در حال ویرایش سفرنامه‌های فارسی حج

'''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»</ref> و بنابر گزارشی 500 سفرنامه<ref>. به سوی ام القری، ص14.</ref> از  آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390)  به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205</ref> 

مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حج‌گزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند. 

== از سده چهارم تا سده دوازدهم ==
نخستین سفرنامه حج فارسی، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکیم [[اسماعیلی]] مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها  در  437 قمری آغاز شد.<ref>. تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.</ref> او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.    

فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم است: 

* لطائف الأذکار للحضار و السفار فی المناسک و الآداب نوشته محمد بن عمر ابن مازه راهنمای حج نوشته شده در سال 552 قمری

* [[تحفةالعراقین|تحفه العراقین (ختم الغرائب)]] نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551قمری و بار دوم میان سال‌های 569 و570قمری<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».</ref>
* [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازیه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از  نزدیکان [[آل جلایر]] (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.<ref>. نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45</ref>
* سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد [[صفویه]] که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».</ref> 
* خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041قمری)<ref>. صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.</ref> 
* سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار  بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.<ref>. سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15</ref> 
* بخشی از [[منظومه چهارتخت]] سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.<ref>. سفرنامه منظوم حج، ص 85</ref>
* منظومه [[فتوح الحرمین]] سروده محیی الدین لاری (م. 933 قمری) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است.<ref>. کتابنامه حج، ص195</ref> 
* [[بیان واقع]] نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154 قمری است.
* سفرنامه منظوم [[تحفة الحرمین (قادری)|تحفه الحرمین]]، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212</ref>

== سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم ==
سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره [[قاجاریه]] (حک: 1209-1324قمری) رونق یافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.</ref> بیشتر  این آثار، متعلق به دوره [[ناصرالدین شاه]] (حک:1264-1313قمری) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.<ref>. میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
</ref>بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».</ref> برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.</ref>

فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:
{{ستون-شروع|2}}
* [[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق]] نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.<ref>. تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.</ref> 
* [[بزم غریب]] محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری<ref>. به سوی ام القری، ص231-235.</ref> 
* سفرنامه [[تبیین احوال مکه المعظمه (کتاب)|تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی]] نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.<ref>. میقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».</ref>  
* سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب [[تاج الاقبال]] در تاریخ بهوپال درج شده است.<ref>. پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».</ref> 
* [[سفرنامه سیف الدوله (کتاب)|سفرنامه سیف الدوله]] از شاهزادگان قاجار در 1279قمری <ref>. سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.</ref>  
* [[سفرنامه حج منصور]] نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.</ref>  
* [[سفرنامه فرهاد میرزا (کتاب)|سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا]] در 1392قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.  
* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297قمری)
* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298قمری
* [[سفرنامه حسام السلطنه (کتاب)|سفرنامه مکه حسام السلطنه]] برادر فرهاد میرزا در 1297قمری<ref>.آینه آثار، ص118.</ref> 
* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
* منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
* سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299قمری
* سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
* [[تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب)|سفرنامه نایب الصدر شیرازی]] در همین سال
* سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306قمری
* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309قمری
* حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری<ref>. سفرنامه حج تکابی، ص115-122.</ref>  
* [[سفرنامه میرزا داوود میر وظایف (کتاب)|سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]] در سال1322قمری نوشته شده است.<ref>. سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.</ref>   
* سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است<ref>. میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».</ref>  
* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334قمری) از عالمان شیعه که در سال1315قمری به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.</ref>  
* [[سفرنامه امین الدوله (کتاب)|سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله]] صدر اعظم [[مظفرالدین شاه]] است که در 1316قمری به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref>  
* سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref>  
* سفرنامه مدیرالدوله در 1321قمری نوشته میرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.</ref>  
* شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
* سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331قمری <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref>  
* سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331قمری<ref>. به سوی ام القری، ص153-155.</ref>  
* سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332قمری تحریر کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref>  
* سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref>  
* سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>
{{پایان}}

== دوره معاصر ==
در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.<ref>. حج در ادب فارسی، ص178-179.</ref>

از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی [[به سوی خدا می‌رویم|به سوی خدا می رویم]] در سال1331ش. و [[سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی]] شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است.

برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در [[خسی در میقات]] از  سیاست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref>

در سفرنامه‌هایی مانند [[سفرنامه حج و راهنمای حاج (کتاب)|سفرنامه حج و راهنمای حاج]] حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هایی مانند [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138</ref> و [[ای قوم به حج رفته]] نوشته جواد مجابی در سال1351؛<ref>. ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و [[سعی هاجر]] نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد. 

کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] ایران،<ref>. نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.</ref> تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1725814/%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C?q=%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%20%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B3%D9%8A&score=39.685127&rownumber=2
 | عنوان = سفرنامه نویسی
 | نویسنده = 
}}

* اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
* ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
* آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت‏: مرکز تحقیقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.
* آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
* آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
* با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
* با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
* بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
* به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
* پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
* پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
* پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
* پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
* تاریخ اجتماعی ایران‏: مرتضی راوندی‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.
* تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران‏، مروارید، 1367ش.
* تاریخ ادبیات در ایران‏: ذبیح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.
* تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش. 
* تاریخ مشروطه ایران‏: احمد کسروی‏، تهران، امیر کبیر، 1383ش.
* تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران‏، شرکت انتشارات علمی فرهنگی‏،1379ش‏.
* تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.
* تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
* تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
* تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵قمری
* تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م.
* جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430قمری
* حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
* الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
* حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.
* خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامه‌دران،۱۳۸۶ش.
* دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
* دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
* دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
* راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
* رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
* سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
* سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
* سفرنامه امین الدوله:   میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
* سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
* سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش.
* سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش.
* سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش. 
* سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
* سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
* سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300قمری)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
* سفرنامه منظوم حج‏: بانوی اصفهانی‏، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
* سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
* سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، ‏تهران‏، فردوسی،1362ش.
* سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481قمری)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش.
* صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
* فهرست واره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
* قرائه فی ادب الرحله: 
* کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
* کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
* کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
* کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش.
* کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
* ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
* مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
* مدینه شناسی‏: محمد باقر نجفی، تهران‏، شرکت قلم‏، 1364ش‏.
* معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق‏. 
* میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
* میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
* میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
* میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
{{پایان}}