهر ديرالزور شده، به وجود محلي منتسب به رأس‌الحسين7 در مسجد جامع اين شهر موسوم به «مسجد عمري» اشاره کرده و گفته است: «برخي عجم‌ها آن را زيارت مي‌کردند و مي‌گفتند گاهي از اين محل بوي عطرآگيني برمي‌خاسته است».[11] اما در هيچ‌يک از منابع محلي، به وجود اين مزار اشاره نشده است. از نظر تاريخي نيز عبور کاروان اسراي اهل‌بيت: و سرهاي شهداي کربلا از اين مکان، بعيد به نظر مي‌رسد. |
|
| |
|
| ===رقه=== | | ===رقه=== |
|
| |
|
| زيارتگاهي در شهر [[رقّه]] که تنها در منابع قرون اوليه هجري از آن سخن به ميان آمده است و بنابر قولي، محل دفن سر امام حسين به شمار مي‌آمده است. اين قول تنها از «عبدالله بن عمر ورّاق» در کتاب مقتل وي روايت شده که گفته است، یزید به اتنقام سر عثمان، سر را نزد آل ابی معیط که در رقه ساکن بودند فرستاد و آنها سر را در خانه خود دفن کردند و این خانه بعدها در محدوده مسجد قرارگرفت.<ref>تذکرة الخواص، يوسف بن قُزُغلي (سبط ابن الجوزي)، ص 239</ref> | | در پايان به زيارتگاهي در شهر رقّه اشاره مي‌کنيم که تنها در منابع قرون اوليه هجري از آن سخن به ميان آمده است و بنابر قولي، محل دفن سر امام حسين7 به شمار مي‌آمده است. اين قول تنها از «عبدالله بن عمر ورّاق» در کتاب مقتل وي روايت شده که گفته است: |
| | |
| محل اين زيارتگاه، مسجد جامع رقّه کهن بوده است که در دوره اخير، به نام [[مسجد مُنيطر]] شناخته مي‌شده است. اما در چند دهه اخير تخريب، و به‌جاي آن يک مدرسه جديد ساخته شده است.<ref>آثار پیامبر و زیارتگاه های اهل بیت در سوریه، ص 180</ref>
| |
| | |
| ==پانویس==
| |
| {{پانویس}}
| |
| | |
| ==منابع==
| |
| | |
| {{برگرفتگی
| |
| | پیش از لینک =
| |
| | منبع = کتاب '''آثار پیامبر و زیارتگاه های اهل بیت در سوریه'''
| |
| | لینک = https://noorlib.ir/book/info/37458
| |
| | توضیحات منبع = نوشته احمد خامه یار، نشر مشعر، ۱۳۹۳، ص 137 تا 169
| |
| }}
| |
| | |
| {{منابع}}
| |
| | |
| | |
| * '''«مآثر نورالدین محمود زنکی العمرانیه فی حماه»'''، کامل شحاده، الحلویات الاثریه العربیه السوریه، مجلد 25، 1975
| |
|
| |
|
| * '''آثار پیامبر و زیارتگاه های اهل بیت در سوریه'''، احمد خامه یار، تهران، مشعر، 139
| | زماني که سر مقدس را نزد يزيد بن معاويه آوردند، گفت: آن را به انتقام سر عثمان، به نزد آل ابي‌معيط خواهم فرستاد. او سر را براي آنها، که در آن زمان در رقّه بودند، فرستاد و آنها آن را در يکي از خانه‌هاي خود دفن کردند. اين خانه بعد از آن، در محدوده مسجد جامع قرار گرفت و اکنون کنار درخت سدري است.[12] |
|
| |
|
| * '''الاشارات الی معرفه الزیارات'''، علی بن ابی بکر الهروی، تحقیق: جانین سوردیل- طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، 1953
