در حال ویرایش سفرنامه‌های فارسی حج

'''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»</ref> و بنابر گزارشی 500 سفرنامه<ref>. به سوی ام القری، ص14.</ref> از  آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390)  به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متأخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205</ref>  

مضامین عمده این سفرنامه‌ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال [[حاجی|حج‌گزاران]] و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف [[ایران]] برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.  

== سفرنامه‌های سده چهارم تا دوازدهم قمری==

نخستین سفرنامه حج فارسی، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکیم [[اسماعیلی]] مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها  در  437 قمری آغاز شد.<ref>. تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.</ref> او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.  

فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم قمری است:  

* [[تحفةالعراقین|تحفه العراقین (ختم الغرائب)]] نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به [[حج|سفر حج]] رفت؛ بار نخست در سال 551 قمری و بار دوم میان سال‌های 569 و570قمری.<ref>سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».</ref>

* [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازیه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از  نزدیکان [[آل جلایر]] (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در [[مکه]] و [[مدینه]].<ref>نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45</ref>

* خاطرات حج محمد تقی مجلسی (1041قمری).<ref>صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.</ref>  

* سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار  بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف [[شیعه|شیعیان]] نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.<ref>سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15.</ref>  

* بخشی از [[منظومه چهارتخت]] سروده حسین ابیوردی که در سال 898 قمری سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس، استانبول، مصر، حلب و شام.<ref>سفرنامه منظوم حج، ص 85.</ref>

* منظومه [[فتوح الحرمین]] سروده محیی الدین لاری (م. 933 قمری) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و [[مناسک حج]] است.<ref>کتابنامه حج، ص195.</ref>  

* [[بیان واقع]] نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال 1154 قمری است.

* سفرنامه منظوم [[تحفة الحرمین (قادری)|تحفه الحرمین]]، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212</ref>

== سفرنامه‌های سده سیزدهم و تا نیمه سده چهاردهم قمری==

سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره [[قاجاریه]] (حک: 1209-1324 قمری) رونق یافت.<ref>با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.</ref> بیشتر  این آثار، متعلق به دوره [[ناصرالدین شاه]] (حک:1264-1313قمری) هستند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338 قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.<ref>میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه‌های ایرانی دوره قاجار».</ref> بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.<ref>تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23، «سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».</ref> برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متأثر از ادبیات اروپایی‌اند.<ref>تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص [[شیعه|شیعیان]] در سفر حج مضامین پر تکرارِ سفرنامه‌های این دوره است.<ref>نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص203، 214.</ref>

* [[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق]] نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.<ref>تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.</ref>  

* [[بزم غریب]] محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری<ref>به سوی ام القری، ص231-235.</ref>  

* سفرنامه [[تبیین احوال مکه المعظمه (کتاب)|تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی]] نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.<ref>میقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».</ref>   

* سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب [[تاج الاقبال]] در تاریخ بهوپال درج شده است.<ref>پیام بهارستان، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».</ref>  

* [[سفرنامه سیف الدوله (کتاب)|سفرنامه سیف الدوله]] از شاهزادگان قاجار در 1279قمری <ref>سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.</ref>   

* [[سفرنامه حج منصور]] نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.</ref>   

* [[سفرنامه فرهاد میرزا (کتاب)|سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا]] در 1392 قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.   

* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297 قمری)

* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری (م.1305 قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298 قمری

* [[سفرنامه حسام السلطنه (کتاب)|سفرنامه مکه حسام السلطنه]] برادر فرهاد میرزا در 1297 قمری<ref>آینه آثار، ص118.</ref>  

* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297 قمری.

* منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297 قمری.

* سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299 قمری.

* سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303 قمری.

* [[تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب)|سفرنامه نایب الصدر شیرازی]] در همین سال

* سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306 قمری.

* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309 قمری.

* حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری.<ref>سفرنامه حج تکابی، ص115-122.</ref>   

* [[سفرنامه میرزا داوود میر وظایف (کتاب)|سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]] در سال1322قمری نوشته شده است.<ref>سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.</ref>   

* سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های 1324 -1330 قمری است.<ref>میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه مکه حاج محمدتقی جورابچی».</ref>   

* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی (1334 قمری) از عالمان شیعه که در سال 1315 قمری به [[حج]] رفت.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.</ref>   

* [[سفرنامه امین الدوله (کتاب)|سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله]] صدر اعظم [[مظفرالدین شاه]] است که در 1316 قمری به حج رفت.<ref>سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref>   

* سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317 قمری.

* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 قمری.<ref>نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref>   

* سفرنامه مدیرالدوله در 1321 قمری نوشته میرزا محمودخان.<ref>دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.</ref>   

* سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته‌ای اصفهانی در 1291 شمسی/1331 قمری.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref>   

* سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سید محمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331 قمری.<ref>به سوی ام القری، ص153-155.</ref>   

* سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332 قمری تحریر کرد.<ref>دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref>   

* سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301 شمسی (1340-1341 قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref>   

* سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341 قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>

 

==سفرنامه‌های نیمه سده چهاردهم و پانزدهم قمری==

از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته‌اند؛ از جمله سفرنامه حج سید محمود طالقانی، [[به سوی خدا می‌رویم|به سوی خدا می رویم]] در سال1331 شمسی و [[سفرنامه حج آیت‌الله صافی گلپایگانی]] که در آنها توجه ویژه بر وحدت اسلامی<ref>بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> شده است.

 

در سفرنامه‌هایی مانند [[سفرنامه حج و راهنمای حاج (کتاب)|سفرنامه حج و راهنمای حاج]] نوشته حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.<ref>سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2 و 13.</ref>در نمونه هایی مانند [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص79-88، 134-138.</ref> و [[ای قوم به حج رفته]] نوشته جواد مجابی در سال1351؛<ref>ای قوم به حج رفته، ص33، 47-48 و 55-58.</ref> حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)<ref>نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و [[سعی هاجر]] نوشته شکوه میرزادگی<ref>سعی هاجر، ص82-83.</ref> لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.

کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] ایران،<ref>نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.</ref> تابعی از کثرت حج‌گزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است.{{مدرک}} در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.{{مدرک}}