| | محل اين زيارتگاه، مسجد جامع رقّه کهن بوده است که در دوره اخير، به نام مسجد مُنيطر شناخته مي‌شده است. اما در چند دهه اخير تخريب، و به‌جاي آن يک مدرسه جديد ساخته شده است. |
|
| |
|
| * '''بغیه الطلب فی تاریخ حلب'''، کمال الدین عمربن احمدالحلبی(ابن العدیم)، تحقیق: سهیل زکار، دمشق، دارالقلم العربی، 1988
| | ----[1]. حمص دراسة وثائقية، نعيم سليم الزهراوي، ج 5، صص 69 و 70. |
|
| |
|
| * '''بوارق الحقائق'''، محمد مهدی بن علی الرفاعی الصیادی(بهاءالدین الرواس الرفاعی)، تحقیق: عبدالکریم بن سلیم عبدالباسط، طرابلس الغرب، مکتبه نجاح، لا.ت
| | [2]. تاريخ حمص، خوري عيسي اسعد، ج 2، ص 179. |
|
| |
|
| * '''تاریخ المراقد الحسین و اهل بیته و انصاره'''، محمد صادق محمد(الکرباسی)، دائره المعارف الحسینیه، ج6، لندن، المرکز الحسینی للدراسات، 1432ق- 2011
| | [3]. خطط الشام، محمد کردعلي، ج 6، ص 59. |
|
| |
|
| * '''تاریخ حمص'''، خوری عیسی اسعد، حمص، مطرانیه حمص الارسوذکسیه، 1940
| | [4]. حمص دراسة وثائقية، ج 5، ص 69. |
|
| |
|
| * '''تاریخ معره النعمان'''، محمد سلیم الجندی، تحقیق: عمر رضا کحاله، دمشق، وزارت الثقافه الارشاد القومی، 1964
| | [5]. مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، صص 89 و 90. |
|
| |
|
| * '''تذکره الخواص'''، یوسف بن قزغلی البغدادی الحنفی( سبط ابن الجوزی)، بیروت، مؤسسه اهل بیت، 1981
| | [6]. بوارق الحقائق، ص 88. |
|
| |
|
| * '''حمص دراسه و ثائقیه(ج5: الجذر السکانی الحمصی)'''، نعیم سلیم الزهراوی، حمص، دارالسلامه، 2003
| | [7]. «مآثر نورالدين محمود زنکي العمرانية في حماة»، ص 98. |
|
| |
|
| * '''خطط الشام'''، محمد کرد علی، دمشق، مکتبه النوری، 1983
| | [8]. اين مطلب تنها در برخي مقتل‌هاي نامعتبر از قبيل مقتل منسوب به ابومخنف بيان شده است. اما احتمال وقوع آن در مسير کاروان اهل‌بيت بعيد نيست. ر.ک: مقتل الحسين، ص 185. |
|
| |
|
| * '''سفرنامه حج، به سوی ام القری'''، محمد ولی میرزای قاجار، به کوشش رسول جعفریان، بی جا، مشعر 1373
| | [9]. کتاب وقف السلطان الناصر حسن بن محمد بن قلاوون علي مدرسته بالرميلة، ص 122. |
|
| |
|
| * '''کتاب وقف السلطان الملک الناصر حسن بن محمد بن قلاوون علی مدرسته بالرمیله'''، تحقیق:هویدا الحارثی، بیروت، مطبعه درغام، 1422ق-2001
| | [10]. ولاية الفوعة، ص 75. |
|
| |
|
| * '''مناقب آل ابی طالب'''، محمد بن علی السروی المازندرانی( ابن شهرآشوب)، تحقیق: یوسف البقاعی، بیروت، ذوی القربی، 1421ق
| | [11]. به سوي ام‌القري، «سفرنامه حج»، ميرزا علي اصفهاني، ص 171. |
|
| |
|
| * '''نهرالذهب فی تاریخ حلب'''، کامل الغزی، تحقیق: شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب، دارالقلم العربی، 1991
| | [12]. تذکرة الخواص، يوسف بن قُزُغلي (سبط ابن الجوزي)، ص 239. |
